مقاله کامل مروری بر منابع آب جهانی با نگرش ژئوپلیتیکی

مروری بر منابع آب جهانی با نگرش ژئوپلیتیکی
چکیده
آب یکی از فراوانترین ماده‌های روی زمین است و حدود سه چهارم مساحت زمین را شامل می‌شود. حجم کل آبهای زمین حدود 1360 الی 1454 میلیون کیلومتر مکعب تخمین زده می‌شود که اگر به‌طور یکنواخت در سطح کره زمین توزیع میشد، ارتفاعی معادل 7/2 کیلومتر از سطح زمین را دربر میگرفت. با این وجود از مجموع آبهای کره زمین، تنها 0.014 درصد قابل استفاده بشر بوده و منابع آب تجدید شونده جهان را تشکیل میدهد و در چرخه آب مصرفی مشارکت دارد. نقشه جهان بیانگر عدم انطباق مرزهای سیاسی با حوضه‌های آبریز است که با توجه به این که جمعیت جهان در طول صد سال گذشته 3 برابر شده است و تقاضا برای آب به بیش از 7 برابر رسیده است. این مسئله رقابتها و منازعاتی را برای بهرهبرداری هرچه بیشتر از آب به عنوان یک منبع جغرافیایی قدرت به دنبال داشته است. با توجه به تحولات اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی در سطح جهان، تا اواسط قرن حاضر مردم جهان با بحران آب مواجه خواهند شد. بنابراین کمیابی آب شیرین باعث امنیتی و سیاسی شدن آن می‌شود که پیامدهای اکولوژیکی و هیدروپلیتیک آن میتواند در تبادل ارگانیکی جمعیت کشورها و پدیده مهاجرت و ناامنی بسیار قابل توجه و مهم باشد. در مناطق خشک و نیمه خشکی که رودخانه‌ها مرز ملی کشورها را تشکیل میدهند، این مناطق به طور بالقوه مستعد درگیری هستند. در این پژوهش که از نظر نوع کاربردی و از نظر روش کلی تحقیق توصیفی-تحلیلی است، به بررسی کلی منابع آب جهان با نگرش ژئوپلیتیک پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: منابع آب، هیدروپلیتیک، ژئوپلیتیک
مقدمه
آب یکی از فراوانترین ماده‌های روی زمین است و حدود سه چهارم مساحت زمین را شامل می‌شود. حجم کل آبهای زمین حدود 1360 الی 1454 میلیون کیلومتر مکعب تخمین زده می‌شود که اگر به‌طور یکنواخت در سطح کره زمین توزیع میشد، ارتفاعی معادل 7/2 کیلومتر از سطح زمین را دربر میگرفت. با این وجود از مجموع آبهای کره زمین، تنها 0.014 درصد قابل استفاده بشر بوده و منابع آب تجدید شونده جهان را تشکیل میدهد و در چرخه آب مصرفی مشارکت دارد (پوراصغر سنگاچین و عسکری، 1394). با جهانی شدن اقتصاد و انتقال قدرت از مفاهیم نظامی به قدرت اقتصادی دسترسی به منابع طبیعی یکی از عوامل قدرت محسوب میگردد. از آنجا که توسعه اقتصادی و پیشرفت صنعتی به منابع طبیعی وابسته است، مالکیت یا دسترسی آسان به منابع طبیعی با ارزش، به عنوان یکی از شاخصهای حفظ و بسط قدرت در نظر گرفته شده است. بنابراین دسترسی به منابع طبیعی آبی قابل اعتماد، یکی از منابع قدرت محسوب می‌شود (صالحآبادی، 1393). آب از ارزشمندترین مناطبع طبیعی است که در بخشهای مختلف استفاده می‌شود (طاهرآبادی و همکاران، 1395: 57). با توجه به محدودیت منابع آب جهان و تشدید نیاز بخشهای مختلف، تامین آب مناسب برای مصارف مختلف یکی از اصلیترین چالشهای دنیا محسوب می‌شود (قاسمیه و همکاران، 1395: 358) که میتواند زمینه ساز رقابت بین فضاهای مختلف جغرافیایی شود.
نیاز روزافزون انسان به آب از یکسو و کمبود آن از سوی دیگر به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک جهان، باعث افزایش بهرهبرداری از منابع آب، به خصوص منابع آب زیرزمینی شده است. با پیشرفت تکنولوژی، استحصال آب به ویژه از طریق چاه روز به روز درحال افزایش است‌. منابع آب سطحی اگر به طور صحیح مدیریت نشود، بحرانهای آبی
شدیدی پدیدار میگردد که دارای تبعات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خواهد بود (علیزاده و همکاران، 1384: 123). امروزه یکی از مهمترین چالشهای حال و آینده به ویژه در مناطق خشک جهان، مساله کمآبی و در مواردی بحران کمآبی است. باید پذیرفت که با رشد جمعیت جهان در هزاره سوم، ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی و صنایع و گسترش کشاورزی، تنازع بر سر آب به عنوان یک منبع جغرافیایی قدرت تشدید مییابد (کرمی و محمدغفاریان، 1396: 49).
در بسیاری از کشورهای جهان، اعم از توسعه یافته یا در حال توسعه، شیوه‌های کنونی مصرف آب غالبا ناپایدار است. جهان با مجموعهای از معضلات کمی و کیفی فزاینده در زمینه آب در سطوح مختلف مواجه است. محدودیتهای منابع آب و تخلیه حجم عظیمی از آلاینده‌ها به منابع آب در حال تضعیف یکی از منابع اساسی است که جامعه انسانی بر آن بنا نهاده شده است. آب شیرین در حوزه‌های آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس بوده و تناسبی بین منابع آب و توزیع جمعیت وجود ندارد. به دلیل محدودیت آب شیرین به اشکال مختلفی یافت می‌شود. در برخی از حوزه‌های آبخیز این محدودیتها فصلی هستند، که به قابلیت و توانایی ذخیرهسازی آب در دوره‌های خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیتها از میزان تغذیه دوباره سفره‌های آب زیرزمینی، میزان ذوب برف، یا از ظرفیت خاک جنگلها برای ذخیرهسازی آب متاثر است. از آنجا که آب تنها منبع است و به همین دلیل استفاده از این ماده حیاتی ممکن است بسته به گستردگی آلودگی اراضی بالادست و آبهای زیرزمینی نیز محدود شود (میدوز و همکاران، 1388). ماهیت منطقه‌ای منابع آب مانع از آن شده است که جامعه جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیهای که به طور فزاینده عمق
نگرانیهای بشر را در این خصوص منعکس کند. آب کالایی منحصر به فرد و مادهای بسیار حیاتی است‌.
محدودیتهای این ماده حیاتی ظرفیتهای سایر منابع حیاتی از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش را تحت فشار قرار میدهد. استحصال سایر منابع از جمله تامین غذا، مواد معدنی و فرآورده‌های جنگلی نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب میتواند محدود شود. در شماری از حوزه‌های آبخیز جهان محدودیتهای آب کاملا روشن شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیست محیطی، افزایش هزینه‌ها و کمیابی در حال کاهش میباشد. رشد جمعیت، توسعه کشاورزی و صنعتی در چند دهه اخیر به موازات رشد اقتصادی در چند دهه گذشته باعث شده است تا تقاضا برای آب دو چندان شود. این مسئله باعث کسری فزاینده آب حتی در کشورهای توسعه یافته شده و هر روز نیز ابعاد تازهای به خود میگیرد. پیامد این موضوع باعث شده است تا حدود یک سوم جمعیت جهان در کشورهایی زندگی کنند که با فشار شدیدی در زمینه منابع آب روبه رو هستند و در صورت استمرار این روندها، در سال 2025 حدود دو سوم جمعیت جهان با مشکلاتی مواجه خواهند بود که از محدودیت شدید آب ناشی می‌شود‌.
در حال حاضر، کمبود آب کافی و آلودگی آن موجب بروز مشکلات گسترده در بهداشت عمومی، محدود شدن توسعه اقتصادی و کشاورزی و وارد آمدن خسارات شدید به محیط زیست شده است. این مشکلات و محدودیتها ممکن است در آینده نزدیک عرضه غذا را در جهان با خطر مواجه سازد و رکود اقتصادی در بسیاری از مناطق جهان خصوصا کشورهای فقیر منجر شود (پوراصغر سنگاچین و عسکری، 1394). در این راستا، در پژوهش حاضر به بررسی منابع آبی جهان خواهیم پرداخت.
مبانی نظری ژئوپلیتیک
ژئوپلیتیک واژهای است با معانی گوناگون و متفاوت که به عنوان یک روش تحلیلی از اواخر قرن 19 میلادی عمومیت یافت. اما به طور خاص در سال 1903 میلادی و در ادبیات آلمانی مطرح شد (جوادی ارجمند و کیخسرو دولتیاری، 1391). ژئوپلیتیک عمل حکومتها در رقابت برای کنترل یک سرزمین است (کالین فلینت، 1390: 34). کلاز داد معتقد است که ژئوپلیتیک نگرش ویژهای به سیاستهای جهانی دارد و در این نگرش بر اهمیت سرزمین و منابع تاکید میکند (162:2000 ,Dodds & Atkinson). در تعریفی دیگر، ژئوپلیتیک توجیه و تفهیم موضوعات مربوط به سیاست با توجه به داده‌های جغرافیایی است، در این تعریف، همچنین ژئوپلیتیک پویایی جغرافیا با حضور تمامی عناصر و ارزشهای جغرافیایی است (قلیزاده و ذکی، 1387: 25). دره میرحیدر درباره ژئوپلیتیک میگوید، شیوه‌های قرائت و نگارش سیاست بین‌الملل توسط صاحبان قدرت و اندیشه و تاثیر آنها بر تصمیمگیریهای سیاسی در سطوح ملی و منطقه‌ای (میرحیدر، 1377: 22). به زعم دالبی، ژئوپلیتیک به بررسی نقش عوامل جغرافیایی در سیاست بر اساس رویکرد گفتمان مسلط قدرت در روابط بین‌الملل میپردازد (Dalby & Routledge1994) پیتر تیلور، ژئوپلیتیک را چنین تعریف کرده است: مطالعهی توزیع جغرافیایی قدرت بین کشورهای جهان، به ویژه رقابت بین قدرت‌های بزرگ و اصلی. در تعریف سائل بیکوهن، ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه کاربردی روابط فضای جغرافیایی با سیاست، که تأثیر دو جانبه الگوی فضایی، اشکال و ساختارها را با عقاید سیاسی و سازمان‌ها مورد مطالعه قرار میدهد‌. در برداشتی دیگر، ژئوپلیتیک عبارت است از علم روابط بین فضا و سیاست که میکوشد دانش جغرافیا را در خدمت رهبران سیاسی قرار دهد.پیروز
مجتهدزاده ژئوپلیتیک را اثر محیط و اشکال یا پدیده‌های محیطی، چون موقعیت جغرافیایی، شکل زمین، منابع کمیاب، امکانات ارتباطی و انتقالی (زمینی، دریایی، هوایی و فضایی)، وسایل ارتباط جمعی و‌. .. در تصمیمگیری سیاسی، به ویژه در سطوح گسترده منطقهای و جهانی، میداند (مجتهدزاده، 1390: 138). کریمیپور معتقد است، آنجا که سیاست خارجی ملتها و یا استراتژیهای نظامی آنها تحت تأثیر محیط و فضای جغرافیایی، به ویژه موقعیت نسبی است، مسایل ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک شکل میگیرند، چنانکه ژئوپلیتیک را سیاست برگرفته از جغرافیا یا زمین تعریف کردهاند (کریمیپور، 1381: 35). در تعریف عزت ا…. عزتی ژئوپلیتیک عبارت است از درک واقعیتهای محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، بنحوی که بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیات ملی را حفظ کرد.در نهایت میتوان گفت، ژئوپلیتیک دانش شناخت، کسب، بهرهبرداری و حفظ منابع جغرافیایی قدرت در مناسبات محلی، ملی، منطقهای و جهانی است (جانپرور، 1396).
هیدروپلیتیک
امروزه مسائل بررسی بحرانهای ناشی از کمبود آب به صورت یکی از مباحث مورد توجه در جغرافیای سیاسی در آمده است و شاخهای از علم جغرافیای سیاسی که به بررسی این موضوع میپردازد، هیدروپلیتیک نامیده می‌شود. به بیان دیگر، هیدروپلیتیک از جمله زیر مجموعه‌های علم جغرافیای سیاسی میباشد که به بررسی نقش آب در رفتارهای سیاسی با مقیاسهای مختلف میپردازد. به طور کلی هیدروپلیتیک عبارت است از دانش شناخت، کسب، بهرهبرداری و حفظ منابع جغرافیایی قدرت با نگرش و تاکید بر آب و مسائل آن در مناسبات فروملی، ملی، منطقه‌ای و جهانی. به بیانی دیگر، استفاده و بهرهبرداری از آب به عنوان منبع جغرافیایی
قدرت جهت دستیابی به اهداف در مناسبات فروملی، ملی، منطقه‌ای و جهانی را هیدروپلیتیک میگویند (جان-پرور، 1396).
روش تحقیق
تحقیق حاضر از لحاظ روش کلی تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی و از لحاظ هدف کاربردی است. داده‌های مورد نیاز برای این تحقیق در قالب داده‌های کتابخانهای میباشد که منابع مورد نظر از طریق جمعآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای و استفاده از کتب، پایاننامه‌ها، مقالات علمی و سایتهای اینترنتی معتبر جمعآوری گردیده است. در نهایت تجزیه و تحلیل داده‌ها مبتنی بر اطلاعات کتابخانهای بر مبنای تحلیل کیفی است.
یافته‌های تحقیق
منابع آب جهان
مقدار آب کل جریان سالانه رودخانه‌ها و جریانهای آبی جهان (از جمله تخلیه آب از سفره‌های زیرزمینی) حدود 40700 کیلومتر مکعب در سال است. از این حجم آب، حدود 29000 کیلومتر مکعب از آن به صورت سیلاب به دریاها وارد می‌شود. به این ترتیب، سالانه فقط حدود 11 الی 12 هزار کیلومتر مکعب از منابع آب جهان منابع قابل دسترسی است که مجموع حجم پایه رودخانه‌ها و آب تخلیه شده از سفره‌های زیرزمینی را شامل می‌شود (1993 ,Shiklomanov).از طرف دیگر توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در سطح کره زمین بسیار ناهمگون است و توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغییر بوده و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نمیباشد. به عنوان مثال، حوزه آبخیز آمازون حدود 15 درصد از آبهای روان کره زمین را به خود اختصاص داده است، درحالی که فقط 4 درصد از جمعیت جهان در این حوزه ساکن هستند‌.
در سطح منطقه‌ای نیز این تفاوت کاملا آشکار است. به عنوان مثال آسیای جنوبی با 23.4 درصد جمعیت جهان در سال 2012 تنها 4.6 درصد منابع آب تجدید پذیر را در اختیار داشته و کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا با 5.6 درصد جمعیت جهان تنها 0.5 درصد منابع آب تجدید پذیر جهان را در اختیار داشتهاند. درحالی که کشورهای آمریکای لاتین و کشورهای حوزه دریای کارائیب تنها با دارا بودن 8.6 درصد جمعیت جهان 32.6 درصد منابع آب تجدیدپذیر را در سال 2014 در اختیار داشتهاند (پوراصغر سنگاچین و عسکری، 1394). در این راستا، در ژانویه 1992، کنفرانس بینالمللی آب و محیط زیست در دوبلین ایرلند با توجه به مسائل آب برگزار شد. گزارش‌های کنفرانس شامل توصیه‌های عملی در سطح جهانی، ملی و محلی بر اساس چهار اصل بود: 1. آب شیرین را به عنوان یک منبع محدود، آسیبپذیر و حیاتی میداند و پیشنهاد میکند که آب باید به صورت یکپارچه مدیریت شود‌. 2. یک رویکرد مشارکتی را پیشنهاد میکند که در برگیرنده حضور کاربران، برنامهریزان و سیاستگذاران در همه سطوح مدیریت و توسعه است‌. 3. نقش اساسی زنان را در مدیریت و حفاظت از آب بیان میکند‌. 4. پیشنهاد میکند که آب باید به عنوان یک کالای اقتصادی در نظر گرفته شود
نظر به اهمیت آب برای بشر، دوکا (2009) مطرح میکند که آب برای بسیاری از کشورها یک منبع با ارزش استراتژیک است که به این منظور و به دلیل رشد جمعیت جهان از آب کمتری جهت نوشیدن استفاده کنند‌. سافریل (2011) اظهار میکند که 40 درصد انسانها با طبیعت بر سر آب رقابت میکنند و تاکید میکند که توسعه اقتصادی مستقیما سبب افزایش تقاضای آب در صنعت و کشاورزی می‌شود، و همچنین به
طور غیر مستقیم باعث تغییر رفتار مصرفکنندگان و سبک زندگی افراد می‌شود (مرادی و همکاران، 1395).
در نهایت باید گفت، اگرچه زمین محیط بستهای است که مقدار کل آب در آن از بدو پیدایش تاکنون ثابت است، اما در صد سال گذشته، سرانه جهانی مصرف آب رشدی 9 برابری داشته است. در سالهای اخیر نیز مصرف آب، سالانه 4 تا 8 درصد افزایش یافته است. با افزایش پیوسته نیاز جهانی به آب، انتظار میرود کمبود آب در دسترس و قابل استفاده در آینده شدیدتر شود (فرشتهپور، 1394) و رقابتها بر سر این منبع جغرافیایی قدرت افزایش یافته و حتی باعث بروز جنگ آب در فضاهای مختلف جغرافیایی شود.
آب‌های سطحی
در سه دهه گذشته، اثرات بسیار مشهود تخریب محیط زیست، به ویژه در ایالات متحده آمریکا و اروپا اعتراضات عمومی را برانگیخت و منجر به طرحهای بازسازی رودخانه شد‌. Channelization اصطلاحی است که تمام فرآیندهای مهندسی کانال رودخانه را به منظور کنترل سیل، بهبود زهکشی، نگهداری ناوبری، کاهش فرسایشهای کنار رودخانهای و جابه جایی برای ساخت و ساز بزرگراه را شامل می‌شود. کانال کشی با هزاران فعالیت دیگر نظیر ساخت و ساز، تغییر کاربری زمین، شهرنشینی و دفع زباله، ایجاد یک طیف گستردهای از اثرات بیولوژیکی، عمدتا در اعماق دریا برای بیمهرگان، ماهیها و پوشش گیاهی کرده است. علاوه بر این، با توجه به کاهش سفره آب در دشتهای مجاور، پوشش گیاهی طبیعی و حیات وحش نیز تهدید میشوند.آمریکای شمالی، اروپا و شوروی سابق، 71 درصد رودخانه‌های بزرگ تحت تاثیر مخازن و سدها، دایک و انحراف میباشند(2002 ,Buijse et al). سرچشمه‌ها متاثر از ساخت سدها میباشند که باعث می‌شود بیشترین آسیب وارد شود، درحالی که بخشهای دشت عمدتا تحت تاثیر دشت سیلابی
قرار میگیرند و در نتیجه دشتهای سیلابی در میان بیشتر چشماندازهای در خطر جهان قرار دارند. در آلمان (junk,1999) و می سی سیپی (1995 ,Gore & Shilds)، تنها 10 درصد دشتهای سیلابی در حالات طبیعی قرار دارند. در اکثر سیستمهای رودخانهای پس از سدسازی، اتصال بین هیدرولوژیکی رودخانه و دشت سیلابی آن به مسیر آبهای زیرزمینی محدود شده است که در آن پویایی جغرافیایی مورفولوژیکی بیشتر وجود ندارد‌. مهاجرت موجودات آبزی دائمی، مانند ماهی و یا نرم تنان آبزی، متوقف شده است و بر تنوع زیستی به طور کلی تاثیر منفی گذاشته است.
از آنجایی که آبهای سطحی روان هستند و از مرزهای بینالمللی انسان ساخت عبور میکنند، چالشهای متعدد و متنوعی را برای بازیگران صحنه جهانی (کشورها) ایجاد میکنند. به عنوان مثال، طبق نظریه پیتر‌هاگت، وجود رودخانه‌هایی با سرچشمه از کشور همسایه میتوانند باعث ایجاد تنش بین دو کشور شوند. امکان دارد آب این رودها در قسمت علیا ذخیره یا بیش از حد به مصرف رسد و برای آبیاری مکانهای پایین دست رود پیامدهای جدی ایجاد کند. کمکش بر سر آب میتواند بنا به دلایل گوناگونی روی دهد، دلیل اول، به مالکیت آب برمیگردد؛ زیرا برخی آن را یک دارایی مشترک و برخی آن را مالکیت خصوصی خود تلقی میکنند. دومین دلیل به کمیاب بودن این منابع مربوط می‌شود، سومین دلیل که میتوان در این زمینه ارایه داد به نقش آب در توسعه مربوط می‌شود، نمونه بارز آن ساخت سدهای بزرگ است (ذکی و نجفی، 1393). در مناسبات ایران و ترکیه، بخش عمدهای از رودهای ارس، ساری سو، زولاچای، شهرچای، نازلو چای و قره سو از نواحی کوهستانی ترکیه تامین می‌شود و کشور ترکیه که سابقهای طولانی در اعمال فشارهای آبی به همسایگان خود دارد با ایجاد طرحها و

فایل : 21 صفحه

فرمت : Word