مقاله کامل تحليل جامعه شناختي تاثير استفاده از فضاي مجازي بر فرهنگ شفاهي

چکیده
کم رنگ شدن روابط عاطفی درون خانواده اعم از روابط بین همسران، والدین و فرزندان و تحلیل رفتن فضای تعاملی بین آنها نشان‌دهنده ازبین رفتن بسیاری از پیوندهای سنتی گذشته در انسان‌های عصر جدید است. یکی از دلایل اصلی بروز این مساله، فناوری‌های ارتباطات است که تغییرات گسترده‌ای را مانند هر دگرگونی ناشی از فناوری سبب شده است. امروزه نشانه‌های کمتری از خانواده‌هایی می‌یابیم که ساعاتی از روز را با یکدیگر گفتگو می‌کنند. باتوجه به اهمیت این مساله، در این پژوهش، تأثیر فضای مجازی بر فرهنگ شفاهی افراد در خانواده‌ها بررسی شده است. پژوهش حاضر به صورت پیمایشی و با استفاده از روش نمونه‌گیری سهمیه‌ای و بهره‌گیری از پرسش‌نامه محقق ساخته، باتکیه بر نظریه‌های حوزه ارتباطات، خانواده و دو جهانی شدن انجام شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر، خانواده‌های با فرزند بالاتر از 15 سال شهر اصفهان هستند. متغیر مستقل، استفاده از فضای مجازی با دو شاخص کمیت وکیفیت و متغیر وابسته، سنجش فرهنگ شفاهی با دو شاخص ارتباط شفاهی و ادبیات شفاهی بین والدین، فرزندان و همسران است. نتایج پژوهش حاضر، تأثیر کیفیت وکمیت استفاده از فضای مجازی بر فرهنگ شفاهی خانواده را نشان می‌دهد، به طوری که با افزایش استفاده از فضای مجازی، کمیت وکیفیت ارتباط شفاهی ناشی از ارتباط افراد در دنیای واقعی و ارتباطات رودررو کاهش می‌یابد.
واژه‌های کلیدی:فضای مجازی، خانواده، فرهنگ شفاهی، ارتباط شفاهی، فراغت مجازی، تعامل والدین و فرزندان
مقدمه و بیان مسأله
خانواده، اساسی‌ترین و نخستین نهاد اجتماعی است که پیوند عاطفی بین اعضای خود را با گفتگو و برقراری ارتباط و
تعامل کلامی حفظ می‌کند و مهم‌ترین کارکرد خود را انجام می‌دهد که انتقال ارزش‌ها و اجتماعی‌نمودن فرزندان است. گفتنی است اساس فرهنگ شفاهی، ارتباط رودررو بین افراد است که در آن ارزش‌ها، نگرش‌ها، دیدگاه‌ها و دیگر عناصر فرهنگی منتقل می‌شود. فرهنگ شفاهی در برابر فرهنگ نوشتاری قرار می‌گیرد. این فرهنگ، مجموعه اندوخته‌های ذهنی و الگوهای رفتاری را شامل می‌شود که نانوشته است و به‌صورت کلام، گفتار و ایما و اشاره منتقل می‌شد. فرهنگ شفاهی، دو مؤلفه‌ی اصلی ارتباطات دو طرفه‌ی کلامی‌ و ادبیات شفاهی را شامل می‌شود. کلام، وسیله‌ای برای برقراری ارتباط و تحکیم آن است. یکی از بهترین شاخص‌ها برای ارزیابی سلامت رابطه‌ی خانواده، برقراری ارتباط کلامی بین اعضای آنهاست. ادبیات شفاهی، انتقال افسانه‏ها، قصه‏ها‌، حکایت‏های واقعی‌، امثال و لطیفه‌ها است و معمولاً در جریان ارتباطات بین والدین و فرزندان از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود. امروزه، براساس پژوهش‌های انجام‌شده، رسانه‌های جمعی در ارتباط افراد ممکن است آسیب محسوب شوند. امروزه، جهان اجتماعی به دو بخش جهان واقعی و جهان مجازی تقسیم شده که نحوه‌ی ارتباط در این دو جهان متفاوت است (عاملی، 1390: 2).
طبق آمارهای ارائه‌شده‌ی مرکز مدیریت توسعه‌ی ملی اینترنت در آخرین گزارش خود، شمار کاربران اینترنت در ایران تا پایان 6 ماهه‌ی نخست سال 1391 برابر 45 میلیون و 5 هزار و 644 نفر اعلام شده است و با پارامترهایی مانند اینترنت دایل‌آپ،ADSL، موبایلGPRS، وایمکس و فیبر به شبکه متصل می‌شوند. استان اصفهان سومین استان کشور بعد از استان مازندران و تهران است و بیشترین ضریب نفوذ اینترنت را دارد (مرکز مدیریت توسعه‌ی ملی اینترنت، 1392). شهر اصفهان یکی از بزرگ‌ترین کلان شهرهای ایران است و مانند
دیگر مناطق کشور، اینترنت و فضای مجازی در آن نفوذ یافته است. بیشترین مخاطبان فضای مجازی، فرزندان بالای 15 سال هستند؛ باوجوداین، افراد بسیاری به‌دلیل مشغله‌های فراوان و برای سهولت در ارتباط با دیگران، تمایل زیادی برای استفاده از این فضا دارند. اثرگذاری این رسانه‌ی جمعی بر تعاملات افراد خانواده باعث شد در پژوهش حاضر، تأثیر فضای مجازی بر فرهنگ شفاهی در خانواده‌های شهر اصفهان در فاصله‌ی زمانی سال 94-1393 بررسی شود. هدف اصلی این پژوهش، بررسی تأثیر استفاده از فضای مجازی بر فرهنگ شفاهی افراد در خانواده‌ها است. اهداف فرعی آن، بررسی کمیت و کیفیت استفاده از فضای مجازی بر ارتباط شفاهی افراد و بررسی کمیت و کیفیت استفاده از فضای مجازی بر ادبیات شفاهی افراد در خانواده‌ها است.
مروری بر پژوهش‌های پیشین
در پژوهش گنجی با عنوان بررسی الگوی کاربران اینترنت و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن، در سال 1385 الگوی کاربران اینترنت در ایران بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد با افزایش محدودیت ارتباطات اجتماعی، افراد به بهره‌گیری از الگوی ارتباطی اینترنت تمایل بیشتری نشان می‌دهند. پیوند اجتماعی نیز در این زمینه نقش مهمی دارد. به‌عبارت‌دیگر، کسانی که به دلایل مختلف، پیوند اجتماعی قوی‌تری دارند،‌ به بهره‌گیری از الگوی ارتباطی اینترنت، به‌ویژه الگوی ارتباطی نامناسب و ناهنجار، تمایل کمتری خواهند یافت. عواملی مانند دلبستگی به دیگران و افراد پیرامون؛ تعهدات گوناگون مانند تعهد نسبت به خانواده، شغل، دوستان و…؛ درگیری‌ها و مشغولیت‌های مختلف مانند مشارکت مداوم در فعالیت‌های زندگی، کار، خانواده، و…؛ باورها؛ ارزش‌ها و اصول اخلاقی در این زمینه تأثیر اساسی دارد (گنجی، 1385: 152-146).
نتایج پژوهش گلچین و همکاران (1391) با عنوان مطالعه‌ی میزان و نوع استفاده از شبکه‌های اجتماعی فارسی زبان و مناسبات خانوادگی، نشان داد درخصوص مناسبات خانوادگی و ابعاد آن (روابط زناشویی، روابط والدین و فرزندان و اعتماد زناشویی)، در شاخص روابط والدین و فرزندان و روابط زناشویی وضعیت به‌نسبت بینابین، اما درخصوص شاخص اعتماد زناشویی، وضعیت نامطلوبی وجود دارد. رابطه‌ی بین نوع استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای با مناسبات خانوادگی و ابعاد آن نشان داد خانواده‌هایی که از شبکه‌های ماهواره‌ای استفاده نمی‌کنند، در مقایسه با خانواده‌هایی که از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند، به‌مراتب مناسبات خانوادگی بهتری دارند و درنهایت دو متغیر «میزان استفاده» و «نوع استفاده» از شبکه‌های ماهواره‌ای، 26 درصد از تغییرات مناسبات خانوادگی را تبیین می‌کنند. بدین‌ترتیب، با افزایش استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای و نیز استفاده‌ی منظم از این برنامه‌ها، مطلوبیت مناسبات خانوادگی، مطلوبیت روابط والدین و فرزندان و روابط زناشویی و اعتماد زناشویی آنها کمتر خواهد شد.
نتایج پژوهش جواانا کارالهو و همکاران (2015) با عنوان عملکرد خانواده و فناوری خانواده، نشان می‌دهد خانواده در زندگی روزمره جایگاه برجسته‌ای در حوزه‌ی پژوهشی کسب کرده است. در این پژوهش، 45 مقاله از سال‌های 1998 تا 2013 بررسی شده است که درخصوص رابطه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات و عملکرد خانواده منتشر شده‌اند. در پژوهش‌های انجام‌شده، حوزه‌های نگرش نسبت به فناوری اطلاعات و ارتباطات، انواع ICT و استفاده از الگوها، انسجام خانواده، نقش خانواده، قوانین و درگیری بین نسلی و مرزهای خانواده جستجو شده است. نتایج نشان می‌دهد فناوری اطلاعات و ارتباطات، تغییرات کیفی در عملکرد خانواده و
شکل جدید حالت‌های تعاملی ایجاد کرده است و ضرورت چینش دوباره‌ی الگوهای رابطه در خانواده را نشان می‌دهد.
برتون به پیامدها و آثار منفی اینترنت اشاره دارد و معتقد است اینترنت، انزوای اجتماعی کاربران را سبب می‌شود. برتون در پژوهشی با عنوان آیین اینترنت، تهدیدی برای پیوند اجتماعی، پیامدها و آثار مخرب اینترنت را روی 256 نفر طی دو سال در ایالات متحده بررسی کرده است. نتایج آن نشان داد استفاده از اینترنت، حلقه‌ی روابط اجتماعی دور و نزدیک را کاهش و گوشه‌گیری و افسردگی را افزایش می‌دهد. درنتیجه، نوع جدیدی از گوشه‌گیران ظاهر می‌شوند که تنها ارتباط اطلاعاتی و ابزاری دارند. این افراد پیوند اجتماعی متفاوت با پیوند اجتماعی جامعه‌ی بشری بنا می‌کنند (برتون، به نقل از ساروخانی، 1382: 165- 162).
بیکر در پژوهشی در سال 2000 نشان داد اینترنت برای زنان یکی از ابزارهای ایجاد ارتباط بیشتر با شبکه‌های اجتماعی مانند دوستان و خانواده‌ی آنها بوده است. این زنان اظهار داشته‌اند با استفاده از اینترنت، احساس پیوند اجتماعی و حمایت عاطفی بیشتر می‌شود (بیکر، به نقل از گنجی، 1385: 14).
در جمع‌بندی، این نکته به دست آمد که پژوهش‌های فراوانی درباره‌ی مسئله‌ی این پژوهش انجام شده است که هر کدام ابعادی را بررسی کرده‌اند؛ اما پژوهشی درباره‌ی بررسی تأثیرات فضای مجازی بر فرهنگ شفاهی در خانواده‌ها یافت نشد. فضای مجازی از فراگیرترین محیط‌های ارتباطات افراد در خانواده‌ها و فرهنگ شفاهی از مهم‌ترین مؤلفه‌های کمک به تحکیم خانواده و زندگی اجتماعی است؛ بنابراین در پژوهش حاضر سعی شده است تأثیر فضای مجازی بر فرهنگ شفاهی افراد در خانواده‌ها بررسی شود.
مبانی نظری
ابتدا برای درک بهتر مفاهیم به‌کاررفته در این پژوهش، دو مفهوم فضای مجازی و فرهنگ شفاهی را شناسایی می‌کنیم. معنای لغوی فضای مجازی عبارت است از «فضای قابل هدایت» که به معنای هدایت‌کردن و سکان‌داری کشتی است. کیزا فضای سایبرنتیک را محیط بر ساخته از اطلاعات نامرئی -اطلاعاتی که اشکال متفاوتی به خود می‌گیرد- می‌داند (Kizza, 1998: 131). فضای مجازی درواقع نامی است که تعداد زیادی از کاربردهای امروز فناوری‌های جدید ارتباطی را دربرمی‌‌گیرد. این نام را نخستین‌بار ویلیام گیبسون در رمان نورومانسر (1984) ابداع کرد (هولمز، 1384). به باور کاستلز فضای مجازی، مکان نیست، دالان و راهرویی بین مکان‌ها است. شما درحالی‌که در محل خودتان اقامت دارید، در فضای مجازی، گردش و مردمی را ملاقات می‌کنید که در مکان‌های دیگری زندگی می‌کنند؛ اما با استفاده از فضای مجازی در جهان ذهنی خودتان هستید؛ بنابراین، فضای مجازی نوعی فرافضا و فضای ذهن است. فضایی که ما هر روز در آن دست به عمل می‌زنیم و با مردم، اندیشه‌ها، مکان‌ها و زمان‌هایی دیگر ملاقات می‌کنیم (کاستلز واینس، 1384: 47). به‌عبارت‌دیگر، فضای سایبر در معنا به مجموعه‌ای از ارتباطات درونی انسان‌ها با کامپیوتر و وسایل مخابراتی، بدون درنظرگرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می‌شود. فضای مجازی مجموعه‌ای از سخت‌افزار و تعاریف نمادین است که شبکه‌ای از عقاید و باورها را در قالب دادوستد بین افراد منتقل می‌کنند. برخلاف فضای واقعی در فضای مجازی نیاز به جابه‌جایی‌های فیزیکی نیست و کلیه‌ی فعالیت‌ها ازطریق فضای سایبر، انجام و ایجاد شبکه‌ی عظیمی از افراد را سبب می‌شود که مرزهای
سیاسی و جغرافیایی را درهم می‌شکنند و گاه مرزهای فرهنگی را کم‌رنگ می‌کنند و بر تمام ابعاد زندگی بشر تأثیر می‌گذارند (Suler, 2008: 63). شبکه‌های اجتماعی، محل گردهمایی صدها میلیون کاربر اینترنت است که بدون توجه به مرز، زبان، جنس و فرهنگ به تعامل و تبادل اطلاعات می‌پردازند (سلطانی فر، 1389: 53). شبکه‌‌های اجتماعی، متناسب با نوع موضوع فعالیتشان امکانات دیگری ازجمله خبرخوانی اینترنتی، بازی‌های آنلاین، قابلیت‌ بارگذاری ویدئو و فایل‌های رایانه‌ای و برقراری ارتباط با سایر رسانه‌های شخصی در گزینه‌هایشان دارند. پس بی‌دلیل نیست که کاربران، بخش زیادی از زمان اینترنت را به حضور در شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند (سلطانی فر، 1389: 57).
فرهنگ شفاهی، اندیشه، هوش، هنر و عواطف یک ملت است و از گذشته‌ی مردم مایه می‌گیرد و خصلت جمعی دارد. در فرهنگ شفاهی، هوش و ذکاوت را با استعداد به‌خاطرآوردن اصطلاحات کوتاه، چندبُعدی و مفید مرتبط می‌دانند و توانایی و استعداد نگهداری مطالب در ذهن، همواره ارزش بالایی دارد. در این میان قدرت حافظه و توانایی به‌خاطرآوردن، نقش کتابخانه‌ی بسیار بزرگی را ایفا می‌کند؛ زیرا فراموش‌شدن آنچه باید گفته یا انجام شود، خطری بزرگ برای جامعه و حماقتی بارز و شاخص است (پستمن، 1375: 99). با ظهور اینترنت، تمایز آشکار بین اشکال گوناگون ارتباطات (یعنی ارتباطات شفاهی، نوشتاری، چاپی و الکترونیک) تاحدودی از بین می‌رود و اینترنت تمامی این اشکال ارتباطات را با همدیگر ترکیب می‌کند. این رسانه‌ی ارتباطی نوین، گفتار شفاهی را بلافاصله به پیام، تبدیل و آن را چاپ می‌کند و به‌صورت الکترونیک به تعداد نامحدوی از کاربران می‌فرستد. ازاین‌رو فضای مجازی، رسانه‌ی تک‌بعدی،یک‌سویه و تک‌گویانه نیست؛ بلکه امکان حرکت از یک نقش به نقش دیگر و نیز
بازگشت به نقش پیشین را فراهم می‌کند. فضای اینترنت به‌صورت عمومی و خصوصی و به‌طور هم‌زمان فرستنده و گیرنده است (Rantanen, 2006: 139 به نقل از ساروخانی).
در راستای انتقال اطلاعات از فضای سایبر، برخی نظریه‌پردازان معتقدند جامعه‌ی اطلاعاتی، پدیده‌ی جدیدی نیست و پیشرفت‌های جدید تکنولوژیک مانند گذشته در خدمت سرمایه­داری، نابرابری اجتماعی و اقتصادی است. گروهی متعتقدند در سایه‌ی پیشرفت‌های تکنولوژیک، جامعه‌ای با ساختار دموکراتیک شکل گرفته است. ارتباطات بین افراد و گروه‌ها در این جامعه افقی است. مردم به آگاهی‌های بسیاری دسترسی دارند و الگوهای ارتباطات رسانه‌ای تغییریافته­­اند. این اندیشمندان ظهور جامعه‌ای نو را نوید می­دهند. جامعه‌ای که در آن تولید پیام از انحصار عده‌ای معدود خارج شده است. اندیشمندان این گروه به نقش رسانه‌ای تکنولوژی‌های نوین توجه دارند و آثار آن را بر روابط میان فردی، گروهی و جامعه بررسی و بیان می­کنند. ازنظر این گروه در جامعه‌ی نو حاکمیت اصلی با رسانه‌های الکترونیک است. به‌هرحال وسایل ارتباطی، زمینه‌ی تغییرات آنی و موقتی در وقایع و دگرگونی‌های اجتماعی را فراهم می‏آورند. این وسایل، معرفی‏کننده‌ی الگوها، نقش‌ها، دیدگاه‏ها و شیوه‌ی روی‌آوری به سبک‌های زندگی هستند و ممکن است مردم از راه دیگر هرگز به آنها دسترسی پیدا نکنند. طبقه‌ی جوان نیز با تبلیغات رسانه‌های گروهی،مطالبی درباره‌ی نقش‌های آینده خود فرا می‌گیرد.
چهارچوب نظری پژوهش حاضر براساس دیدگاه‌های مربوط به حوزه‌ی ارتباطات و خانواده مطرح شده است. در دیدگاه‌های تاریخی به نظرات مک لوهان، رایزمن و تونیس اشاره
می‌شود. این نظریه‌پردازان باتوجه‌به گذر جوامع از دوران مختلف، روابط افراد را در آنها بررسی می‌کنند. مک لوهان معتقد است بعد از ظهور کتابت، سنت شفاهی شروع به ضعف کرد؛ اما در عصر تلویزیون، فرهنگ شفاهی، مشارکت، همکاری و اندیشه‌ی جهانی شکل گرفت. مک لوهان معتقد است وسایل ارتباط الکترونیکی، انسان‌ها را وارد مرحله‌ی جدیدی از زندگی اجتماعی می­کنند. این وسایل جدیدبه انحصار ارتباط چاپی پایان می‌دهند و بیان شفاهی و ادراک سمعی را احیا می‌کنند. اکنون تحت‌تأثیر وسایل الکترونیکی در راه ایجاد چنین جامعه‌ای طرز زندگی، نظام آموزشی، ادبیات، هنرها و به‌طور کلی همه‌ی نظام فرهنگ انسانی دگرگون شده است (ساروخانی، 1394: 67).
رایزمن به سه نوع جامعه اشاره می‌کند و ازنظر او در جامعه دگرراهبر با رهبری رسانه‌های جمعی مواجهیم که پس از دوره‌ی رهبری صنعت و دوران درون‌راهبر (ظهور فردگرایی) دوران سوم، صحنه‌ی ظهور انبوه‌ تنها درون شهرهای بزرگ است. او این دوره را دوران امحای روابط سنتی و پابرجای خانوادگی، خویشاوندی می‌داند‌. زمانی که وسایل ارتباط جمعی، هدایت عواطف، احساسات و الگوهای حیات اجتماعی را به دست دارند. رایزمن، دوران سوم ارتباطی را دورانی می‌داند که در جریان آن، انبوه‌های تنها در درون شهرهای بزرگ پدید می‌آیند. او در اثرش به همین نام «انبوه تنها» انسان‌هایی را مجسم می‌کند که در راهروهای تنگ قطارهای زیرزمینی در دریایی از انسان‌ها غوطه‌ور هستند و ‌راهی برای رفتن نیست و ازدحام، نفس‌کشیدن را مشکل می‌کند؛ اما با این همه تراکم، انسان تنهاست و هیچ‌گاه در تاریخ چنین تنها نبوده است. هیچ‌یک از این انسان‌ها را نمی‌شناسد، هرگز آنها را ندیده است و به یقین می‌داند هیچ‌یک از آنها
را بار دیگر نخواهد دید. او در پی امحای روابط سنتی و پابرجای خانوادگی، خویشاوندی، همسایگی و دوستی‌های پایای قدیم تنهاست و در برابر وسایل ارتباط جمعی و صاحبان قدرتمند آن و همچنین وسوسه‌های ناشی از آن سخت آسیب‌پذیر است. آنها به‌آسانی از او یک طرفدار متعصب فوتبال پدید می‌آورند که در این راه حتی حاضر به کشتن انسان‌های رقیب (هوادارن تیم‌های دیگر) است. پس به اعتقادرایزمن، این دوران در تاریخ انسان به دورانی ثبت خواهد شد که در آن «دیگرانی چند» (صاحبان وسایل ارتباطی) الگوهای حیات اجتماعی را می‌سازند (ساروخانی، 1392: 67).
تونیس به دو نوع جامعه اشاره می‌کند که در هر کدام نوع رابطه‌ی افراد با یکدیگر متفاوت است. در اجتماع، حرکت در خدمت جمع و برای وحدت جمع است و در خدمت فرد نیست و در این جامعه اراده‌ی اورگانیک حاکم است. هر عضوی خود را جزء جدایی‌ناپدیر مجموعه می‌داند. ارتباطات عمقیو سطح جمع محدود و ارتباط بین افراد تام است؛ اما گزلشافت جامعه‌ای است که در آن فراوانی و تنوع انسان‌ها وجود دارد. روابط صوری، قراردادی و منطقی، مصلحت‌اندیشی و تنهایی انسان جزء ویژگی‌های آن است (ساروخانی، 1392: 70-75).
دیدگاه کنش متقابل نمادین، ارتباط شفاهی را بنیاد نهاد سنتی می‌داند که در آن به استمرار مشاهدات تأکید می‌کند. به نظر مید ارتباطات، اساسی‌ترین روندی است که در جوامع انسانی جریان دارد. ارتباط زمانی برقرار می‌شود که شرکت‌کنندگان از نمادهای معنی‌دار استفاده کنند؛ نمادهایی که برای استفاده‌کنندگان معناییکسانی دارد. اشتراک در معنییک نماد، شرکت‌کنندگان را به‌سوی رابطه‌ی ناب اجتماعی سوق می‌دهد؛ بنابراین، ارتباط، روند ساماندهی تلقی می‌شود. به همان میزان که ارتباط گسترش می‌یابد ـ‌ در هر

فایل : 48 صفحه

فرمت : Word