مقاله مكتب نگارگري اصفهان

مكتب نگارگري اصفهان
از مرگ شاه اسماعيل دوم در سال 985 هـ . ق تا پادشاهي شاه عباس اول حدود 10 سال اوضاع سياسي كشور دچار آشفتگي و نابساماني بود . در اين سالها حاكم اسمي حكومت محمد خدابنده بود . پس از وي شاه عباس 16 ساله وارث تاج و تخت گرديد . از اولين اقدامات وي براي سامان دادن به اين اوضاع جابجايي پايتخت از قزوين به اصفهان در سال 995 هـ . ق بود . كم كم اصفهان نماد قوت و ثبات سياسي ايـــران گشت . او به رغم طغيان ها و مــــزاحمتهاي ازبكان و عثماني ها همواره به تحكيم سلطه خود مي پرداخت و از حمايت هنرمندان و معماران دست بر نمي داشت و با كمك هنرمندان و معمـــاران خيابان ها عمارات و مساجد بزرگ و زيبايي بر پا داشت و شهر نه تنها مركز حكومتي بلكه مركز تجاري و نمادي از نظام جديد اجتماعي ايران شد .« آغاز مكتب اصفهان در نقاشي منتسب به اواخر سال 997 هـ . ق است ولي اين نوع نگرش حداقل از 10 سال قبل آغاز شده بود » 1« بطور كلي در اكثر دوره حكومت شاه عباس هنر بسيار مورد حمايت بوده ، معماري منسوجات فرشها و سفالگري اين دوره ستايشگران پرو پا قرصي داشت با اين وجود با توسل به نقدي منصفانه تقريباً در تمام هنرهاي اين دوره ميتوان انحطاطي در سرزندگي و خلاقيت يافت كه به طرق گوناگون نمودار ميشود …. در هنر نقاشي و نتايج كما بيش متفاوت بود . البتـــه اين تا حدي بدين علت كه در اين زمان نقاشي تا اندازه اي مستقل از حمايت دربار بود … روحيه تازه اي از اصالت ديده ميشود .» 2« در نقاشي ايران تغيير و تحولات كلي بوجود آمد و هنرمندان به آزادي بيشتري نسبت به گذشته دست يافتند واز چهار چوب موضوعاتي كه قبلاً هنرمندان روي آن كار كرده بودند فراتر رفت . نقاشي
از درون صفحات كتابهاي خطي بيرون آمد و نقاشي و طراحي به صورت تك ورقي رواج پيدا كرد ، بيشتر موضوع كار اين نقاشان به تصوير كشيدن زندگي سنتي مردم و درباريان و تصوير كردن اشخاصي بود كه لباسهاي فاخر و الوان پوشيده اند و همچنين در همين زمان است كه سبك طراحي به شيوه قلم گيـــري از اهميت خاصي برخوردار ميگردد .در مكتب اصفهان به علت كوشش وتوجه بيش از حد هنرمندان به نقاشي هاي ‹ تك چهره › نقاشي به شيوه قديـــم كه در آن تعـــداد زيادي پيكرهاي انسانـــي كار شده از رونق مي افتد . » 3« در كتابسازي رفته رفته همكاري نزديك هنرها كم ميشود . تصاوير آشكار تر از پيش خود را به حاشيه تحميل ميكنند . تذهيب كتابها نيز اغلب سرسري و سطحي است ، رنگها گاه كيفيت متوسطي دارند و تصاوير پيكره دار كاملاً عادي و فاقد هر گونه شكوه هستند . » 4از اواخر قرن 16 تاثيرات هنر اروپايي بر نقــاشي ايراني بيشتر نمود پيدا ميكند ، نقاشي پيكره هاي منفرد ، انجــام سايه پردازي ، رعايت پرسپكيتو و نقاشي هاي رنگ و روغن از جمله موارد تاثير هنر اروپايي ميباشد .« اگـرچه طراحــي هاي اين دوره تــاريخ و امضاء دارند ولي انتساب آنها به نقاشان مشخصي بي نهايت دشوار است . » 5« 2 يا 3 نفر از هنرمندان كار آزموده سابق كه در خـــدمت شاه طهماسب ، ابراهيم ميرزا و اسماعيل دوم بودند ، بار ديگر در كتابخانه شاه عباس بكار گماشته شدند كه برجسته ترين آنها صادقي بيك بود و در مقام رئيس كتابخانــه ابقا شد ولي شخصيت و طبع سركش و مبتكر از وي فضاي ناسالمي آفريد و از كار بــركنار شد . اما نگارگـــري را همچنان پي گرفت ، افول او در نتيجه درخشش شهرت رضا پسر علي اصغر بود . » 6
« رضا پسر علي اصغر كه از نگار گران دربار شاه اسماعيل دوم بود و حدود سال 995 هـ . ق به جمع نگارگران شاه عباس پيوست . »7« اين نقاش چيره دست جوان بتدريج سبكي را ابداع كرد كه در عرض دو دهة آينده چهره نگار گري ايران را به كلي تغيير داد . كار و اثر او شامل طراحي بي عيب و نقش و در درجه اول رنگ آميزي درخشان سبك عالي صفوي بود . اما با گذشت زمـــان چهره پيكره هاي جـوان او مملو از چشمان درشت ، بي لطافت ، طره هاي تكلف و گاهي هم چانه هاي پهن گرديـــد و همه آنها در زير درخت بيــد تصوير شد كه تاثير كمتري در پي داشت . جدول رنگ آميــزي او كم كم تغييـر يافـت و رنگهاي زرد ، قهــــوه اي و ارغواني جــاي قرمز روشن و لاجــوردي آثــار اوليــه را گرفـت . او آثـــار متاخــر خود(كه شايد منسوب بــه اوست ) به نام ‹‹ رضا ›› و يا ‹‹ آقا رضا ›› امضاء كرده ولي در اواخر قرن لقب افتخاري لقب ‹‹ عباسي ›› را نيز بـــدان افـــزود كه احتمالاً از طرف شاه به او تفويض شده بود . سابقاً آقا رضا و رضا و رضا عباسي دو هنرمنــد مجزا و متفاوت فرض ميشد ولي مرحوم دكتر بچوكين بالاخره توانست مردم را قانع سازد كه هرسه اسم از يك نفر است. » 8« ميتوان نتيجه گرفت كه همه آثاري كه به امضاء آقا رضا و رضا عباسي موجود است همگي از آثار يك هنرمند ميباشد . در ابتداي جواني بنام آقارضا آثارش را رقم مي زده و سپس در اصفهان در دربار شاه عباسي عنوان عباسي را كسب كرده و به نام رضاي عباسي آثارش را امضاء كرده . در اينجا بايد به نام دو هنرمند ديگر بنام هاي آقا رضا جهانگيري و عليرضا عباسي كه در بعضي از منابع به اشتباه آنان را با رضاي عباسي يكي دانسته اند اشاره شود . در مكتب اصفهان علاوه بر هنرمنداني كه قبلاً نام آنها ذكر شده نقاشان ديگري كار ميكردند كه مهمترين آنها حبيب ا.. مشهدي ، محمد رضا تبريزي ، محمد
طاهر ، لطف ا.. ، محمد حسن ، ملك حسين اصفهــاني و محمد رضا عراقي هستنـــــد . » 9« در مـــورد خود رضا عباسي نكته گفتني اين كه شباهت قابــل ملاحظه اي به شخصيت صادقي داشته است . يعنــي مشكل پسند و ســـر سخت و داراي استقلال عمـل شديــــد دو مـــاخذ موجودي يعني كتاب قاضي احمد و اسكند منشـــي ، هردو آنند كه وي بـرايمــدت كوتاهي كه فراتر از آغاز قرن يازدهم هـ .ق نرفته از هنر خود دست كشيد و اختلاط با مردان و لوندان اوقات او را ضايع ساخت و ميل تمام به تماشاي كشتي گيران و وقوف در تعليمات آن مي يافت .چنين مينمايد كه او عليرغم دلجويي و احترام و ملاحظه دربار از حمايت آن مضطرب و دلگير بود . از سال 1029 به بعد آثار باقيمانده او بسيار زياد است و اما از نظر شيوه ودلچسبي چندان به پاي سبك طراحي ها و نقاشي ها ي اوايل زندگيش نمي رسد . تقريباً همه آثار او تصاويري آلبومي است كه حاوي يك پيكره منفرد و يا گاهي دو پيكره است بغير از شاهنامه سترگي كه با كمك صادقي بيك تهيه شد ، فقط سه نسخه مذهب از او در دست است . …. رضا عبــاسي حتي پس از مرگ شاه عباس در سال 1038 / 1629 بـــراي دربار كار ميكرد .» 10« شاه عباس همچون نيكان خود در سفارش اجراي نسخه با شكوهي از شاهنامه هيچ درنگ نكرد …. در نگاره هاي زيباي اين نسخه ميتوان شاهكارهايي از استاد كهنه كار صادقي بيك نظير زال و سيمـــرغ فريدون با فرزندان و زنانش و تركيب بندي هاي با شكــوه رضا جوان ( همچون طهمورث و ديو ها و رستم و فيل ) را مشاهده كرد . » 11« شاهنامه شاه عباس در مجموعه اسپنسر از كتابخانه عمومي نيويورك موجود است. شاه عباس آنرا در سال 1019 هـ . ق شخصاً سفارش داد و حاوي چهل و چهار نگاره برگ است .
ايـــن نگاره ها بطـــور كلي تلفيقــي دقيق و درست از سبك شاهنامه بايسنقري سال 832 هـ . ق موجـــود در تهران است . چنين مينمايــد كه داراي تركيب بندي هاي اصيل است و موضوعـات كه مطابق با نگاره هاي نسخه تهران – شاهنامه بايسنقري – تهران است مستقيماً از آن اقتباس نشده است . البته مگر در جايي كه نسخه ثانوي از شاهنامه بايسنقري اجازه يك چنين اقتباس غير محسوس را داده است. چند تا از نگاره هاي اين نسخه گو اينكه از حيث كيفيت پايين است ولي گاه به گاه رنگ عوض كرده است . » 12در ميان پيروان رضا عباســـي معروف از همه محمد قاسم محمد يوسف و محمد علي هستند به غير از نگاره هاي جدا و متعدد و طراحي هاي گوناگون كه به نام آنهاست زيباترين آثار آنها را بايد شاهنامه سال 1058 دانست كه متعلق به قصــر وينزور است . افضل حسيني نيز از نقاشان به نام ديگر اين ايام است كه نگاره هاي مستقل او در زمينه مسائل عاشقانه و گرايش هاي منحط زمانه از بيان قوي برخوردار است او در مقايسه با نقاشان ديگر ، تعداد بيشماري از نگاره هاي تـوامند چشمگير شاهنامه سترگ سال 61- 1051 هـ .ق را اجرا كرده است.» 13« رضا عباسي عده اي پيرو نيز داشت كه از آن ميان حيدر نقاش از بهترين آنان بود . ديگر پيروان او عبــــارتند از افضل ، محمد يوسف ، محمد قاسم تبريزي ، محمد علي تبريزي و معين . » 14« يكي از معروفترين هنرمندان بعد از حكومت شاه عباس اول محمد معين مصور است كه در زمان چهار پادشاه صفوي ( صفي ، عباس دوم ، سليمان و سلطان حسين ) زنــدگي ميكرد و از جملـــه او از با استعداد ترين شاگران رضا عباسي به شمار ميرود و جزو آخرين هنرمندان سنتي مكتب اصفهان ميباشد و تا پايان عمر طولاني هنر خويش حدود 75 سال كه همزمان با نفوذ نقاشي اروپا در اين بود ،
عليرغم اينكه اكثر هنرمندان معاصرش همچون محمد زمان و عليقلي جبه دار كه شديداً تحت تاثير هنر اروپا بودند او به خاطر احترام خاصي كه به سنت استاد خويش داشت آثار خود را از نفوذ هنر اروپايي حفظ كرد . معين مصور در اوايــل قــرن 11 هجري به دنيا آمد اولين اثر تاريخ دار او متعلق به سال 1043 هـ .ق ميباشد و آخرين آثار او در تاريخ 1119 هـ . ق كار شده است . معين مصور علاوه بر تعداد زيادي طرحي و نقاشي تك ورقي تعــداد كتب خطي مصور شده نيز از او بر جا مانده است .در برخي از اين كتابها بيش از ده مينياتور كاركرده است . بعضي از كارهاي معين داراي ابعاد تاريخي است و گاهي موضوع كارش به يك اتفاق ساده روزمـــره اختصاص پيدا كرده است . مثلاً تصويــر يك مــــرد و خروس در بغل را مــي كشد و بر روي آن براي يكي از ســـه فرزندش با علاقــــه مي نوشت ( با عجله براي فرزندم آقا زمان كشيدم پنجشنبه ( 1069 هـ . ق ) ، به اميد خوشبختي ) . معين مصور تصوير از استادش رضا عباسي در سال 1404 هـ. ق كار كرده است .از ديگـــر هنرمندان اواخر مكتب اصفهان محمد شفيع عباسي وافضل الحسيني است . محمد شفيع پسر رضا عباسي است . او تحت نظر پدرش آموزش يافت و در طراحي به درجه والايي دست يافت ، او علاوه بر اينكه در مينياتور مهارت داشت ،طراح مهم پارچه هم بود . او همچنين در نقاشي گل ها كه نوع جديدي از نقاشي بـــود كه در اواخر دوران صفويـــه از تاثير نقاشي اروپا بوجود آمده بود مهارت كافي داشت ( اين شيوه كه مبتني بر مطالعه گلها و پرندگان بود بعدها به وسيله نقاشان قاجار كاملاً گسترش يافت) . افضل الحسيني نيز از شاگردان رضا عباسي است كارهاي افضل شباهت زيادي به آثار رضا عباسي دارد . تعدادي از نقاشي هاي شاهنامه عباس دوم كه در موزه لينگراد نگهداري ميشود به امضاء اين هنر مند است . محمد علي ، محمد يوسف و محمد قاسم سه تن از هنرمندان اواخر مكتب اصفهان هستند كه ظاهراً در دربار شاه عباس دوم و شاه سليمان به موازات هم پيش رفته اند ، هر سه از
پيروان و شاگردان رضا عباسي هستند و شيـوه استــاد خود را توسعــه داده اند . در طـراحي هاي آنها خطوط به نرمي تمام طـراحي شده است و زمينـه هاي منظره و صخره ها را با لطافت تمام تصويــر كرده اند ، موضوع كار آنها زن و مردهاي ايستاده و يا نشسته دراويش ، حيوانات و پرندگان است . در طراحي هاي محمد قاسم و محمد يوسف علاوه بر رنگ مشكي از رنگ قرمز نيز استفاده شده است .طراحي هاي محمد علي نيز از نظم و زيبايي خاصي برخوردار است و از مشخصات فني طرحهاي اين استاد استفاده از رنگ صورتي در آثارش ميباشد و بيشتر طراح هاي او در ابعاد كوچك كار شده است .محمد يوسف حدوداً 1042 هـ .ش از دنيا رفته و محمد قاسم نيز تا سال 1078 هـ . ش در قيد حيات بوده است . اين سه هنرمند جزء آخرين هنرمندان مكتب اصفهان به شمار ميروند .با هجوم فرهنگ بيگانگان ، تاخت و تاز يغماگران ، فقر و سوء حكومت ، تشويق و ترويج نقاشي اروپايي بوسيلـــه شاه عباس دوم و مرگ شاگــردان با وفاي رضا عباسي موجبات فنا و اضمحلال سبك مينياتور پر شكوه صفويه فراهم شد . مهمترين عامل اين سقوط نفوذ هنر اروپا بود …. » 15 پـي نـوشــت1- نقاشي ايراني ، ص 982- سير تاريخ نقاشي ايراني ، ص 3763- كيمياي نقش ، صص 25و 264- سير تاريخ نقاشي ايراني ، ص 379
5- همان ، ص 3826- تاريخ هنر ايران (11 ) ( هنر نگار گري ايران ) ، ص 717- نقاشي ايراني ، ص1008- تاريخ هنر ايران ( 11 ) ( هنر نگار گري ايران ) ، ص 739- كيمياي نقش، صص 28 ، 2910 – تاريخ هنر ايران ( 11 ) ( هنر نگارگري ايران ) ، ص 7511- همان ، ص 7312- همان ، ص 7613- همان ، ص 7814- سير تاريخ نقاشي ايران ، ص 39015- كيمياي نقش ، صص 29،30،31فهــرست منابـع و ماخـذ1- بينيون ، لورنس و ديگران / سير تاريخ نقاشي ايراني / مترجم : محمد ايرانمنشموسسه انتشارات امير كبير / چاپ اول / تهران /13672- خزايي ، محمد / كيميـــــاي نقش ( مجموعه آثار طراحي اساتيد بزرگ نقاشي ايران و بررسي مكاتب نقاشي از مغول تا آخــــر صفوي ) / انتشارات حوزه هنـــــري سازمـــان تبليغات اسلامي / چاپ اول /1368

فایل : 9 صفحه

فرمت : Word