مقاله کامل جغرافیای ایران

جغرافياي ايران
آب و هواي ايران
ايران در منطقه معتدله خشك شمالي و در عرض متوسط روي كره زمين در ناحيه جنب استوايي و استوايي قرار دارد. همين موقع جغرافيايي با دوري از درياهاي بزرگ، به ويژه جريانات هوايي موجب شده است تا آب و هواي ايران خشك و بَرّي باشد، اما به سبب وسعت بسيار و وجود عوارض گوناگون طبيعي مانند ارتفاعات بلند در شمال و مغرب و پستيهاي وسيع، چون دشتهاي مركزي در داخل فلات و افزون بر آن، مجاورت درياي خزر و خليج فارس و اقيانوس هند ـ كه هر يك از اين افقها، اقليمي جداگانه مي‌سازند، ايران از اقليم مختلف و آب و هواي متنوع برخوردار است. ايران فلاتي مرتفع، نزديك به دشتهاي وسيع آسيا كه ارتفاع متوسط آن حدود 1200 متر از سطح درياست. وضع چين‌خوردگيها و ارتفاعات كه بلندي برخي از آنها از 4000 متر بيشتر است و وجود درياهاي شمال و جنوب كه دور از نواحي مركزي قرار دارند، به ويژه وضع قرار گرفتن كوهها كه بر گرد ايران حلقه زده‌اند اين كشور را از جمله كشورهاي نادر جهان قرار داده است كه مي‌توان در آن انواع آب و هوا را شاهد بود.
ارتفاع كوههاي ايران بقدري بلند است كه از تأثير بادهاي مرطوب درياي خزر، درياي مديترانه و خليج فارس در نواحي داخلي ايران جلوگيري مي‌كند. به همين سبب، دامنه‌هاي خارجي اين كوهها داراي آب و هواي مرطوب بوده و دامنه‌هاي داخلي آن خشك است. در كرانه‌هاي جنوبي درياي خزر، آب و هوا معتدل و ميزان بارندگي آن به ويژه در سواحل غربي گيلان بيشتر از ديگر نقاط است. مقدار متوسط گرماي سالانه در حدود 18 درجه سا نتيگراد است. آب و هواي قسمت غربي كشور مديترانه‌اي است و در نواحي جنوبي آن، آب و هواي نيمه صحرايي گرم نيز بر آن تأثير مي‌گذارد. در اين نواحي، تابستا نها با گرماي سختي در درّه‌ها و هواي معتدل در ارتفاعات همراه بوده و در زمستانها هواي معتدل در درّه‌ها و سرماي سخت در ارتفاعات حكم فرماست.
در نواحي جنوبي، با وجود هواي مرطوبي كه در سرتاسر اين منطقه حاكم است، ميزان حرارت بالاست، به طوري كه حداكثر گرما در خوزستان به 54 درجه سانتيگراد نيز مي‌رسد. از ويژگيهاي اين ناحيه تابستانهاي گرم و زمستانهاي معتدل است و اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف و شب و روز زياد نيست. به سبب وجود كوههاي البرز در شمال و رشته كوههاي زاگرس در غرب كشور، نواحي داخلي فلات ايران داراي آب و هواي خشك و بياباني است. با توجه به مطالب بالا، سه نوع آب و هوا
به طور كلي در ايران ديده مي‌شود: آب و هواي بياباني و نيمه بياباني، آب و هواي معتدل كوهستاني و آب و هواي معتدل خزري.
آبهاي ايران
رودهاي ايران را از نظر مقدار آب آنها مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد:
يكي رودهاي دائمي كه پيوسته و به طور دائم در بستر آنها آب جريان دارد و داراي آبگير مشخص هستند و ديگري رودهاي موقت يا فصلي كه فقط درفصول پرباران آب دارند و در ديگر فصول، كم‌آب و بلكه خشك‌اند. رودهاي ايران از حيث آبريزها به سه حوضه عمده تقسيم مي‌شوند:
حوضه آبريز درياي خزر؛
حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان؛
حوضه آبريز داخلي.
حوضه آبريز درياي خزر : درياي خزر سطح مبناي رودخانه‌هايي است كه آبهاي ارتفاعات البرز، كوههاي خراسان، كوههاي كردستان و بخشي از فلات آذربايجان را از حوضه‌اي به مساحت تقريبي 206750 كيلومترمربع كشيده و به حوضه جنوبي اين دريا مي‌رساند.
مهمترين رودخانه‌هاي اين حوضه از مغرب به مشرق عبارتند از: ارس، سفيدروس، چالوس، هراز، گرگان و اترك.
حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان : اين حوضه وسيع‌ترين حوضه آبريز ايران و از كردستان غربي تا بلوچستان شرقي شامل مجموع ناهمواريهاي زاگرس و ارتفاعات جنوبي جازموريان است. الوند و زردكوه دو منبع بزرگ تأمين آب رودخانه‌هاي عظيم اين حوضه به شمار مي‌آيند و غالب رودخانه‌هايي كه در پيچ و خم درّه‌هاي زاگرس غلتيده و آبهاي كف‌آلود را از درّه‌اي به درّه ديگر منتقل ساخته، سپس در جلگه خوزستان گسترش مي‌يابند، از اين منابع سرشار سرچشمه مي‌گيرند. مهمترين رودخانه‌هاي اين حوضه از مغرب به مشرق عبارتند از: گاماساب، كارون، جراحي، شور و ميناب.
حوضه‌هاي آبريز داخلي : بين رشته كوههاي زاگرس و رشته كوههاي مركزي، همچنين ميان كوههاي مركزي و رشته كوههاي شرقي، حوضه‌هاي پست داخلي قرار گرفته‌اند كه همگي ظاهري كاسه مانند (ناوديس) دارند. صفت مشترك رودخانه‌هاي تابع اين حوضه‌هاي نامنظم و قليل، يك دوره كوتاه طغيان و كاهش سريع مقدار آب است و هر قدر به طرف مشرق نزديك شويم، بستر رودخانه‌ها در فصول گرما خشك شده و وسعت سطوح مبنا كه معمولاً گودالهاي كوچك و پراكنده هستند، محدودتر مي‌شود. حوضه‌هاي آبريز داخلي با توجه به موقعيت جغرافيايي، تفاوت آب و هوا و اختلاف ارتفاع سطح پايه شبكه آبها به شرح زيرند:
حوضه آبريز غربي؛
حوضه‌هاي آبريز مركزي؛
حوضه‌هاي آبريز شرقي.
حوضه آبريز غربي (درياچه اورميه): درياچه اورميه در ارتفاع 1225 متر از سطح دريا واقع شده و وسعت آن به 6000 كيلومتر مربع بالغ مي‌شود. اين گودال حوضه وسيعي را تشكيل مي‌دهد كه رود ارس و ارتفاعات سهند و سبلان حد شمالي و شرقي،‌ درّه سفيدرود و كوههاي كردستان حد جنوب شرقي و جنوبي، و كوههاي مرزي حد غربي آن را تشكيل مي‌دهند. آب درياچه بسيار شور و تلخ و املاح آن در حدود 23% است،‌ به علت زيادي املاح، به جز موجودات ذره‌بيني محدودي، هيچ نوع ماهي و جانوري در آن زندگي نمي‌كند. در وسط درياچه حدود 56 جزيره كوچك و بزرگ وجود دارد كه از همه معروفتر جزيره اسلامي (شاهي) است كه قسمت شرقي آن در موقع پس‌روي آب به شبه جزيره تبديل مي‌شود.
چشمه‌هاي آب معدني شامل آبهاي گوگردي و گازدار و قليايي و نمكي و غيره در ارتفاعات درياچه وجود دارد كه از نظر بهداشتي و درماني مفيدند. در فصل تابستان، مردم براي استفاده از اين چشمه‌ها و نيز گل و لاي و لجنهاي اطراف درياچه به بنادر آن روي مي‌آورند. مهمترين رودهاي اين حوضه عبارتند از: تلخه رود، زرينه رود، سيمينه رود.
حوضه‌هاي آبريز مركزي : در فاصله كوههاي بينالود و آلاداغ درخراسان، دامنه جنوبي البرز در شمال، پيشكوههاي داخلي زاگرس در مغرب و جنوب و دامنه‌هاي غربي كوههاي كرمان و طبس، حوضه‌هاي آبريز پهناور مركزي ايران را تشكيل مي‌دهند كه مساحت آن بيش از 455000 كيلومتر مربع است. اين حوضه‌ها عبارتند از:
حوضه آبريز درياچه قم (درياچه نمك)؛
حوضه آبريز باتلاق گاوخوني؛
حوضه آبريز درياچه‌هاي نيريز، مهارلو، پريشان.
حوضه‌هاي آبريز شرقي : در مشرق ايران در حد فاصل بين فلات ايران و افغانستان منطقه پستي قرار دارد كه از شمال به جنوب از مجموعه‌اي از عوارض مركب از درهّ‌ها و دشت‌ها، گودالها و باتلاقها تشكيل يافته و منطقه‌اي طبيعي در حد فاصل اين دو فالت ايجاد كرده است.
هريرود كه در سرحد ايران «تجن» ناميده مي‌شود، پس از خروج از افغانستان درّه خود را در همين سرزمين پست رو به شمال حفر كرده و بخشي از بستر آن مرز ايران با افغانستان است. رود هيرمند نيز كه قسمت اعظم آبهاي افغانستان را به سوي جنوب مي‌كشد، در بستر سفلي به قسمت جنوبي اين اراضي پست پيوسته و سطح اساس خود را در گودالهاي وسيع آن به دست مي‌آورد. بزرگترين حوضه‌هاي آبريز اين منطقه كه مهمترين حوضه‌هاي شرقي
ايران نيزمحسوب مي‌شود، درياچه هامون و باتلاق جازموريان است.
آبهاي زيرزميني
متوسط بارندگي در ايران 250 الي 300 ميلي‌متر است و مردم ايران از روزگاران گذشته، كمبود آب را با توسعه فعاليتهاي صحيح و دامنه‌دار آبياري و آبيابي حل كرده‌اند و از جمله اين فعاليتها استفاده از آبهاي زيرزميني است. بنابراين شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه پايه‌هاي تمدن ايران باستان تا حد بسياري بر اصول آبياري مصنوعي استوار بوده و خدماتي كه ايرانيان طي تاريخ خود در اين زمينه انجام داده‌اند، در نوع خود بي‌نظير و از لحاظ فني قابل تحسين و شگفت‌انگيز است. شيوه‌هاي استفاده از منابع آبهاي زيرزميني متفاوت است. آبهاي زيرزميني ممكن است خود به طور طبيعي از زمين خارج شود و جريان يابد (مثل چشمه‌ها) يا در اثر كندن و حفر قسمتي از زمين آن را خارج كنند و مورد استفاده قرار دهند (مثل چاه و قنات). بنابراين خروج آبهاي زيرزميني به سه وسيله چشمه، چاه و قنات امكان‌پذير است.
درياهاي ايران
1ـ خليج فارس:
خليج فارس به وسعت حدود 232850 كيلومتر مربع در جنوب و ميان ايران و شبه جزيره عربستان واقع شده و با درياي عمان از طريق تنگه هرمز مربوط است. طول آن از دهانه اروندرود در شمال غربي تا تنگه هرمز در جنوب شرقي حدود 805 كيلومتر است و عرض ميان 56 تا 288 كيلومتر متفاوت است. عمق آن چندان زياد نيست: حداكثر ژرفاي آن 182 متر در رأس المسندم و حداقل 30 متر در دهانه اروندرود است. سراسر ضلع شمالي آن را سواحل ايران دربرگرفته است و در مساحت كمي از گوشه شمال غربي آن كشورهاي كويت و عراق قرار دارند.
در كف خليج فارس برآمدگيهاي سنگي و مرجاني وجود دارد كه محل صيد مرواريد است. در فلات قاره و در اعماق آبهاي خليج فارس مخازن و ميدانهاي وسيع نفتي قرار دارد كه بر اثر استخراج نفت در پيرامون خليج فارس، از اهميت بازرگاني خاصي برخوردار شده است.
خليج فارس دريايي است آزاد كه ايران را وسيله راه تنگه هرمز و از طريق آبهاي اقيانوس هند،‌ با ساير آبها و ممالك دنيا مربوط مي‌كند. اين خليج از آنجا كه
سر راه خطوط دريايي خاورميانه واقع شده از نظر استراتژيكي نيز اهميت دارد. به موازات ساحل دريا، رشته كوههايي قرار دارند كه در بعضي نقاط اين ارتفاعات به دريا منتهي مي‌شوند و گاهي هم از دريا دور شده دشتهايي ميان دريا و ارتفاعات قرار مي‌گيرد.
بخش عمده صيد ماهي كشور در سواحل جنوبي ايران صورت مي‌گيرد. به عبارتي، حدود 78 درصد صيد منابع آبزي كشور در سواحل جنوبي انجام مي‌شود. مهمترين انواع ماهيان درياهاي جنوب عبارتند از: حلوا، شيرماهي، شوريده، قباد، سرخو، سنگسر و غيره.
2ـ درياي عمان :
درياي عمان، شايد بهتر است بگوييم كه خليج عمان پيشروي آب اقيانوس هند است به داخل خشكي در جنوب غربي آسيا. اين خليج در حقيقت از سه سو به خشكي و ازيك سو به درياي آزاد مرتبط است. شمال آن ايران و پاكستان، شرق آن شبه جزيره دكن و غرب آن شبه جزيره عربستان قرار دارد. تنها از سوي جنوب، اين دريا به اقيانوس هند متصل است. سواحل جنوبي ايران از تنگه هرمز تا بندر گواتر مجاور آن است و اين مسافت ½ كناره‌هاي جنوبي ايران را تشكيل مي‌دهد. مدار رأس‌السرطان از شمال آن عبور مي‌كند و از اين رو اين خليج در منطقه گرم كره زمين واقع است. حداكثر درجه حرارت سطح آب در مرداد ماه 33 درجه و دردي ماه دست كم 8/19 است. طول آن ازتنگه هرمز تا دكن حدود 610 كيلومتر و عرض آن كمتر از عرض آبهاي خليج فارس است. مساحت آن 903 هزار كيلومتر مربع در مقابل عمق آن از خليج فارس بيشتر است. عمق اين خليج در اطراف چاه‌بهار حدود 3398 متر است. هر چه به سوي غرب پيش برويم، عمق آن به سرعت كم مي‌شود تا جايي كه در نزديكي تنگه هرمز به 73 متر مي‌رسد.
بنادر كوچكي چون جاسك ـ چاه‌بهار ـ گواتر در كنار اين خليج‌ها ديده مي‌شوند كه بيانگر بازرگاني و دريانوردي تقريباً محدود آن است.
3ـ درياچه خزر:
بزرگترين درياچه جهان خزر، درياچه‌اي است كه به سبب وسعت زياد 5/6 برابر درياچه اورال و 13 برابر درياچه بايكال و زماني تمامي سطح خشكيهاي آسياي جنوب باختري را مي‌پوشانيد، از همان زمانهاي پيش دريا خوانده مي‌شد.اين دريا ميان ايران، تركمنستان، قزاقستان، روسيه و آذربايجان قرار گرفته و اين كشورها از منابع
آن به طور مشترك استفاده مي‌كنند. از 6380 كيلومتر طول سواحل درياي خزر به حدود 922 كيلومتر از آستارا تا رود اترك متعلق به ايران است.مساحت اين دريا حدود 424 هزار كيلومترمربع است. ژرفاي درياچه خزر در حوضه شمالي بسيار كم، تقريباً چهار پنجم وسعتش داراي ژرفاي كمتر از 10 متراست، تا جايي كه بخش وسيعي از خزر شمالي به قدري كم‌ژرفاست كه فقط كرجيهاي بسيار كوچك مي‌توانند در آن رفت و آمد كنند. ژرفاي متوسط اين حوضه حدود 2/6 متر است. در حوضه جنوبي، ژرفاي دريا نسبت به حوضه شمالي بيشتر است و به حدود 960 تا 1000 متر مي‌رسد و متوسط آن 325 متر است. درياي خزر از نظر ژرفا و ويژگيهاي ديگر، از شمال به جنوب به سه حوضه تقسيم مي‌شود. حوضه جنوبي يا خزر جنوبي كه به سواحل ايران منتهي مي‌شود، داراي شكلي تقريباً مربع است و وسعت اين حوضه حدود 1555 كيلومتر مربع است كه حدود 36% از مجموع وسعت دريا را شامل مي‌شود.درياي خزر از نظر صيد ماهي اهميت بسيار دارد و ماهيان خاوياري درياي خزر داراي شهرت جهاني هستند. ساليانه حدود 300 تن خاويار از صيد اين ماهيها به دست مي‌آيد. در درياي خزر، حدود 100 گونه ماهي زندگي مي‌كند كه درحال حاضر تنها حدود 15 نوع آن مورد بهره‌برداري است.
جزاير ايران :
جزاير عمده ايران را در خليج فارس مي‌توان به شرح زير برشمرد:
جزيره هرمز : طول محيط اين جزيره بيضي شكل حدود 6000 متر است و در مدخل خليج فارس به سبب موقعيت جغرافيايي آن، مجاورت با تنگه هرمز به عرض حداقل 56 كيلومتر و به عمق حداكثر 115 متر از نظر نظامي و بازرگاني از اهميت خاصي برخوردار است. آلبوكرك درياسالار پرتغالي در سال 886 ش. (1507م.) اين جزيره را تسخير كرد و با ايجاد استحكامات نظامي، بيش از يك قرن تا دوران شاه عباس صفوي (1622 م.) بر كرانه‌هاي خليج فارس تسلط داشت. هم‌اكنون آثار و خرابه‌هاي قلعه پرتغاليها در شمال جزيره در نزديكي آباديهاي فعلي ديده مي‌شود.جزيره خارك : خارك به طول تقريبي 10 كيلومتر و عرض از 4 تا 5 كيلومتر، جزيره‌اي است مرجاني، درساحل خليج فارس، شمال غربي بندر بوشهر، كه تا اين بندر حدود 65 كيلومتر فاصله دارد.جزيره خارك براي ايجاد لنگرگاهها، با مزاياي طبيعي و سواحل عميق آن، براي پهلو گرفتن نفت‌كشهاي اقيانوس‌پيما بسيار مناسب است، به ويژه كه قشر سنگي چون پشته‌اي كه سطح جزيره را پوشانده، در وسط جزيره به بلندي 60 مترمي‌رسد و اين بلنديها موجب مي‌شوند بندرگاههاي شرقي

فایل : 29 صفحه

فرمت : Word