مقاله فارسی اصفهان، مجموعه ی ملک

اصفهان، مجموعه ی ملک
بازار بزرگ، بازار مخلص
مجموعه ی ملک در جناح غربی بازار اصفهان واقع است. کتیبه ی نمای داخلی سردر مجموعه از احداث آن در عصر مظفرالدین شاه قاجار، به سال 1322، خبر می دهد.
این مجموعه ترکیبی است از سه قسمت اصلی، تیمچه و سرا و بهاربند، و حجره هایی در پیرامون آنها. این سه قسمت در امتداد محوری شرقی- غربی در پی هم نشسته اند؛ و این محور، که محور تقارن هر سه قسمت نیز هست، بر مسیر راسته بازار عمود است. فضای مرکزی هر قسمت کانون تجمع حجره هاست. با آنکه عبور بازارچه ای از حدّ فاصل سرا و بهاربند اتصال آنها را قدری سست کرده است، ظرافت طرّاحی بازارچه به حدی است که ادراک پیوستگی سه قسمت مجموعه را ممکن می سازد.
تیمچه اولین و مهم ترین قسمت مجموعه است. در مسیر ورود از راسته بازار به تیمچه، جلوخانی با نمای گچ بری شده و سپس راهروی کوتاه و کم ارتفاع و متفاوت با بازار زمینه ی لازم را برای ورود به فضایی جدید فراهم می کند و در پی این راهرو، با گشادگی ناگهانی تیمچه رو به رو می شویم. قاعده ی کشکولی شکل فضا، که محور طولی آن عمود بر محور دالان ورودی است، حوضی که بر سر راه در وسط تیمچه قرار دارد، کیفیت و مصالح دیوارها، شکل و تزیینات و نورگیرهای سقف، کیفیت نورپردازی فضا – همه در خدمت این سخن نهایی، یعنی فضای میانه ی تیمچه، است؛ و کمتر کسی است که بتواند بدون مکث از این فضا بگذرد. پله های پای حجره ها
نیز صورت سکو یافته اند و بیننده را به نشستن و تامل می خوانند.
فضای میانی تیمچه ارتفاعی معادل دو طبقه دارد و طاق گنبدین بر این ارتفاع افزوده است. این طاق سه قسمت دارد و هر قسمت رسمی بندی ظریفی دارد که به شمسه و روزن میان آن منتهی می گردد. اندازه روزن طاق میانی اندکی بزرگ تر و رسمی بندی آن مفصل تر است. در زیر این روزن، حوضی واقع شده که شکل آن از شکل قاعده ی فضا تبعیت می کند؛ و بدین ترتیب، فضا واجد مرکز شده است. رسمی بندیها، که از پایه های معدودی نشئت می گیرد و رفته رفته تکثر می یابد، در میانه ی راه در سطح طاق گسترده می شود و سپس به شمسه و روزن ختم می گردد؛ و این گونه، شبکه ای سه بعدی طاق و روزن و دیوار و کف را به هم می پیوندد. در بالای قوس حجره های میانه ی طاقها، با توجه به محل استقرارشان، مدوّر و بدون جهت است؛ و به همین سبب، شکل روزنهای مشبک جوانب طاق جهت دار و جناغی است. با این تدابیر، نور و مجاری آن را نیز به خدمت هندسه ی فضا درآورده اند. تزیینات فضا ترکیبی از آجر و کاشی است؛ ولی آنچه بیش از همه در بدو ورود جلب نظر می کند نمای چوبی پرکار حجره ها و کاربندی سقف است. تیمچه از طریق راهرو کوتاهی در مقابل دالان ورودی به صحن سرا مرتبط می شود.
سرا صحنی کوچک با قاعده ی مستطیل دارد که دیوارهای آن با تعبیه ی رواقی دو طبقه مجوّف شده است. بدین ترتیب، علاوه بر سبک کردن بصری حجم و بزرگ جلوه دادن صحن، راه مناسبی به حجره های فوقانی سرا و تیمچه و سایبانی در پیرامون صحن در هر دو طبقه فراهم کرده اند. مجموع این فضای مرکزی و حجره های پیرامون در
مستطیل کاملی محاط می شود. بر خلاف معمول، زمین طرح شکلی منظم دارد و حجره ها تک لایه و کم عمق است. راه بیشتر حجره های طبقه پایین از فضای میانی است؛ و ورود به حجره هایی که در جناح غربی واقع شده اند و یک روی در سرا دارند از دو سو ممکن است. در طبقه فوقانی، رواقی دسترس به حجره های جناحهای شمالی و جنوبی و غربی را میسر ساخته و برای حجره های جناح شرقی، پلکانی مستقل، واقع در دالان ورودی، تعبیه شده است.
برای تحکیم هندسه ی حجم در این طرح، تدبیری نو اندیشیده اند: سقف رواق فوقانی در میانه ی هر ضلع صحن حذف گردیده و رواق فوقانی در محل محورهای تقارن نما به شکل هشت تهی شده است. با این تدبیر، بی آنکه در تقسیمات رواق و فضاها تغییر فاحشی پدید آید، از لحاظ بصری تغییر چشم گیری رخ نموده است. این تغییر به اختتام نما و حجم نیز کمک کرده است.
سقف چوبین و مسطح رواقها بر ستونهای استوانه ای سنگی نشسته است. در نمای رواقهای طبقه ی پایین، در بین هر دو ستون، قوسهایی کمانی هست. پنجره بندی نیز در طبقه ی پایین درشت تر و در طبقه ی بالا خردتر است. مصالح نما در طبقه ی پایین رواق آجر و کاشی و گچ با پنجره های چوبی و، در طبقه فوقانی، آجر و کاشی و گچ با پنجره های چوبی است. در وسط صحن، که بدون باغچه است، حوضی بیضی شکل و هماهنگ با شکل کشیده ی صحن قرار دارد.
سرا از طریق دالانی در ضلع غربی صحن به بازارچه ای مرتبط می شود. رو به روی سرا، در آن سوی بازارچه، بهاربند تیمچه ی ملک واقع است، با صحنی مستطیل شکل و باغچه ای در وسط، که حجره هایی در یک طبقه در پیرامون آن نشسته
اند. گذشته از دالان پرکار ورودی، بهاربند کیفیت طرّاحی درخور توجهی ندارد و آثار دخل و تصرف بسیار در آن هویداست. صحن در یک گوشه (جنوب غربی) پخی دارد که در پس آن، حجره ای بزرگ با ارتفاعی بیش از دیگر حجره ها و با طاقی مدوّر واقع شده است؛ و حجم بیرونی این طاق در صحن بیش از هر چیز حلب توجه می کند.
اصفهان، مجموعه ی ساروتقی
بازار بزرگ، دروازه ی اشرف، کوچه ی بارو اشرف (گل بهار)
مجموعه ی ساروتقی در بازاری به همین نام قرار گرفته که امروزه به سبب انقطاع از مجموعه ی بازار اصفهان، از رونق گذشته افتاده است؛ اما نام و کیفیت بناها از اعتبار آن در عصر صفویان حکایت می کند. شاخص ترین نقطه ی بر جای مانده از این بازار چارسویی زیبا و اصیل، معروف به ((چارسوی ساروتقی))، است که قاعده ی آن از قاعده ی بازار گشاده تر و طاق آن بلندتر و کاربندی شده است. در شمال آن، درِ مجموعه مورد بحث واقع است و در جنوبش، نیم طاق سردر مانندی با مقرنس زیبای آجری. در کنج این نیم طاق، درِ کوتاه مسجد بسیار کوچکِ مجموعه قرار دارد. این طاق کتیبه ای کاشی به خط ثلث محمد رضا امامی دارد که از احداث بنا در سال 1056، در عهد شاه عباس دوم صفوی، حکایت می کند. بر کتیبه های نستعلیق طرفین در مجموعه نیز، همین تاریخ دیده می شود. میرزا تقی خان اعتمادالدوله، معروف به ((ساروتقی))، از رجال اصلاح طلب عهد شاه عباس اوّل و شاه صفی و شاه عباس دوم و آخرین سمت او وزارت اعظم بود که در همین سمت به قتل رسید. تاریخ کتیبه ی بنا با ایام صدارت او مطابقت می کند و از نام بنا معلوم می شود که مجموعه به امر و
حمایت او احداث شده است. حتی با صرف نظر از این شواهد و تواریخ، رنگ و بوی بنا و کمال آن در کل جزء بهترین شاهد بر تعلق آن به عهد صفویان است. این کمال و پختگی، از انتظام کلی طرح و ترکیب و ترتیب فضاها گرفته تا اشکال و ابعاد و تناسبات، مجموعه را از بهترین نمونه های ابنیه ی بازار در ایران کرده است؛ و اگر چه از برادران و اجداد این طرح نمونه های زیادی بر جای نمانده است، می توان اثر آن را در بناهای بازار تا دو قرن بعد نیز مشاهده کرد. متاسفانه بخشهایی از بنا به کلی ویران شده و مابقی رو به ویرانی دارد. در نقاط متعددی از این بنا هم، تصرفات فاحش کرده اند. با توجه به اینکه بناهای بازار عموما به لحاظ موقعیت تجاری و ارزش اقتصادی زمین بیش از دیگر بناهای بازار عموما به لحاظ موقعیت تجاری و ارزش افتصادی زمین بیش از دیگر بناهای قدیمی در معرض تخریب عمدی و سهوی قرار دارد، و به خصوص اینکه مجموعه ی ساروتقی به جهات مختلف منحصر به فرد است، جا دارد برای حفظ آن تابیر جدی اندیشیده شود.
مسیر مستفیم بازار و عمود بودن محورهای طرح بر این مسیر یا توازی شان با آن، شکل کمابیش منظم زمین، مطابقت تاریخ کتیبه ی سرا و کتیبه ی مسجد، همچنین آنچه در متون آمده است معلوم می کند که مجموعه ی ساروتقی و بازار ساروتقی هم زمان طرّاحی شده اند. این مجموعه، که از جنوب به بازار مزبور و از شمال به کوچه ای محدود است، از یک سرای بزرگ و دو سرای کوچک و یک هشتی و دو دالان تشکیل شده است: سرای بزرگ نقطه ی نهایی مجموعه است که در منتهی الیه شمال آن قرار دارد؛ دالان، علاوه بر آنکه هشتی ورودی را به سرای بزرگ می پیوندد، ستون، فقرات طرح و متصل کننده ی همه ی بخشها به
یکدیگر است؛ سراهای کوچک نیز در طرفین دالان قرار گرفته است.
در مسیر ورود به بنا، بر طبق معمول، اولین فضا هشتی است. هشتی در اینجا قاعده ای مربع شکل دارد و نمونه ای است از علاقه ی طرّاحان دوره ی صفویان به اشکال راست گوشه و استادی ایشان در طرح و ترکیب این اشکال. این مربع در سقف به دو قسمت مستطیل شکل تقسیم می شود. قسمتِ نخست سه طاق و قوس متوالی و مشابه و نورگیرهای جانبی بزرگی دارد. طرح این طاق و کیفیت ترکیب آن نامتعارف، اما بسیار زیباست. با توجه به اینکه فضای چارسو مانندی که به منزله ی جلو خان سراست نورگیر ندارد، با این تدبیر، تفاوت فضایی لازم میان سرا و بازار ایجاد شده است. گشودگی بالای قوسِ ورودیِ سرا، به ظن قوی، روزنی مشبک بوده و بعدها فرو ریخته است. نور به آرامی و بی آنکه تضادی ناخوشایند با تاریکی ایجاد کند از لابه لای آجرهای آن به فضای چار سومانند می ریخته و بر رسمی بندی زیبای طاق و مقرنس آجری سردر مسجد، می تابیده است. هشتی مزبور دوطبقه است؛ و در طرفینِ آن، در هر طبقه، حجره ای هست. می توان ترکیب اولیه فضا را با نمای آجری و تزیینات مُعَقَّلی (کاشی و آجر) در لچکی قوسها و نمای چوبی حجره ها تصور کرد. بخشِ دیگرِ طاقِ هشتی کوتاه تر است و شکلی ساده و هماهنگ با حرکت قوسِ جناغی خود دارد.
هشتی به واسطه ی درگاهی زیبا به دالان پیوسته است. دالان با قاعده ی نیم هشت و نیم طاقی کاربندی شده آغاز شده و دو دستگاه از پله های مجموعه را در کنجهای آن تعبیه کرده اند. در ادامه، دالان صورتی چارسو مانند پیدا کرده است. با طاقی مدوّر و بلندتر از طاقهای
مابقی دالان و درگاه های دو سرای فرعی در طرفین. سپس دالان با ترکیبی از طاق و قوسهای مشابه و متوالی مسیری را مشخص کرده که به سرای اصلی منتهی شده است. در طرفین دالان، حجره هایی در دو طبقه قرار گرفته که بعضی از آنها در میان دالان و سراهای فرعی مشترک است. سرای اصلی صحنی ساده و مستطیل شکل با جداری دو طبقه دارد. علاقه ی معماران مجموعه به اشکال راست گوشه و احتراز آنان از ایجاد پخ در کنجها در اینجا نیز مشاهده می شود. حجره هایی شبیه به هم در اطراف میانی جبهه های شمالی و جنوبی، در این ضرباهنگِ ثابت تنوع و نقطه ی اوجی پدید آمده است. در دهانه ی میانی جبهه ی جنوبی، یعنی در مدخل دالان، این تغییر اندازه با تغییر ارتفاع همراه گردیده و در نتیجه، بلندترین آهنگ طرح صحن در همین نقطه نواخته شده است. این طاق بلندِ دو طبقه، همراه با پژواک کوتاهی از آن در میانه ی جبهه ی شمالی، با تعریف محورهای افقی و قائم برای طرح هندسه ی آن را استحکام بخشیده و نمای دو طبقه را به هم پیوسته است.
در هر دهانه، ایوانچه ای هست. در طبقه ی بالا، ایوانچه ها از داخل به هم راه دارد؛ و در نتیجه رواق گونه ای پدید آمده که از طریق آن، ارتباط حجره های فوقانی با پلکانِ مشترکِ واقع در طرفین دهانه ی دالان برقرار شده است. با این ایوانچه ها، بدنه ی صحن حفره حفره و مجوَّف شده و تراش خورده است. سادگی ترکیب مصالح و رنگها این تراش خوردگی را بیشتر ظاهر ساخته، زیرا نمای بدنه ی صحن سراسر آجری و پوشش داخلِ ایوانچه ها از گچ است. البته در بعضی نقاطِ لچکی قوسها، در لابه لای آجرها، اندکی تزیینات کاشی دیده می شود. هم حال و هوای فضا و هم شیوه ی انتظام اجزای سرا
یادآور طرح مدارس است. این مشابهت در طرح بسیاری از سراها و کاروان سراهای شهری دیده می شود. برخلاف معمول، در اطراف صحن، حجره های کوچک مستقل دیده نمی شود؛ بلکه دو طرف آن صرفا رواق است و حجره های دو طرفِ دیگر نیز بزرگ و به هم پیوسته است؛ گویی تیغه ی میانی حجره ها را برداشته و آنها را به تالاری ستون دار در هر جبهه بدل کرده اند. طبقه بالای جبهه ی قسمت نیز فقط رواقی کم عمق (بدون حجره و فضای بسته) و بعدا ویران شده باشد. طاق حجره های فوقانی جبهه ی غربی نیز فرو ریخته است. در کنجهای رواق فوقانی، پخهایی در کف افزوده اند که اصالت ندارد. صحن را با خرپای فلزی و ورقهای سبک مسقف کرده اند؛ و در نتیجه، کیفیت فضایی سرا به کلی دگرگون ساخته اند. از حیاط سازی احتمالی صحن نیز اثری نیست.
چنان که گفتیم، در طرفین دالان، دو سرای کوچک قرار دارد. طرح این دو سرا کمابیش مشابه است؛ اما از لحاظ استقرا، نسبت به دالان متقارن نیستند، زیرا سرای غربی با دالان فاصله ی بیشتری دارد و در نتیجه، حجره های میان این سرا و دالان عمیق تر است. ابعادِ صحنِ سرای اخیر نیز اندکی بزرگ تر از سرای شرقی است. با این حال، نسبت عرض به طول در صحنِ هر سه سرا یکی است. هر دو سرای طرفینِ دالان دو طبقه و تقسیمات و دهانه بندی آنها مشابه است. جبهه های عرضی (شمالی و جنوبی) هر یک سه دهانه ی مشابه در طرفین آن و دو دهانه ی کوچک در کناره ها قرار گرفته است. دهانه ی میانی جبهه ی سمت دالان، که بر خلاف دیگر دهانه ها، در حد دو طبقه است. در نتیجه، ترکیبی مشابه ترکیب سرای اصلی مجموعه پدید آمده است. در طبقه ی پایین، در جلو بعضی حجره ها، ایوانچه دیده می شود. احتمالا حجره های دیگر نیز ایوانچه داشته
است که بعدا آنها راحذف کرده و به حجره ها افزوده اند. از پیوند ایوانچه های متوالی در جلو حجره های طبقه بالا رواقی پدید آمده که رابطه ی حجره ها با پلکان مشترک را میسر کرده است.
در این دو سرا نیز، قاعده ی صحن مستطیل است؛ و لذا شیوه ی طرح فضاهای واقع در کنج به کلی با سراهایی که قاعده ی هشت و نیم هشت یا کشکولی دارند تفاوت دارد. نمای صحن آجری و داخل ایوانچه ها گچی است. در نمای حجره ها، تصرفات بسیار شده است؛ چندان که اگر وضع بر همین منوال باشد و بنا به کلی تخریب نشود، تا چند سال دیگر، تشخیص طرح اصلی بنا دشوار خواهد بود. بیشتر این تصرفات مربوط به دوران جدید است؛ اما در جبهه های شمالی و جنوبی سرای غربی، تصرفاتی شده است که شاید مربوط به دوره ی قاجاریان باشد. در این تصرفات، در طبقه ی پایین جبهه ی جنوبی، در هر قاب، دو درگاه با قوس نیم دایره ایجاد کرده اند. تصرف در طبقه فوقانی جبهه ی شمالی بیشتر است، به طور کلی که ترکیبی کاملا متفاوت با مابقی طرح پدید آمده است.
در آنجا ایوانچه ها را حذف کرده و ایوانی طویل و یکپارچه با سقف مسطح و ستونهای مدوّرِ سرستون دار پدید آورده اند. در پس این ایوانِ کشیده، سه اتاق قرار دارد. ترکیب این قسمت، که بسیار شبیه خانه های قاجاری است، یکدستی طرح را مخدوش ساخته؛ اما نمونه ای جالب برای مقایسه ی سلیقه های قاجاریان و صفویان در کنار یکدیگر است. در وسط صحن همین سرا، باغچه ای هست با گیاهانی بی رمق و زردروی که با بنای رو به زوال پیرامون خود هماهنگی دارد. در سرای شرقی، طبقه ی فوقانی جبهه ی شرقی به
کلی ویران شده است. چنان که گفتیم، راه اصلی این دو سرا از دالان است؛ اما هر یک راه فرعی پیچیده ای به بازار ساروتقی دارد.
این مجموعه یک ورودی فرعی نیز از کوچه ی شمالی دارد. این ورودی، که در کوچه چندان تشخصی ندارد، مدخلِ فرعیِ صحنِ سرای اصلی است. که احتمالا کاربرد آن بیشتر برای حمل و نقل کالا بوده است. در کوچه، در طرفین این در، بر روی دیوارِ بارو مانندِ سرا، دو برجستگیِ برج مانند دیده می شود که نسبت به در تفارن ندارد و دلیل احداث آنها معلوم نیست؛ اما نمای ساده خارجی سرا را از نمای بناهای معمول و خانه ها متمایز ساخته و در جلو ورودی، حریمی پدید آورده است.
اصفهان، سرای مخلص
سردر قیصریه، بازار بزرگ، چهارسوی مخلص
سرای مخلص، از سراهای بزرگ بازار اصفهان، در جناح شرقی بازار مخلص قرار دارد. بر اساس کتیبه های جبهه ی شمالی و جنوبی حیاط سرا، بنای آن به عهد ناصرالدین شاه قاجار باز می گردد.
طرح سرا متشکل است از حیاطی میانی با قاعده ی مستطیل، که حجره ها در دو طبقه در پیرامون آن نشسته اند. در اینجا نیز، مانند همه ی سراهای بازار، حیاط عنصر مقوّم طرح است و همه ی اجزای دیگر بدان متکی اند. حجره ها، که بدنه ی حیاط را تشکیل داده اند، در طبقه ی دوم عقب نشسته و فضای حیاط را گشاده تر کرده اند. این عقب نشینی طبقه دوم در محور میانی جبهه ها رخ نداده است؛ و در نتیجه، در میانه ی چهار طرفِ حیاط، با حجمی بیرون زده به ارتفاع دو طبقه مواجهیم. به عبارت دیگر، عقب
ننشستن میانه ی هر جبهه در محورهای تقارنِ نما موجب شده است که حجمهای میانی، هم پیش نشسته جلوه کند و هم ارتفاعی معادل دو طبقه بیابد. فرورفتگی عمیقِ درون این حجمهای پیش نشسته و تضاد میان جلو آمدگی و فرورفتگی به این حجمها در حیاط اعتبار بیشتری بخشیده است. تغییر اندازه ی دهانه ی طاقها در این حجمها بر این اعتبار افزوده است. بدین ترتیب، مهم ترین اتفاق در طرح ایجادِ بدنه ای نسبتا کم ارتفاع و مطبّق در پیرامون صحنی وسیع است که حجمهایی ایوان مانند در چهار سمت آن خودنمایی و بر هندسه ی استوار کلی طرح مجموعه تاکید می کند. این ترکیب حیاط مساجد چهار ایوانی را به یاد می آورد. این حجمها، علاوه بر تعیین دو محور اصلی طرح، موجب پیوند ظریف نمای طبقات بالا و پایین شده است.
با عقب نشستن بدنه ی طبقه ی فوقانی، در جلو حجره های بالا، فضایی مهتابی مانند پدید آمده است. بعلاوه، این پس رفتگی موجب بزرگ تر شدن محیطِ قاعده ی طرح در طبقه ی بالا شده؛ و در نتیجه، امکان تبدیل آن از مستطیل به کشکولی را ، بدون بر هم خوردن ضرباهنگ نما، فراهم آورده است.
حیاط سازی نیز با آهنگ نماها و حجمها هماهنگ است. در تقاطع دو محور اصلی طرح، در وسط صحن، حوضی هشت گوش نشسته و چهار باغچه در چهار سمت آن واقع شده است. وجود آب و سبزه، علاوه بر ایجاد چشم اندازی لطیف در صحن، در میان حجم تو خالی صحن و توده ی فضاهای بسته ی اطراف به نحوی مناسب تعادل ایجاد کرده است. به عبارت دیگر، صحن فضایی توخالی است که میانه ی آن با حجم نرمِ درخت و سبزه پر شده است؛ و بدین ترتیب، فضای تهی با حجمهای بسته
و رنگهای زنده ی برگ و سبزه با رنگهای سنگین بدنه و کف حیاط و سطوح نرم درخت با سطوح سخت بنا ترکیب شده است.
صحنِ سرا فضایی باز در کنار بازار است؛ و طرّاح از اهمیت این فضا در جوار فضای بسته و نیمه تاریک بازار و ترکیب بندی مناسب نور و چشم انداز در مجموعه ی بازار غافل نبوده است. کالبد بازار به رودخانه ای می ماند که مردم در آن تحرک و جریان دارند؛ و سرا چون برکه ای آرام در کنار این رودخانه است. در طرح سرا، به این سکون و آرامش در جوار جریان بازار توجه دقیق کرده و همه ی عناصر طرح را به خدمت آن در آورده اند.
فضای بسته ی پیرامون صحن، جز در قسمتی از جبهه ی غربی، تک لایه است. بدین ترتیب، حجره هایی طویل، به خصوص در دو جناح شمالی و جنوبی، پدید آمده که بعضا با ایجاد پستویی به دو قسمت شده است. بازارچه ای که در پشتِ حجره های شمالی ساخته اند این امکان را فراهم کرده که بعضی از حجره های آن جناح به دو قسمت گردد: یکی رو به حیاط؛ دیگری رو به بازارچه. دیگر حجره های جناح شمالی نیز یک روی به حیاط و روی دیگر به بازارچه دارند.
در بین هر دو حجره، راهرو کوتاهی، مشابه کفش کن خانه ها، واقع شده که درِ اصلی هر حجره نیز در همان جاست. بعضی از پله ها نیز در همین راهروها قرار گرفته است. تکرار نمای این راهروها در طبقه ی پایین و بالا و نیز در بدنه ی حجمهای بیرون زده و تفاوت اندازه ی آنها با دهانه ی حجره ها موجب اتصال نماهای طبقه ی بالا و پایین و همچنین پیوند نماهای چهار طرف حیاط با یکدیگر و تنوع در ضرباهنگ نماها شده است.
مصالح نماها ساده و تماما آجر است. این سادگی به ادراک بهتر تنوع و شکستگی حجمِ طرح کمک می کند. تنها در حجم میانه ی نماهای شمالی و جنوبی، معدودی کتیبه ی کاشی دیده می شود. بیشتر قوسهای نما در طبقه ی پایین کلیل و در طبقه ی بالا جناغی است. جهت دار بودن قوسهای فوقانی به اختتام نما کمک کرده و موجب هماهنگی آنها با قوس ایوانها شده است.
چنان که گفتیم، نخستین سخنِ طرح با مخاطب هندسه ی قاطع آن است که بیش از همه جا، در صحن خودنمایی می کند. طرّاح توفیق یافته که طرحی چنین منظم را در زمینی نامنظم (که از حرکت آزاد مسیر بازار و مسیرهای اطراف حاصل شده است) چنان در اندازد که ناموزونی زمین از دید بیننده پنهان بماند و اتصالِ سرا با بازار و بافتِ اطراف به بهترین صورت برقرار گردد.
حجمهای بیرون زده ی ایوان مانندِ چهار طرف هر یک مدخلی است که حیاط را به واسطه ی دالانی به بیرون می پیوندد. به عبارتی، عوامل اتصال بنا با اطراف در امتداد محورهای تقارن آن شکل گرفته است. بدین ترتیب، حیاط از طریق دالان شمالی به بازارچه ای و از آنجا به بازار مخلص راه می برد؛ دالان جنوبی به بافت مسکونی مرتبط می شود؛ دالان شرقی نیز امروزه به مخروبه ای منتهی می گردد که احتمالا در گذشته بارانداز یا بازارچه بوده است. مهم ترین دالان، دالانِ غربی است که سرا را مستقیما به بازار مخلص متصل می کند. طرح این دالان، که مدخلِ اصلی سراست، تفصیل بیشتری یافته است؛ به این صورت که با قوس و طاقهای هم اندازه به سه قسمت تقسیم شده و طاق هر سه قسمت مزین به کاربندی و مُعَقَّلی است. طاقِ میانی نورگیری مدوّر در وسط و تزیینات بیشتری دارد. بدین ترتیب، قسمت
میانی، بدون گشادگی در قاعده و صرفا با افزایش تزیینات و تغییر شیوه ی نورپردازی، نسبت به دو قسمت دیگر تشخص یافته و فضای دالان، در عین حفظ کیفیت حرکتی و پویای خود، از مرکزی موکد برخوردار شده است. ارتفاع دالان در ابتدا کوتاه و یک طبقه است و سپس مرتفع و دو طبقه می شود. بدین صورت، میان فضای دالان و بازار انقطاع لازم ایجاد شده است که مخاطب را برای ورود به فضایی جدید آماده می سازد.
عرض بازار مخلص در مقابل ورودی دالان (ورودی اصلی سرا) قدری افزایش یافته که به ((چار سوی مخلص)) معروف است. این گشادگی نیز خود امکان مکث و توجه بیشتر به ورودی سرا را برای رهگذران فراهم می کند و مخاطب را از رویدادی جدید در مسیر بازار مطلع می سازد.
اصفهان، سرای حاج محمد صادق
بازار بزرگ، بازار منجم
سرای حاج محمد صادق در جناح شرقی سرای مخلص قرار دارد. بنای آن را به عهد صفویان نسبت داده اند، اما دخل و تصرفهای اساسی دوره های بعد ظرافتهای معماری دوره ی صفویان را پنهان داشته است. با بررسی بیشتر طرح، حدود این تصرفات تا اندازه ای معلوم می شود. شکل صحن نزدیک به مربع و گوشه های شمال غربی وجنوب غربی آن پخ خورده است؛ و بنابراین صحن با محور شمالی- جنوبی خود تفارن ندارد. در مقابل، ضرباهنگ آن نیمه از نماهای شمالی و جنوبی صحن که در غرب محور مذکور قرار می گیرد متعادل و متوازن است. با توجه به این دو واقعیت، تقریبا می توان مطمئن شد که جناح شرقی صحن دستخوش تصرف اساسی شده است. بعلاوه، طبقه ی فوقانی، جز در جبهه ی شرقی، که تنها قسمت رواق دار بناست، نسبت به طبقه ی زیرین
عقب نشسته و در جلو حجره های فوقانی، فضایی مهتابی مانند پدید آمده است. پس می توان نتیجه گرفت که به هنگام تصرف در جبهه ی شرقی طرح، لبه ی صحن را تا محاذات آفاز پخ گوشه های شمال شرقی و جنوب شرقی پیش آورده و پخها را حذف کرده اند تا بر عمق حجره های آن جناح بیفزایند و در طبقه ی بالا نیز رواقی ایجاد کنند. بنابراین صحن اولیه قاعده ای منظم و متوازن به شکل هشت و نیم هشت داشته که با عقب نشینی طبقه ی دوم در همه ی جوانب، حجمی پلکانی پیدا می کرده است. چنان که گفتیم، امروزه این عقب نشینی را فقط در جناح شرقی حذف و به رواق بدل کرده اند. این شکستِ حجم، علاوه بر گشاده نمودن فضای صحن، ارتباط مناسبی در میان حجره های فوقانی برقرار کرده و اکتفا به حداقل پلکان برای رسیدن به طبقه ی بالا را میسر ساخته است؛ زیرا با پدید آمدن فضای ارتباطی در میان حجره های فوقانی، استفاده ی حجره ها از پلکان مشترک ممکن شده است.
نماها از ترکیب قوسهای جناغی در دو اندازه پدید آمده است که به ظرافت در کنار هم نشسته اند. استقرار دهانه های کوچک تر در طرفین حجره های میانیِ هر جبهه موجب تشخّص آنها و تاکید بر دو محورتقارن طرح شده است. در بالای قوسهایی که دهانه ی آنها کوچک تر است، کتیبه ای آجری ساخته و از ارتفاع آنها کاسته اند. بدین ترتیب، علاوه بر متناسب کردن عرض و ارتفاع این قوسها، تنوع اندازه ی دهانه ی قوسها را با تنوع اندازه ارتفاع آنها آمیخته و آهنگ لطیفی پدید آورده اند. شاید بتوان ترکیب و تناسب این قوسهای ساده را از دل نشین ترین وجوه طرح این سرا دانست. چنان که گفتیم، متاسفانه نما در سرتاسر جبهه ی شرقی، در هر دو طبقه، به کلی دستخوش تصرف شده و نمای چهار
جبهه ی حجم از هم گسسته است. مصالح نما گویی در اصل تماما از آجر- در پنجره ها و درها از چوب- بوده که آن نیز در بعضی نقاط نابسامان و مخدوش شده است.
حیاط سازی زیبا یادگار فضای پرطراوت صحن است. حوض کشیده و نهر مانند با آب خوری سنگی و فواره و دو باغچه ی مستطیل شکل در طرفین آن عناصر اصلی فضا سازی صحن و از مهم ترین عناصر تحکیم هندسه ی طرح است. شباهت عناصر طرح در چهار نمای صحن و شکل هشت و نیم هشت قاعده مانعِ تشخص بیشتر یک سمت و برتری یک محور بر محور دیگر شده است؛ اما با جهت گیری حوضِ کشیده و باغچه ها، محور شرقی- غربی طویل تر و شاخص تر جلوه می کند.
از نکات این طرح واقع شده مدخلها در دهانه های میانی است، که ناشی از سلایق متاخر است. مدخل اصلی صحن راهرو کوتاهی در وسطِ ضلع غربی آن است. این راهرو سرا را به بازار مخلص مرتبط می کند. ارتفاع راهرو کم است و در محلِ اتصال آن با صحن و بازار تغییری روی نداده است. پلکان اصلی بنا نیز در همین راهرو قرار دارد. مدخل دیگری هم در وسطِ ضلعِ شمالی واقع شده که با راهرو و هشتی ساده ای به کوچه می پیوندد. وجودِ هشتی مزبور این احتمال را به ذهن می آورد که شاید زمانی ورودی اصلی سرا از این سمت بوده باشد. در گوشه ی شمال شرقیِ صحن نیز، راهرو تنگ و طویلی صحن را به کوچه های مجاور مرتبط می کند.
اصفهان، سرای گلشن
بازار بزرگ، بازار گلشن
سرای گلشن در جناح شرقی بازار گلشن اصفهان واقع است. صحن گسترده ی آن جداری یک طبقه و
قاعده ای کشکولی شکل دارد. بدنه ی صحن یک طبقه است، که آن را وسیع تر می نماید. این صحن دلباز با باغچه های وسیع و حوضی مدوّر در میان آن تکمیل شده است. سطح چهار باغچه و حوض امروزه قدری فروتر از سطح صحن است. از وضع گذشته حیاط سازی این سرا اطلاعی در دست نیست؛ اما اینکه باغچه ها و حوض کاملا در مرکز صحن واقع نشده است احتمال تغییر محلِ باغچه ها را به ذهن می آورد. حوض مدوّرِ میانه ی باغچه ها در قیاس با وسعت صحن بسیار کوچک می نماید و با توجه به فرونشستگی آن نسبت به سطح حیاط، حضورش چشم گیر نیست.
قوسهای حجره های پیرامون صحن جناغی اند و علی رغم تقاوت اندازه، آهنگی یک نواخت دارند. آنچه از این یک نواختی می کاهد فضای سبز وسیع صحن است.
در بررسی طرح استقرار و ترکیب کلی مجموعه، چنین به نظر می رسد که طرّاح نخست طرح صحن را با ابعاد مطلوب در محلی در انداخته که در قیاس با سراهای دیگر فاصله ی بیشتری با راسته ی بازار داشته است و سپس فضای بسته ی تک لایه ای در پیرامون آن تعبیه کرده و عمق این فضای بسته را آزادانه، به تناسب فاصله ی صحن با بناهای اطراف، شکل داده است. بیشتر حجره ها عمیق است و تنها در بعضی از آنها، با تعبیه ی پستو، از این عمق کاسته اند. وجود تویزه ها و رفهای مابین آنها در داخل حجره ها نیز از القای حس عمیق بودن فضا می کاهد.
در ضلع غربی این سرا، تیمچه کوچک و زیبایی، معروف به ((تیمچه پشتی)) واقع است که هیچ ارتباطی با سرای گلشن ندارد و راه آن مستقلا از خود بازار گلشن است. این امر احتمال طرّاحی جداگانه ی این بناها را تقویت می کند.
از نکات مهم طرح تعبیه ی ورودیهای سرا در گوشه های صحن و قرا گرفتن حوضی کوچک در مقابل هر ورودی است. این حوضهای کوچک، علاوه بر تلطیف فضا در بدو ورود، از سختیِ سطوح دیگر عناصر می کاهد.
از چهار کنج صحن، دالانهای سرا را به اطراف می پیوندد؛ و تنها راه ارتباط سرا با اطراف آن همین چهار دالان است. تعبیه دالان در کنجها فضاهای فعال را از میان به گوشه های طرح کشانده است. دالان شمال شرقی از یک سو به سرایی کوچک راه می برد. این سرا حیاطی کشکولی شکل و یک طبقه دارد؛ و شباکهای چوبی و اُرُسیهای کهنه اش یادگار عهد رونق آن است. دالان مزبور همچنین به کوچه ها و بن بستهایی راه می برد که امروزه محل حجره های تجاری است، اما احتمالا در گذشته مسکونی بوده است. دالان جنوب شرقی به محوطه ای در خارج از بازار منتهی می شود که امروزه توقفگاهی است روباز و احتمالا زمانی بارانداز بوده است.
در جوار این دالان، مسجد کوچک سرا واقع شده که قاعده ای هشت و نیم هشت دارد. جدارهای یک طبقه ی مسجد با ظرافت و زیبایی خاصی با آجر و کاشی و گچ نماسازی شده است و کیفیت فضایی آن به کلی با سرا تفاوت دارد. دالانهای شمال غربی و جنوب غربی مستقیما به بازار راه می برند؛ و از همین رو طاق آنها پُرکار و کاربندی شده است. این دالانهای نسبتا طویل، خصوصا دو دالان اخیر، با حجره های متعدد در طرفین، صورت بازارچه پیدا کرده است.
همه ی دالانها مرتفع است؛ اما هم در محل اتصال به بازار و هم در محل اتصال به صحن، از ارتفاع آنها کاسته اند. این تدبیر دالانها را هم از بازار و هم از صحنِ سرا منقطع کرده و
موجب استقلال نسبی آنها شده است. بعلاوه، شکست و تغییر ارتفاع سقف این امکان را پدید آورده است که از ابتدا و انتهای طاق دالان، نور از طریق شباکهایی به درون وارد شود. و جود این شکستها و شباک فراز ورودی دالانها یگانه تغییرِ مهم و مشهود در حجم پیرامونِ صحن است. بدین ترتیب، چهار گوشه ی صحن هم با فرورفتگی دهانه ی دالانها (در تضاد با جدار ساده ی حجره ها) و هم با برجستگی بام برفراز آنها تشخص یافته و آنچه در سراهای دیگر در محورهای میانی صحن و در وسطِ اضلاع روی داده در اینجا در راس قطرها رخ داده است. با این وصف، شاید بتوان گفت حوضهایی که در جهتی بر خلافِ جهت صحن و به صورت مورّب در مقابل دالانها واقع شده، علاوه بر تاکید بر تشخص کنجهای صحن، برای تعدیل چشم انداز مورّبی است که در بدوِ ورود از دالان به صحن مشاهده می شود. به عبارت دیگر، طرّاح کوشیده این چشم انداز مورّب را، که از دید معمار سنتی نامطلوب بوده است، با قرار دادن حوضهایی عمود بر محور دالان، تعادل بخشد و ناایستایی منظر صحن و باغچه ها را در نقطه ی ورود از چشم بیننده پنهان دارد.
قرار دادن نقاط تاکید طرح در کنجها طرح را از چشم انداز راست و متعادل در نقاط ورود به صحن بی بهره ساخته و بعلاوه، آهنگ طرح را یک نواخت کرده است؛ اما در عوض، چهره ای متفاوت به سرا بخشیده و امکانات مناسبی برای تعبیه ی دالانهای طویل و فضاهای وسیع و چند لایه در دالانها و دسترس راحت به خارج از بازار (بارانداز احتمالی) فراهم آورده است.
اصفهان، سرای تالار
بازار بزرگ، بازار در تالار
این سرا در جناح شمالی بازار اصفهان، در زمینی نامنظم، اما راست گوشه، قرار گرفته و صحن بزرگ و کشکولی شکل آن دو طبقه است. فضای اطراف صحن بسته و تک لایه و متشکل از حجره هایی است که به سادگی دور صحن نشسته اند. حجره ها مستطیل شکل و اضلاعشان با اضلاع صحن موازی است. در جلو هر یک از حجره های فوقانی، ایوانچه ای هست و با توالی این ایوانچه های به هم پیوسته، ترکیبی از رواق و ایوانچه پدید آمده است. بیشتر حجره های طبقه ی پایین ایوانچه ندارند؛ اما از ترکیب طرح و یکی دو حجره ی تغییر نیافته چنین بر می آید که همه ی آنها نیز قبلا ایوانچه داشته اند. البته به علت وجود حیاط، که راه رسیدن به آنها بوده است، این ایوانچه ها با هم ارتباط نداشته و مستقل بوده اند.
دهانه ی میانی هر جبهه از دیگر دهانه های آن بزرگ تر است؛ و در نتیجه، در وسطِ هر جبهه، ایوان گونه ای پدید آمده است. ارتفاع هر یک از این ایوان گونه ها، مانند ایوانچه ها، در حد یک طبقه است؛ مگر ایوان گونه ی جبهه ی جنوبی، که مدخل سراست و ارتفاعی معادل دو طبقه دارد و از همین رو، شاخص ترین نقطه ی نمای داخلی صحن جلوه می کند. بدین ترتیب، در مجموع، طرح سرا به طرح مدارس چهار ایوانی شباهت یافته است. وصول به حجره های کنجها با ایوانچه های ظریف و مورب ممکن شده است. پله های مجموعه نیز در همین ایوانچه ها قرار دارد. قوس همه ی دهانه ها در هر دو طبقه جناغی است؛ البته امروزه طاق ایوان میانی جبهه شمالی را برداشته و آن را تخت کرده اند. ارتفاع صحن در همه ی نقاط ثابت است و رخ بام در هیچ نقطه ای نشکسته است.
نما تماما آجری و بدون تزیین است. این سادگی موجب شده است که مجوَّف بودن بدنه های صحن (حاصل وجود ایوانچه ها) بیشتر احساس شود. نمای داخل ایوانچه ها از گچ است؛ و این نیز نما را مجوَّف تر می نماید. از یکی دو ایوانچه ای که به وضع اولیه مانده است، می توان طرح اصلی ایوانچه ها و در و پنجره ی آنها را تصوّر کرد. به نظر می رسد که بنا متعلق به دوره قاجاریان باشد؛ اما اثر معماری اصفهان و پختگی و کمال آن، که بعد از دوره ی صفویان نیز کمابیش در بناهای این شهر حفظ شد، در پختگی تناسبات این ایوانچه ها و کیفیت نیم طاق و تناسبات در و پنجره ی آنها و نیز در سلامتِ هندسه ی کلِ طرح مشهود است.
امروزه ورودی بنا در راسته بازار شاخص نیست؛ اما به نظر می رسد که در گذشته، سردر سکوهایی برای نشستن داشته است. مدخل بنا راهروی است به ارتفاع دو طبقه، که مستقیما به سرا ختم می شود. ارتفاع راهرو را در محل اتصال آن به راسته با تعبیه ی بالاخانه ای به یک طبقه کاسته اند؛ و با استفاده از تقسیمات قوسها و طاقها، به فضای راهرو تنوع بخشیده اند.
درحیاط سازی صحن، تصرف کلی شده و صحن امروزه بسیار آشفته و نابسامان است. صحنی چنین وسیع قطعا حوض و باغچه های بزرگ و منظم داشته است. شاید بعضی از باغچه های فعلی در جای باغچه های گذشته باشد؛ اما به علت تصرفات فراوان، نمی توان درباره ی حیاط سازی این سرا قضاوت دقیق کرد.
اصفهان، سرای حاج کریم
بازار بزرگ، چارسوی در باغ قلندرها
سرای حاج کریم در جناح شرقی بازار اصفهان واقع است. در چهره ی این سرا، خصوصیات معماری دوره قاجاریان پیداست. صحن کوچک و دو طبقه آن، با قاعده ی کشکولی، فضایی محصور و دل نشین و امن پدید آورده است؛ و حوضی با چهار باغچه ی اطرافش، که بیشترِ سطح صحن را فرا گرفته، آن را از سبزی و طراوت آکنده است و زمانی را به خاطر می آورد که درختان تنومندِ آن فضای کوچک سرا را پر می کرده است. حجمِ ظریفِ بدنه ی صحن با عقب نشینی طبقه فوقانی تراش بیشتری خورده و پس ننشستن بدنه بنا در محور های میانی بر این ظرافت افزوده است. در محل این پیش آمدگیها در محورهای تقارن، اتاقهای بزرگی با ارسی چهار لنگه قرار دارد. جز در جبهه ی شمالی، پنجره ها امروزه تغییر یافته است. اتاق پیش آمده ی فوقانی در جبهه ی جنوبی با افزایش دو دهانه ی کوچک در طرفین عریض تر شده و اهمیت بیشتری یافته است و از اصلی بودن محور شمالی- جنوبیِ طرح حکایت می کند.
فرورفتگی و تیرگی دهانه ی دالان در زیر این اتاقها و تباین آن با بیرون زدگیِ فراز آن چهار میانه ی طرح حیاط را شاخص تر کرده است. بعلاوه، این حجمهای بیرون زده و فرو رفته قسمتِ بالایی و پایینی حجم را به یکدیگر و هر دو را به زمین پیوسته و موجب ظرافت و تراش خوردگی حجم حیاط و استحکام هندسه ی آن شده است. سادگی مصالح نما، آجر و پنجره های چوبی، درک این ظرافت و استحکام را تسهیل می کند.
بر خلاف آنچه در بعضی سراها، مانند مخلص، می بینیم، در اینجا از حجمهای میانه ی جبهه ها برای مرتفع کردن طاقِ مداخلِ صحن استفاده نکردهاند؛ زیرا حفره هایی مرتفع را در خورِ
این صحن کوچک تشخیص نداده اند. در عوض، کوتاهی شان را با تعبیه ی اتاقهای زیبا بر فراز آنها جبران کرده اند. پس نشستگیِ حجم در طبقه فوقانی به اختتام حجم و نما نیز کمک کرده است. بعلاوه، محیط قاعده ی طرح را در طبقه ی بالا افزایش داده و تعبیه ی دهانه های اضافی را در گوشه های طبقه ی فوقانی ممکن ساخته است.
شیوه اتصال سرا با اطراف نیز به همان صراحت و خلوص است: در دو محور اصلیِ طرح، در میانه ی جدارهای صحن، چهار دالان نسبتا مستقیم سرا را به اطراف مرتبط می کند. دالانهای شمالی و جنوبی و غربی مستقیما به بازار راه می برد و دالان شرقی به یک بن بست و سرایی کوچک و تیمچه ای محقر به نام ((تیمچه ی گلستان)) منتهی می شود. بدین ترتیب، ترکیبِ راست گوشه و هندسیِ طرح را به زیبایی با مسیر آزاد و غیر هندسی بازار جمع کرده و از چرخش مسیر بازار برای ایجاد دسترسهای مختلف به مجموعه به بهترین نحو استفاده کرده اند. همچنین، کوچکی صحن و وجود دالانهای طویل در چهار طرف آن موجب شده است که بخشی از حجره های سرا در اطراف دالانها واقع گردد و در نتیجه، قسمتهایی از طرح چند لایه شود.
سرا از طریق دیگری نیز به بازار متصل می شود: از میانه ی دالان جنوبی، دالانی دیگر منشعب و به بازار منتهی می گردد. در وسطِ این دالان، تیمچه ای کوچک و زیبا طرّاحی شده است. با قاعده ای به شکل هشت و ارتفاعی معادل دو طبقه و نمایی آجری. این تیمچه سقفی گنبدی و کاربندی شده، با نورگیرهای مشبک در میان کاربندیها و نورگیری هشت ضلعی در وسط، دارد و حوضی هشت گوش در میانه ی آن تعبیه شده است.

فایل : 24 صفحه

فرمت : Word