مقاله کامل مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا

مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا
چکیده
تحقق جامعه سالم، مستلزم برخورداری افراد آن از سلامت روانی و داشتن شخصیتی اثرگذار و ارزشمند است. از اینرو، بهرهمندی از عزت نفس، بهعنوان اساسیترین نیاز انسان در شکلگیری شخصیت مفید، اثرگذار و کارا در همۀ سطوح زندگی، بیگمان اثرات مثبتی را در جامعه به دنبال خواهد داشت. آنچه که مشاهده میشود بخش قابل توجهی از مراجعین به مراکز مشاوره، برای دریافت خدمات در حوزۀ شخصیتی و بویژه حل تصورات منفی از خود و عدم درک استعدادهای درونی و به تبع آن احساس پوچی، ناتوانی و بیارزشی میباشد. انسانی که خود را مفید و ارزشمند بداند و عزت نفس بالایی داشته باشد از سلامتی روانی بالاتری بهرهمند خواهد بود. در مقابل، شخصی که از خود تصور منفی داشته باشد و عزت نفس او پایین باشد و خود را ناتوان و بیارزش بداند به بسیاری از اختلالات روانی دچار شده و در موقعیت‌های دشوار زندگی تاب مقاومت نخواهد داشت. در راستای بومیسازی نظریه‌ها و روشهای مشاوره در کشور، با توجه به معیارهای فرهنگی ‌ اعتقادی جامعه، پژوهش حاضر برنامهریزی شده و با هدف تطبیق مفهوم عزت نفس در قرآن و روانشناسی انسانگرا به منظور استخراج مبانی مشاورهای در جهت حل معضلات روانی ‌ شخصیتی بر پایۀ آیات قرآن کریم و روایات و به روش تحلیل محتوا به انجام رسیده است. یافته‌های این پژوهش آشکارسازی مؤلفه‌ها، ابعاد و جلوه‌های عزت نفس و ویژگیهای مفهومشناسانۀ آن مبتنی بر آموزه‌های قرآن کریم و روانشناسی انسانگرا میباشد.
واژگان کلیدی: قرآن، روانشناسی انسانگرا، عزت نفس، ابعاد، مؤلفه‌ها، جلوه‌ها
مقدمه
تعالی جوامع بشری مرهون «عزت مداری» و «عزتمندی» است. سلامت شخصیت افراد جامعه وصول به جامعه متعالی را تضمین میکند. سلامت شخصیت دارای مؤلفه‌هایی است که یکی از اساسیترین آنها تقویت حس «عزت مندی» است که کل زندگی را تحت تأثیر خود قرار میدهد و بالتبع جامعه را بهبود میبخشد (نک:گنجی، 1376).
«خود ارزیابی» کردن مسئلهای است که برای انسان ارزشی فوقالعاده دارد و گزارشهای تاریخیدانشمندان حوزه تعلیم و تربیت مؤید این امر است. به همین سبب «عزت نفس» در شخصیت هر فرددارای اهمیت است. طی سده گذشته نیز بسیاری از روانشناسان این نظریه را پذیرفته و در قالب ویژگی‌ها و صفات عزت نفس، که با وجود آن شخصیت انسان شکل میگیرد و انسان را در گام نهادن در مسیر زندگی یاری میدهد، به بحث در مورد آن پرداختهاند (هرگنهان، 1394).
اساسا انسانی که خود را مفید و ارزشمند بداند و عزت نفس بالایی داشته باشد از سلامتی روانی بالاتری بهرهمند خواهد بود. در مقابل، شخصی که از خود تصور منفی داشته باشد و عزت نفس او پائین باشد و خود را ناتوان و بیارزش بداند به بسیاری ازاختلالات روانی دچار شده و در موقعیتهای دشوار زندگی تاب مقاومت نخواهد داشت(گنجی، 1376).
در دهه 1980 عزت نفس از بعد فرهنگی و مسائل مربوط به آن، انقلابی در تدوین آثار در این زمینهبه پا کرد و منجر به بسترسازی برای ارائه دیدگاه‌های مختلف شد(براندن، 1375). زیرا از منظر علم روانشناسی، داشتن عزت نفس، نیاز اساسی انسان به شمار رفته و مقولهای است
که انسان پیوسته برای رسیدن به آن تلاش میکند (گنجی، 1376).
از دیگر دلایل اهمیت این موضوع آن است که نیاز به عزت نفس به افراد ویژهایاختصاص ندارد بلکه همه افراد صرف نظر از جنسیت، سن، زمینه فرهنگی، جهت و نوعکاری که در زندگی دارند نیازمند عزت نفس هستند چون عزت نفس بر همه سطوح زندگی انسان اثرگذار است و اگر این نیاز بهصورت صحیح ارضاع نشود نیازهای گستردهتری نظیر نیاز به خلاقیت، پیشرفت و یا درک استعداد بالقوه محدود میماند(نک: جابرورزنه، 1388).
با توجه به شیوع تعارضات شخصیتی که عمدتا برخاسته از دیدگاه‌های منفی است که افراد نسبت به خود دارند و با توجه به آنکه مشاوران و روانشناسان همواره درصدد ارائه راهکارهایی برای پیشگیری از ابتلا به تعارضات و در نهایت درمان آن بودهاند، لذا به نظر میرسد ارائه الگوی مشاورهای مبتنی بر دیدگاه‌های قرآن کریم که به افراد دچار تعارض، کمک کند تا زندگی توأم با آرامش و رشد را تجربه کنند در اینخصوص مؤثر واقع شود.
در قرآن کریم و احادیث اهل بیت(ع( نیز بسیاری از عناوین و مسائل روانشناسی مطرح شده است از جمله مباحث مربوط به نفس و مراتب آن و حتی فراتر از روان یعنی مسأله روح و نیز مسائل بهداشت روان به صورت گسترده پرداخته شده است. که در این مورد کتاب قرآن و روانشناسی تألیف عثمان نجاتی (ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1381) و پایاننامه کارشناسیارشد: بررسی تحلیلی کرامت و عزت نفس در قرآن و روانشناسی، علیرضا جابرورزنه، به راهنمائی دکتر اعظم پرچم و مشاوره دکتر مریم فاتحی زاده (دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1388)
قابل توجه است. این مقاله در صدد آن است که مفهوم عزت نفس را از دیدگاه روانشناسی انسانگرا و قرآن به روش تطبیقی تحلیل و بررسی کند تا ضمن بیان نقاط اشتراک و افتراق این دو دیدگاه زمینهای برای نظریه پردازی در حوزه روانشناسی اسلامیفراهم آورد.
مطالعه حاضر به دنبال پاسخ به این سؤالات است: 1. رابطه عزت نفس و تعالی فردی و اجتماعی انسان چیست؟ 2. عوامل پیدایش عزت نفس کدامند؟3. رابطه معرفت نفس و عزت نفس با تأکید بر جلوه‌های عزت نفس در زندگی انسان چگونه است؟
مفهومشناسی عزت در قرآن.
مفهوم «عزت» از مفاهیم کلیدی قرآنی و حدیثی و از بنیادیترین اصول تربیتی اسلام است به گونهای که اسلام اساس تربیت را مبتنی بر عزت میداند. عزت نفس تبلوری از نگاه ارزشمند انسان به خود، خدا و جهان هستی و ارتباط بین آنها است. از این رو فرآیند شکلگیری عزت نفس آدمی زمانی میسر است که باورها و نگرشها و اعتقادات او بر پایه ایدئولوژی و جهانبینی صحیح استوار باشد تا با هدفمند کردن انسان او را به اوج برساند.
شکست ناپذیری، سخت و محکم بودن در معنای اساسی «عزت» به کار میرود (ابن منظور، 1408). «العزیز» کسی است که پیروز شود و شکست نخورد به خاطر همین معنای عزیز است که لغویان عزت را حالتی میداند که نمیگذارد شخص مغلوب کسی شده و شکست بخورد(راغب، 1412). به شیء کمیاب و جامع هر چیزی نیز (عزالشیء( گفته میشود (ابن فارس، 1408- راغب، 1412 – طریحی، 1375). مصطفوی در مورد «عز» و مشتقات آن مینویسد: «اصل ماده عز در مقابل ذلت و خواری است، در العز برتری و چیرگی نسبت به غیر خودش نهفته است و کسی که تفوق دارد نوعی غلبه و چیرگی و
سختی در اوست و این صفات در عالم خارج به ندرت یافت میشود»
(مصطفوی، 1360).(…فاخذن‌اهم اخذ عزیزٍ مقتدر، قمر/ 42 ؛ …ان ربک هو القوى العزیز، هود/ 66 ؛ …ولیعلم الله من ینصره ورسله…ان الله قوى عزیز، حدید/ 25؛ ان الذین یحادون الله ورسوله اول‌ئک فى الاذلین * کتب الله لاغلبن انا ورسلى ان الله قوى عزیز، مجادله/ 20 و 21 ؛ و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوى عزیز، حج/40و74 ؛ احزاب/25 ؛ شوری/19). در قرآن کریم کبریایى و عظمت از مؤلفه‌های عزتمندی خداوند بیان شده است: (هو اللهالذى لا ال‌ه الا هو الملک القدوس السل‌ام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر سبح‌ن اللهعما یشرکون، حشر/ 23). عزت حقیقی وکامل در خداوند متعال محقق است)…ولله العزۀولرسوله وللمؤمنین ول‌کن المن‌فقین لایعلمون، منافقون/ 8 ؛ فإن العزۀ لله جمیعا، نساء /139؛ إن العزۀ لله جمیعا، یونس/65 ؛ من کان یرید العزۀ فلله العزۀ جمیع‌ا، فاطر/ 10و…). در قرآن کریم ماده عز 116 مرتبه، واژه العزه 10 و عزیز 92 مرتبه به کار رفته است است که هرکدام به گونهای ارتباطی با شکستناپذیری دارند. این واژه در قرآن کریم به همان معنای لغویخود؛ شکست ناپذیر(إنک أنت العزیز الحکیم، بقره/129؛ و رد الله الذین کفروا بغیظهم لمینالوا خیرا و کفى الله المؤمنین القتال و کان الله قویا عزیزا، احزاب/25)، سرفراز و سربلند (أعزهٍ علی الکافرین، مائده/54)، پیروز و غالب (و ما أنت علینا بعزیزٍ، هود/91)، زورمند و قادر (ألیس الله بعزیزٍ ذی انتقامٍ، زمر/37)،سرکش و سرسخت (أخذته العزه بالإثم، بقره/206) و نیز به معنای مورد تأیید (فعززنا بثالثٍ، یس/14) بهکار رفته است. بر این اساس و با توجه به اقوال اصحاب لغت و موارد استعمال این واژه در قرآن، عزت به معنای شدت و
غیرقابل غلبه بودن و نفوذ ناپذیری و تفوق و برتری است. لذا شخص عزیز به علت شکست ناپذیریاش همواره غالب و پیروز و همچنین سرافراز و سربلند است.
مفهومشناسی نفس در قرآن.
«نفس» و به حالت جمع «أنفس» در معنای ماهیت اصیل انسان است و حدود 295 مرتبه در دو شکل مفرد و جمعدر قرآن به کار رفته است.«نفس» برای خداوند نیز استفاده شده است مانند: «کتب علی نفسه الرحمه، انعام/12؛ یا أیها الذین آمنوا قوا أنفسکم وأهلیکم نارا وقودها الناس و الحجارۀ علیها ملائکۀٌ غلاظٌ شدادٌ لا یعصون الله ما أمرهم ویفعلون ما یؤمرون، تحریم/6 ؛ و لا تکونوا کالذین نسوا الله فأنساهم أنفسهم أولئک هم الفاسقون، حشر /19 ؛ فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع أبناءنا وأبناءکم ونساءنا ونساءکم وأنفسنا وأنفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الکاذبین، آل عمران/61 ؛… علم الله أنکم کنتم تختانون أنفسکم فتاب علیکم وعفا عنکم، بقره/187؛ و نفسٍ و ما سواها …شمس/8-7 و… ». بر اساس آیات استعمال برای انسان درمعنای همان انسان با تمام لوازم به کار میرود.
مفهومشناسی عزت نفس.
عزت نفس از مؤلفه‌های برگزیدۀ انسانی است. از این مؤلفه اینگونه تعبیر میشود که انسان برای در امان بودن و سر سخت باقی ماندن در حوادث زندگیباید یک حالت خاصی را در خود شکل دهد. در فرهنگ دینی این حالت خاص عزت نفس نام دارد(شجاعی، 1387).عزت نفس در قرآن کریم به صورت صریح بکار نرفته است، اما عناصر اصلی آن یعنی ارزشمندی و کرامت انسان به وفور بحث شده است .این دو واژه اصول بنیادین قرآن برای احساس عزت نفس بوده و بر مبنای آن شکل گرفته است. قرآن کریم ارزشمندی انسان را در دو
مرحله عنوان میکند، ارزشمندی که از ذات وی سرچشمه گرفته و ارزشمندی که اکتسابی است:
ارزشمندی ذاتی با توجه به آفرینش انسان رابطه مستقیم با خداوند دارد، زیرا خداوند در سوره نساء میفرماید: فإن العزۀ لله جمیعا (نساء/139) و این آیه تمامی عزت را برای خدا دانسته است و در دیگر آیات انسان را برآمده از روح خویش معرفی نموده است: ثم سواه و نفخ فیه من روحه (سجده/9) فإذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین (حجر/29) پس اگر انسان دارای روح خداوندی است و خداوند دارای همه عزتهاست پس این عزت در نهاد آدمی به سبب نفس خداوندی نهادینه وجود دارد. این کرامت ذاتی در آیات قرآن به نمونه دیگر نیز قابل مشاهده است: و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم على کثیرٍ ممن خلقنا تفضیلا (اسراء/70( این آیه کرامت ابتدایی و کرامت ثانویه را درمورد انسان شامل میشود، یعنی خداوند ابتدا کرامات معنوی را به وی داده است و سپس کرامت مادی را تا بتواند در کشتی بسازد و با آن در دریاها سفر کند.
امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق نیز همین را متبلور ساخته است: «و أعزنی و لا تبتلینی بالکبر: الهی عزیز و گرامىام دار و به کبر و سر بلندى (افراط در عزت( دچارم مکن» (صحیفه سجادیه، دعای20( در این روایت واژه عزت یکبار به معنای عزت باطنی و یکبار به معنای باطنی بکار رفته است که در آن مذموم شده است ولی عزت اکتسابی کهدر آن افراط شود و این همان معنای آیه 139 سوره نساء بود که جمیع عزتها را برایخداوند دانسته است، و برای این منظور است که امام علی(ع) بالاترین عزت را بندگیخداوند عنوان فرموده است: « إلهی کفى لی عزا أن أکون لک عبدا
و کفى بی فخرا أن تکون لی ربا » (ابن بابوبه، 1362، ج2، ص420).
همچنین گروهی دیگر از آیات ارزشمندی انسان را اکتسابی معرفی نموده و آن را با توجه به استعدادهای بینظیری که خداوند به انسان اعطا کرده مربوط میدانند: الله الذی سخر لکم البحر لتجری الفلک فیه بأمره و لتبتغوا من فضله و لعلکم تشکرون (جاثیه/12( یا در آیه الله الذی خلق السماوات و الأرض و أنزل من السماء ماء فأخرج به من الثمرات رزقا لکم و سخر لکم الفلک لتجری فی البحر بأمره و سخر لکم الأنهار (ابراهیم/32). در این آیه ساختن کشتی و تسخیر دریاها بهوسیله کراماتی است که خداوند به انسان اعطا نموده است.
به وسیله همین کرامات و ارزشمندی انسان تمایز وی با سایر موجودات شناخته میشود، و انسان مسجود فرشتگان میشود(بقره/34). انسان با توجه به اینکه چگونه عمل میکند جایگاه پیدا خواهد کرد هرچه تقوای وی بیشتر جایگاه و مقام وی نزد خداوند بیشتر؛ إن أکرمکم عند الله أتقاکم (حجرات/13) این آیه اهمیت ارزشمندی اکتسابی را به خوبی نشان میدهد، آیات دیگری نیز این اهمیت و روش بدست آوردن ارزشمندی اکتسابی را متذکر شدهاند: (حدید/18؛ واقعه/10-11). با توجه به نکات فوق پس عزت نفس را باید در دو واژه کرامت و ارزشمندی انسان در قرآن کریم جستجو نمود، از همین رو نگاه این مقاله برای رسیدن به معنای عزت نفس در قرآن از میان این دو میگذرد.
مفهومشناسی واژۀ کرامت.
از جمله مباحثی که قرآن در مورد شخصیت انسان بیان میدارد مقام کرامت و فضیلت اوست. کرامت، صفتی است کمالی به معنای نزاهت از پستی و فرومایگی و کریم یعنی
روح بزرگوار و منزه از هر پستی. و انسان از آن جهت کریم است که مورد بزرگداشت و تکریم خاص پروردگار خویش قرار گرفته است.کرامت موهبتی است که از دیدگاه قرآن کریم مخصوص آدمی بوده و سرمنشأ آن روح الهی دمیده شدهدر کالبد وی میباشد که ملائکۀالله را به سجده بر او وامیدارد.(ولقد کرمنا بنی آدموحملناهم فی البر والبحر ورزقناهم من الطیبات وفضلناهم على کثیرٍ ممن خلقنا تفضیلا، اسراء/70 ؛ ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا ]بر مرکبهای راهوار]حمل کردیم و از انواع روزیهای پاکیزه به آنان بخشیدیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کردهایم، برتری دادیم؛ وإن علیکم لحافظین* کراما کاتبین، انفطار/11؛ إنه لقول رسولٍ کریمٍ، حاقه/40 ؛ إن ربی غنیٌ کریمٌ، نمل/40).
مفهومشناسی عزت نفس در روان شناسی.
علم روانشناسی عزت نفس را ارزیابی فرد از خویش میداند که عادتا آن را از طریق توجه به خویش به دست میآورد و نشاندهنده نگرشی درمورد تأیید یا عدم تأیید و مقدار اعتقادی استکه شخص به توانایی، اهمیت، ارزش و موفقیت خود دارد(براندن، 1378). عزت نفس عبارت است از دیدگاه کلی درباره ارزشمند یا بیارزش بودن خود(بامیستر، 2003). این مفهومسازی درتعریف کلاسیک کوپر اسمیت از عزت نفس، تجسم یافته است؛ وی میگوید: عزت نفس عبارت است از آن ارزیابی که فرد شکل میدهد و معمولا مربوط به خود است. عزت نفس بیان کننده نگرش تأیید است و نشان دهنده باور فرد به میزان توانایی، اهمیت، موفقیت و ارزش خود است. به طور خلاصه عزت نفس قضاوتی شخصی درباره ارزش است که در نگرشهای فرد نسبت به خود منعکس میشود.(کوپر اسمیت، 1371) عزت نفس به منزله بیان تأیید یا عدم تأیید فرد نسبت به خویشتن است و نشان دهنده این است که
فرد تا چه اندازه خود را توانا، ارزنده و پراهمیت میداند؛ یک تجربه شخصی است که ترجمان آن را میتوان در سطح گفتار و رفتارهای معنادار مشاهده کرد(مشکی، 2000). عزت نفس به عنوان یک انگیزه نیرومند شناخته میشود که ناشی از نیاز انسان به ارزشمند بودن و ارزیابی مثبت از خود میباشد. عزت نفس به معنی احساس برتری، احساس تکامل یا احساس کفایت و شایستگی نیست بلکه به معنی احساسپذیرش و دوست داشتن خود و یک احساس صحیح از احترام به خود است(جرالد و پیر، 1994). درحقیقت عزت نفس یک احساس تعمیم یافته نیست به این معنی که ممکن است فرد در یک یا دو زمینه احساس ناشایستگی کند بدوناینکه ضرورتا احساس کند که کاملا شخص بدی است. همچنین عزت نفس علاوه براینکهیک صفت است یک حالت نیز در نظر گرفته میشود زیرا انتظار میرود عزت نفس افرادبراساس شرایط تغییر کنند(علیلو، 1376).
در یک جمعبندی میتوان گفت عزت نفس در روانشناسی، شناخت و ارزیابی انسان از خود و نتیجه این ارزیابی قلمداد میگردد و این موضوع ارتباط مستقیم با خودشناسی دارد.
منشأ التزام به عزت نفس از دیدگاه قرآن و روان شناسی.
قرآن، کمال و عزت نفس انسان را مرهون رشد مادی انسان در کنار رشد روحی و روانی او که سعادت اخروی انسان را به همراه دارد میداند. امام محمدباقر(ع) در بیان آیه 70 سوره اسراء فرمودند: «ان الله لا یکرم روح کافر و لکن یکرم ارواح المؤمنین و انما کرامۀ النفس و الدم بالروح؛ همانا خداوند روح کافر را گرامی نمیدارد، ولی ارواح مؤمنان را گرامی میدارد و کرامت نفس و خون فقط به روح است» (تفسیر قمی، ج 2، ص 22). همان طور که پیشتر بیان شد، منشأ کرامت انسان، نفخه روح الهی در کالبد اوست؛ اما با عنایت به این روایت، معلوم میشود

فایل : 36 صفحه

فرمت : Word