مقاله در مورد تحلیل تطبیقی ساختار معناییِ بیست غزل از حافظ و شهریار

دانشکدهی ادبیات و زبانهای خارجی پردیس نمین
گروه زبان و ادبيّات فارسي
تحلیل تطبیقی ساختار معناییِ بیست غزل از حافظ و شهریار
استاد راهنما:
دکتر عسگر صلاحی
استاد مشاور:
دکتر خدابخش اسداللهی
توسّط:
پیام نوزادحور
دانشگاه محقّق اردبيلي
تابستان 1391
تقدیم به :
پدر و مادر عزیز و بزرگوارم
به پاس تمامی زحماتی که در طول زندگی و تحصیل برایم متحمل شدند.
چکیده
یکی از موضوعات بحثانگیز پیرامون غزل حافظ چگونگی ساختار غزل اوست. موافقانِ وجود انسجام در ساختار غزلهای حافظ، بر این باورند که ابیات غزل شاید در نگاه نخستین گسسته و پاشان احساس شود ولی از ساختاری منسجم و هستهی مرکزی برخوردار است که سایر ابیات یک غزل، با آن پیوند معنایی دارند و فرض استقلال ابیات، به معنای غزل حافظ آسیب میرساند. مخالفان این نظریه معتقدند که ابیات در یک غزل، مستقل از هم است و این ویژگیِ غزلهای حافظ را برگرفته از شیوهی قرآن کریم میدانند و به همین جهت در شرح غزلهای حافظ، بدون توجه به پیوند ابیات و وجود هستهی مرکزی، ابیات غزل را به طور مستقل شرح میدهند. استاد شهریار، با توجه به اینکه بیش از هر شاعری به حافظ علاقهمند بود و خود را تربیت یافتهی مکتب حافظ میدانست علاوه بر استفاده از مضامین شعری حافظ، در بیش از شصت غزل، به استقبال غزلهای حافظ رفته است و در این غزلها، به ساختار معنایی غزل حافظ نیز توجّه داشته است و در برخی موارد، با وجود پیوند معنایی میان ابیات، غزل او نیز گسسته نماست. نویسنده با بررسی برخی از غزلهای حافظ و شهریار، ساختار منسجم معنایی غزل این دو شاعر را آشکار کرده و عوامل این انسجام و ارتباط معنایی ابیات غزل با یکدیگر را بیان کرده است.
کلیدواژهها: غزل، انسجام ساختاری، پیوند معنایی، هستهی مرکزی، حافظ، شهریار.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اوّل 7
کلّیّات و روش تحقیق 7
1-1 مقدّمه 8
1-2- بیان مسأله 10
1-3- سؤالات و فرضیهها 13
1-3-1- سؤالات تحقیق 13
1-3-2- فرضیهها 13
1-4- هدف و ضرورت تحقیق 15
1-4-1- ضرورت تحقیق 15
1-4-2- اهداف تحقیق 15
1-5- پیشینهی تحقیق 15
1-5- روش اجرای تحقیق 18
فصل دوّم 19
مبانی نظری تحقیق 19
2-1-1- ساختار متن 21
2-1-2- ساختار نظم 21
2-1-3- ساختار روایت 22
2-2- ساختار معنایی در غزل حافظ و شهریار 22
2-3- نگاهی بر تأثیر پذیری شهریار از حافظ 24
2-3-1- اقتباس 24
2-3-2- تضمین 26
2-3-3- توجه به مضمونهای غزل حافظ 31
2-3-4-پیوند معنایی در ساختار غزل 33
فصل سوّم 35
بحث و بررسی 35
3-1-1- غزلی از حافظ)الا یا ایها الساقی ادر کاساً و ناولها) 36
3-1-2- غزلی همسان از شهریار)جبین بگشا که میبندیم از این غمخانه محملها) 38
3-2-1- غزلی از حافظ)اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را) 41
3-2-2- غزلی همسان از شهریار(اگر آن دختر ترسا بیاراید کلیسا را) 43
3-3-1- غزلی از حافظ)صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را) 46
3-3-2- غزلی همسان از شهریار(به چشم این همه مژگان به هم مزن یارا) 47
3-4-1- غزلی از حافظ)دل میرود ز دستم صاحبدلان خدا را) 50
3-4-2- غزلی همسان از شهریار)ما مستمند و مسکین دلبر دنی و دارا) 52
3-5-1- غزلی از حافظ)ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت) 56
3-5-2- غزلی همسان از شهریار)ای چشم خمارین که کشد سرمهی خوابت) 57
3-6-1- غزلی از حافظ)به کوی میکده هر سالکی که ره دانست) 61
3-6-2- غزلی همسان از شهریار)به کان لعل تو هر مشتری که راه دانست) 63
3-7-1- غزلی از حافظ(شاهد آن نیست که موی و میانی دارد) 66
3-7-2- غزلی همسان از شهریار)چشم و ابروی تو تا تیر و کمانی دارد) 68
3-8-1- غزلی از حافظ)دلم جز مهر مهرویان طریقی بر نمیگیرد) 71
3-8-2- غزلی همسان از شهریار)نپنداری که دل هر دم فغان از سر نمیگیرد) 73
3-9-1- غزلی از حافظ)در ازل پرتو حسنت ز تجلّی دم زد) 77
3-9-2- غزلی همسان از شهریار)کلک نقّاش ازل کز ابدیّت دم زد) 80
3-10-1- غزلی از حافظ(اگر روم ز پیاش فتنهها برانگیزد) 85
3-10-2- غزلی همسان از شهریار)چو آفتاب به شمشیر شعله برخیزد) 86
3-11-1- غزلی از حافظ(نقد صوفی نه همه صافی بیغش باشد) 89
3-11-2- غزلی همسان از شهریار) شمع مسکین نه سوزنده و سرکش باشد( 91
3-12-1- غزلی از حافظ)گر میفروش حاجت رندان روا کند) 94
3-12-2- غزلی همسان از شهریار(میخانه گر به رخ در میخواره وا کند) 96
3-13-1- غزلی از حافظ)آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند) 99
3-13-2- غزلی همسان از شهریار)آنان که سرمه از رد پای شما کنند) 101
3-14-1- غزلی از حافظ)دوش در حلقهی ما قصهی گیسوی تو بود) 104
3-14-2- غزلی همسان از شهریار)رو به هر قبله که کردم صنما سوی تو بود) 105
3-15-1- غزلی از حافظ)یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور) 109
3-15-2- غزلی همسان از شهریار)اسم اعظم باز گردد با سلیمان غم مخور) 111
3-16-1- غزلی از حافظ)فاش میگویم از گفتهی خود دلشادم) 115
3-16-2- غزلی همسان از شهریار(زادن من سفر و عشق تو باشد زادم) 117
3-17-1- غزلی از حافظ(حجاب چهرهی جان میشود غبار تنم) 120
3-17-2- غزلی همسان از شهریار)همای طایر جان بسته در طناب تنم) 122
3-18-1- غزلی از حافظ(بالا بلند عشوهگر نقشباز من) 124
3-18-2- غزلی همسان از شهریار)گر گوشمال عشق نبودی به ساز من) 126
3-19-1- غزلی از حافظ)تاب بنفشه میدهد طرّهی مشک سای تو) 129
3-19-2- غزلی همسان از شهریار(ای شب و روز و مهر و مه پردهی سینمای تو) 131
3-20-1- غزلی از حافظ(ساقی بیا که قدح لاله شد پر ز می) 134
3-20-2- غزلی همسان از شهریار)آمد بهار و لاله شد از ژاله پر ز می) 136
فصل چهارم 139
نتیجهگیری 139
4- نتیجهگیری 140
منابع و مآخذ 142
فصل اوّل
کلّیّات و روش تحقیق
1-1 مقدّمه
بحث ساختارگرایی یکی از مباحث مهمّ علوم انسانی است که توسط سوسور مطرح شد و بعد از جنگ دوّم جهانی رواج پیدا کرد. از دیدگاه سوسور «زبان، مجموعهی پراکندهای از عناصر متجانس نیست، بلکه دستگاه منسجمی است که در آن هر جزء به جزء دیگر وابستگی دارد و ارزش هر واحد، تابع وضع ترکیبی آن است» (علوی مقدّم،1377: 185). برخیها از ساختارگرایی به عنوان یک رویکرد اندیشمندانه یاد کردهاند و دربارهی کاربرد آن، چنین گفتهاند: «ساختارگرایی در مورد هر تحلیلی که بر ساختار و مناسبات درونی اجزاء آن، تاکید میکند، توجیه میشود» (احمدی،1380: 30) و با این اندیشه که «پدیدارهای اجتماعی و فرهنگی نباید همچون امور و رویدادهای فیزیکی دانسته شود بل امور و رویدادهایی هستند که دارای معنایند و در نتیجه، دلالت آنها باید در مرکز پژوهش قرار گیرد» (همان: 14)، به معناشناسی ساختاری میپردازند. و روش کار خود را این گونه بیان میکنند: «روش کار ما هم نمیتواند روش علّی متعارف یا روش بررسی یک به یک پدیدارها باشد، بل باید به ضرورت تحلیل درونی (یعنی مجموعه مناسبات بین اجزاء ساختار) در هر پدیدار استوار شود» (همان: 14). از این روی، نقد ساختاری بر آن است که باید «عناصر به وجود آورندهی ساختار شعر، در ارتباط متقابل با یکدیگر و ارتباط با کلیّت ساختاری بررسی شود نه آنکه عناصر به طور جداگانه نقد و تحلیل شوند.» (علوی مقدّم،1377: 185).
در بحث ساختارگرایی غزل فارسی، با استخراج ساختار یکایک ابیات به صورت مجّزا و برقرار ساختن ارتباط معنایی بین آنها، به نشان دادن دلالتی میپردازند که هستهی مرکزی غزل را تشکیل میدهد و میان ابیات، پیوند معنایی ایجاد میکند.
در غزلهای حافظ و به تبع آن شهریار، با وجود نوعی گسستگی ظاهری میان ابیات، ما با پیوند معنایی پوشیدهای مواجه هستیم که از انسجام معنایی بالایی برخوردار است و با کشف آن پیوند، میتوانیم به هستهی مرکزی غزل که تمامی ابیات با آن پیوند معنایی دارند، دست یابیم.
دکتر پورنامداریان در کتاب گمشدهی لب دریا به تفصیل در بارهی ساختار معنایی غزلهای حافظ بحث کرده است و اشاره کرده است که شعر حافظ در گرو مضمونهای از پیش ساخته شده نیست و با وجود اینکه زبان شعری حافظ از تنگنای تک معنایی خارج است دارای ساختار معنایی و هستهی مرکزی است. به نظر وی «عدم وضوح پیوند ظاهری ابیات غزلهای حافظ ناشی از حادثهای متأثر از حساسیت به مقام برزخی انسان و استنباط خاص از تقدیر ازلی او بر مبنای داستان آفرینش و دیدن جهان و جامعه از دریچه این جهان است که به آن حادثه ذهنی ابعاد گوناگون میباشد» (پورنامداریان،1384: 226).
پریشانی ظاهری ابیات حافظ که متأثر از نظم و نظام قرآن میباشد با وجود اشارهی چندین بارهی خویش، حاکی از توغّل و تأمّل وی در قرآن است که آیههای مبارکه قرآن نیز بر خلاف گسستهنمایی ظاهری، از پیوند عمیقی برخوردار است. «ساختمان غزل های حافظ که ابیاتش بیش
از هر غزلسرای دیگراستقلال، یعنی تنوع و تباعد دارد، بیش از آنچه متأثر از سنت غزلسرایی فارسی باشد، متأثر از ساختمان سور و آیات قرآن است» (خرمشاهی،1387: 92). در واقع «چندگانگیای که ما در مضامین یک غزل میبینیم، از لحاظ منطق کوچه و بازار، سیمای چندگانه دارند؛ در منطق عارفانه، موضوع به نفع دیگر روی مینماید. به این حساب، بر خلاف تغایرهای ظاهری، نوعی ربط نهانی در میان مضمونها وجود دارد» (اسلامی ندوشن،1374: 35).
خواجهی شیراز، در بیتی زیبا که در غزلی عرفانی با ظرافت خاصّی سروده است به پیوند معنایی ابیات، در عین گسستگی و پریشانی ظاهری اشاره کرده است:
در خلاف آمد عادت بطلب کام که من کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم
(حافظ،1371: 264)
هرچند این بیت، بیتی عرفانی است ولی میتواند اشارهای به جمعیت (پیوند) در عین پریشانی ظاهری ابیات داشته باشد چه بسا خواجهی شیراز در این بیت، پوشیده به این امر نظری دارد.
شهریار، شاعر بزرگ معاصر، با توجه به اینکه در سرودن غزلهای فارسی، حافظ را الگوی خویش قرار داده است (حتی تخّلص خود را از دیوان حافظ انتخاب کرده است)، همچنین آشنایی و انسی که با قرآن داشته است، بیتردید نمیتواند در نظم اشعار خویش از تأثیر آنها برکنار باشد، «گرایش او به حافظ بیش از هر شاعر دیگر را، در میل درونی صورت نوعی شاعری او باید جست» (علیزاده،1374: 356). ابیات برخی از غزلهای شهریار چون ابیات شعر حافظ گسسته نماست ولی با کمی دقّت، میتوان فهمید که ابیات، علاوه بر ارتباط در محور افقی، از ارتباط عمودی (پیوند معنایی با هسته مرکزی وابیات پسین وپیشین) نیز برخوردار است.
علاوه بر این، غزل حافظ و شهریار توسط برخی کلمات که با یکدیگر تناسب معنایی دارند، با هم ارتباط معنایی بر قرار کردهاند (چرا که تناسب به تسلسل فکر و تداعی معانی کمک میکند و ربط مفاهیم را موجب میگردد که خواننده به طرزی خوشایند، از مفهومی به مفهومی بلغزد(اسلامی ندوشن،1374: 51)). در برخی موارد این ارتباط معنایی توسط ردیف ایجاد شده است. به این معنی که ردیف یک غزل، گاهی در غزلهای مردّف، میان ابیات به ظاهر مستقل غزل، در محور عمودی پیوند بهوجود میآورد و «مانند زنجیرهای ابیات را در انتها به همدیگر متصل میدارد و وجه مشترکی در میان آنها پدید میآورد»(همان: 40).
1-2- بیان مسأله
ساختارگرایی یکی از مکاتب و نظریههای ادبی است که در اوایل قرن بیستم مطرح شد و رفته رفته در حوزههای مختلف علوم گسترش یافت. در واقع «ساختارگرایی ادبی اگرچه به عنوان روشی علمی، پیشینهای طولانی دارد. اما به عنوان نظریهای دربارهی شکل و ساختار، بیشتر در
سدهی حاضر رواج یافته و به ویژه از نیمهی دوم این سده گسترش چشمگیر و همه جانبهای در رشتههای گوناگون از جمله مطالعات ادبی پیدا کرده است» (اخلاقی، 20:1376).
«ساختارگرایی ادبی در دههی 1960 شکوفا شـد و در آغـاز کوششی بود به منظـور به کار بستن روشها و دریافتهای فردینان دو سوسور، بنیانگذار زبان شناسی ساختاری نوین در عرصه ادبیات» (ایگلتون، 1380: 132). این دهه، همان زمانی است که بیشتر جریانات ادبی امروز، یا در حال شکوفایی بودند یا در اوج خود به سر میبردند. میتوان گفت؛ نیمهی دوم قرن بیستم در تحولات ادبی امروز بسیار مؤثر است و یکی از درخشانترین مراحل تاریخی در تکوین و شکلگیری نظریات ادبی و پژوهشهای تطبیقی غرب محسوب میشود. بدین ترتیب ساختارگرایی نیز شکل گرفت و به تدریج گسترش یافت. منتقدان و پژوهشگران آثار ادبی، از لحاظ تاریخی ساختارگرایی را به دو دوره یا مرحله تقسیم میکنند: «نخست جنبش شکل گرایان روس در نخستیـن دهههای قرن بیستم که موضوع اصلی پژوهش آن شکل اثر ادبی بود و سپس ساختارگرایی نوین که از نیمهی دوم این سده در فرانسه گسترش یافت و بررسی ساختاری متن ادبی از دستاوردهای آن بود» (اخلاقی، 1376 : 22 ).
به عبارت دیگر براي به وجود آمدن يك اثر ادبي عوامل گوناگون دخالتهاي خود را مستقيم يا غير مستقيم ميگذارند. اين عوامل به وجود آورنده باعث ميگردد كه يك اثر ادبي مورد توجه و يا ردّ مخاطبان خود قرار گيرد و به بياني ديگر شدّت و ضعف يك اثر از عوامل به وجود آورندهي آنها نشأت ميگيرد. ساختار يكي از عوامل مهم در ايجاد اثر ادبي است و باعث ميگردد كه يك اثر از نظر شدّت و ضعف جريانات موجود در آن مورد بررسي قرار گيرد. ساختار ارتباط اجزاي تشكيل دهندهي يك اثر ادبي با هم است كه باعث ميشود يك وحدت موضوعي كل ايجاد شود و در عين جامعيت اثر، اجزاي تشكيل دهندهی آن استقلال خود را نيز به عنوان مجموعهي تشكيل دهنده از دست ندهند. تعاریفی که از ساختار ارائه شده است، نیز تا حدودی مؤید همین مطالب است: « ساختار یا ساخت، حاصل روابط متقابل کلیهی عناصری است که اثر را تشکیل میدهد. به عبارت دیگر، ساختار نتیجهی ارتباط ضروری میان اجزای یک کل هنری است که موجب یکپارچگی اثر میشود» (میرصادقی، 185:1388). این تناسب و ارتباط هر چند ظاهراً آفریدهی نویسنده یا مؤلف به صورت آگاهانه باشد ولی معمولاً چندان ربطی به نیّت او ندارد(شمیسا،1383: 175).
یا این تعریف که «مفهوم دقیق و فلسفی ساختار، پیوند ارگانیک قالب و محتواست» (زرشناس، 252:1387). به عبارت بهتر «نگرش خودبسنده به ساختار، و تکیه بر این مفروض که جهان از مناسبات شکل گرفته و نه از چیزها، وقتی به یک اثر هنری یا ادبی مینگرد، عمدهی توجه خود را معطوف عناصر و اجزای سازندهی آن اثر و به ویژه مناسبات میان آنها میکند» (همان: 239). در واقع «ساختار، کلیتی است که اجزایی مستقل را در برگرفته و از آنها

فایل : 113 صفحه

فرمت : Word