مقاله کامل جغرافیای و برنامه ریزی شهری

جغرافیای شهری چیست؟
تاکنون درباره جغرافیای شهری تعاریف گوناگونی ارائه شده است.آنچه در زیر می آید تعاریف مورد پذیرش اغلب جغرافیدانان در دنیای علم است:
1)جغرافیای شهری بر نظام فضائی و موقع شهر تأکید دارد و مانند دیگر شاخه های علم جغرافیا ، علل پراکندگی مکانهای شهری ، تشابهات و تناقضات اجتماعی – اقتصادی میان آنها را با توجه به شرایط مکانی مطالعه می کند.
با توجه به تعریف مذکور،تحلیل و تأکید در جغرافیای شهری ،بر پایه این موارد صورت می گیرد:
الف)نظام داخلی شهرها و ماهیت الگوها ،بویژه کاربری زمین ها و حوزه های اجتماعی در شهرها؛
ب)بررسی روند این الگوها و شکل گیری آنها در طول زمان.
2)جغرافیای شهری درباره الگوهای فضائی پدیده های شهری از نظر پراکندگی فضائی و نیز تأثیر متقابل فضائی آنها مطالعه کرده ، همچنین روندها را در داخل شهرها بررسی میکند.این تعریف از جغرافیای شهری بیشتر”پوزیتیویستی”است و روشهای آماری و مدلها را به کار می گیرد.
3)جغرافیای شهری مطالعه جغرافیائی از نظر شهرنشینی و حوزه های شهری است.در واقع در جغرافیای شهری در یکطرف جغرافیای نظام یافته (سیستماتیک) و در طرف دیگر جغرافیای ناحیه ای قرار می گیرد.پایگاه جغرافیای شهری بین این دو شاخه اصلی علم جغرافیا است.
جنبه های فضائی توسعه شهری از دو دیدگاه بررسی میشود:
الف)درون شهری:در این قسمت شهر به منزلۀ یک پدیدۀ مجزّا و منفک در سیستم سکونتگاهی مطالعه می شود که مباحثی مثل:کیفیت کاربری زمین،مورفولوژی شهری و کارکرد شهر از آن جمله است.
ب)تأثیر متقابل فضائی یک حوزه شهری در حوزه دیگر شهری-روستائی:در اینجا تأثیرات مادرشهرهای جهانی در مادرشهرهای ملّی،ناحیه ای و تأثیرات شهر مسلّط بر دیگر شهرها و نواحی کشور و وابستگی فضائی (شهر،ناحیه) بررسی می شود.
در چهل سال گذشته،جغرافیای شهری ،مانند دیگر شاخه های علم جغرافیا در آغاز از مکتب پوزیتیویسم منطقی تأثیر پذیرفت و سیستمهای شهری و ساخت شهر و نظریه های مکانی را مورد تأکید قرار داد؛امّا در سالهای اخیر بویژه در دهۀ 1980 ،دو مکتب بیش از همه،جغرافیای شهری را تحت تأثیر قرار داده است:
*روند ممکن است مداومت و توالی منظم یک رویداد محسوب شود.در واقع مفهوم روند در جغرافیا، توالی عملکردها در طول زمان است که شامل تغییر در مکان و زمان خواهد بود.
1)مکتب ساخت گرائی:مکتب جغرافیای ساختاری، بیشتر بر شناخت عمیق نابرابری های اجتماعی-اقتصادی در شهرها تأکید می کند که در نتیجۀ آن،تخصیص فضائی منابع محدود در شهرها بوجود آمده است.به تعبیر عده ای از جغرافیدانان ، مکتب ساخت گرائی به سمت عدالت اجتماعی در شهرها پیش می رود.
2)مکتب رفتارگرائی:مکتب جغرافیای رفتاری،به تحلیل سازمان فضائی شهرها و رفتار فضائی در داخل این الگوی سازمانی توجه می کند. مفهوم پراکندگی فضائی در جغرافیای شهری،شکل گیری پدیده های شهری،در سطوح خطی،شبکه ای،سطحی و نظایر آن است که در آن تأثیر متقابل فضائی آمد و شد روزانه از محل کار به مرکز خرید،جابجائی محلّه مسکونی،مسکن در داخل شهرها و موضوعاتی از این قبیل بررسی می شود.(شکوئی،دیدگاهها،5-7)
تعریف شهر از دیدگاه جغرافیای شهری و علل وجودی شهرها:
برای جغرافیدانان ،شهر فضائی پویا،فضای رفت و آمد و حرکت انسانهاست و این فضا بایستی خود را با تکنیک دوران معاصر و وسائل نقلیه سازگار کند.
مورفولوژی بافت شهر بیانگر نقشه و طرح شهراست.این طرح بر حسب رشد منطقه شهری تابع تداوم و تسلسل و در عین حال تسلسلهاست.امّا شخصیّت شهر از قلب و بخش مرکزی مجتمع اولیه شهری نشأت می گیرد.بخشی که جغرافیدانان به آن هستۀ شهری می گویند و شکل یابی بناهای تاریخی آن سرآغاز تشکیل و معرف تاریخ شهر است.
در زبان فارسی کلمه شهر از لغت شار یا شارستان گرفته شده است و شهرستان همان شارستان است و آن عبارتست از بخشی از محل سکونت و تراکم انسانها که از هر جهت دارای اهمیّت بوده و در حقیقت هسته اصلی شهر را تشکیل می دهد.در این نقطه از شهر مراکز حساس سیاسی و اقتصادی از قبیل مراکز تصمیم گیری،اداری و نظامی شهر،بازار و در اطراف آن محلّات مسکونی قدیمی قرار دارند و معمولاً همراه با حصاری بلند و برج باروئی عظیم می باشد.
ساختمانهای عادی شهر و محلّات مسکونی جدیدتر،اغلب به شکل دایره وار نسبت به این مرکز گسترده شده اند و این همان ترکیبی است که در اغلب شهرهای فلات مرکزی ایران و ماورای مرزهای آن می توان مشاهده نمود.
در فرهنگ عرب به این مورد مُدن یا مدینه و در رم قدیم اورب گفته می شود.شهر در کل،نمونۀ جامعه است.اساساً یک کانون تجاری است.کانون تولید کارخانه ایست.همچنین کانون علم و فرهنگ است که دوشادوش تجارت و صنعت پیش می رود. در شهر افکار پیشرفت کرده و به سرعت متحوّل می شوند.
بدون شک هر متخصّص در امور شهری از شهر تعریفی دارد و بر حسب اینکه هدف اصلی و مورد استفاده از این تعریف چه باشد،باید تعریف مخصوصی را ملاک قرار داد.بهرحال از دیدگاه ما باید تعاریف و ضوابط شهر ارتباطی با فاکتورهای جغرافیائی داشته باشد که عبارتند از:تعریف آماری شهر “شاخصهای اجتماعی” متخصصان آمار نیاز دارند که شهر را تعریف نمایند و باید بدانند که نسبت و رابطه بین جمعیت متغیر روستانشین و شهرنشین در یک منطقه معین چیست؟بنابراین باید فرق عددی بین روستا و شهر را معین نمایید.
در حال حاضر در ایران برای تمایز شهر از روستا از نظر کمی (جمعیتی) رقم 10000 نفر را سقف تعیین قرار داده اند؛ولی این عدد بین المللی نیست و هر کشوری بنا به ضوابط ، سقف آماری مختلفی را در نظر می گیرند.
به عنوان مثال : در بلژیک و آمریکا عدد 2500 نفر ، در هلند 5000 نفر ، در ایرلند 1500 نفر ، در ترکیه ، آلمان و جمهوری چک 2000 نفر در کانادا یک مرکز سکونتی 1000 نفر و در ژاپن این معیار حدود 30000 نفر می باشد.علی رغم وجود معیارهای متعدد و مختلفی که برای تمایز شهر از روستا بکار می رود ولی در اغلب نقاط معیار کمی جمعیت وجود دارد.
مفاهیم و تعاریف گوناگون شهر از دیدگاه دانشمندان خارجی:
1)فریدریک ریشتفن:شهر اجتماعی از انسانها در مکان معینی است که مبانی حیات عادی در آن در درجه اول بر صنعت و تجارت استوار باشد.همان طور که مشاهده می شود این دانشمند به تراکم و تمرکز گروه زیادی از انسانها در مکان (شهر) و به خصوص ویژگی های اقتصادی آن ، که بیشتر بر صنعت و تجارت یعنی فعالیتهای بخشهای دوم و سوم اقتصاد (غیر زراعی)است تأکید نموده است.
2)ماکس سور:شهر الگوی کاملی از زندگی اجتماعی است ، اجتماعی که از سینه جوامع روستای قد کشیده است.
در این تعبیر توسعه اجتماعی که زمینه توسعه های فرهنگی و اقتصادی در محیط می باشد ، مورد تأکید قرار گرفته است.
3)ژان براون و پیردوفانتین:شهر جائی است که اکثریت مردم آن بیشتر وقت اداری خود را داخل قلمرو و تجمع و سکونت انسانی خود صرف می کنند.
تعریف و مفاهیم شهر از دیدگاه اساتید جغرافیای دانشگاه های کشور:
الف)مرحوم دکتر حسین شکوئی استاد برجسته دانشگاه تربیت مدرس که از متخصصان سابقه دار و شخصیت برجسته جغرافیای شهری در کشور بود ، تعاریف متعددی از شهر دارند ، از جمله:
1)شهر جائی است که بتواند به سهولت ، شغل و حرفه مورد نظر افراد را فراهم سازد.
2)شهر جائی است که محله های آن بتواند نیاز روزمره خانوارها را تأمین کند.
3)شهر جائی است که همه امکانات فرهنگی و وقت گذرانی را در خود جای دهد.
4)شهر جائی است که به انواع هنرها ارج نهد و گوشه هائی از تأسیسات شهری را به هنر پرورش استعدادهای هنری اختصاص دهد .
5)شهر جائی است که تاریخ و گذشته خود را با صمیمیت حفظ کند و اجازه ندهد که گوشه هائی از آن به عنوان نوسازی بی رحمانه به دست بولدوزرها سپرده شود.
ب) دکتر محمد حسن گنجی استاد ممتاز جغرافیای دانشگاه تهران: شهر و روستا را باید از ویژگی های اقتصادی و نوع معشیت آنها شناخت.روستا تنها فعالیت کشاورزی و جنبه خود مصرفی دارد در حالی که شهر یک نوع تحول اقتصادی و اجتماعی بشر در محیط به شمار می رود که از اقتصاد کشاورزی به دور و مبتنی بر صنعت و تجارت است.
ج) دکتر مصطفی مؤمنی استاد جغرافیای دانشگاه شهید بهشتی:شهر سکونتگاه مجتمعی است با تعداد و تراکم معین و متناسب جمعیت با بافت و ساختار کالبدی یکپارچه و به هم پیوسته ، اعم از : محلات ، کویها و یا مناطق مسکونی و فضاهای فرهنگی ، بازرگانی ، تولیدی ، اداری ، ارتباطی ، کشاورزی به کار اشتغال داشته و بر اثر تمرکز تولید و خدمات فرا محلی ، کانون سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، اداری ، مواصلاتی و مراکز مبادلات اقتصادی و تأمین نیازهای حوزه جذب و نفوذ پیرامون خود نیز باشد.
د) دکتر محمد تقی رهنمائی استاد برجسته جغرافیای دانشگاه تهران:شهر مجموعه تجسم و تبلور فضای ایفای نقشهای اساسی انسانی در محیط جغرافیائی است که به تناسب امکانات، استعدادها ، بضاعت فرهنگی و ذوق و سلیقه های فردی نمود می یابد و شکل و توسعه می پذیرد.
هـ) دکتر یدا…فرید استاد عالیقدر جغرافیای دانشگاه تبریز:آن واحد جغرافیائی را شهر بنامیم که عدد جمعیت آن از 10000 نفر بگذرد و جمعیت غیر زراعی 15 سال به بالای آن از 50 درصد کل جمعیت فعال شهری کمتر نباشد.
(خمر ،62-64)
علل وجودی شهرها:
شهرها خاصیت مشترکی دارند که آن تمرکز زدائی افراد در فضا برای خواسته های مشترکشان است.بنابراین تفاوت خواسته های مشترک افراد در دورانهای گوناگون تاریخ باعث پیدایش نظریه های مختلف درباره دلائل به وجود آمدن شهر شده است.
یکی از خواسته های مشترک مذهب بوده است که باعث ایجاد شهرهای بسیاری شده است.در یونان و روم از اتحاد خانوارها ، اجتماعاتی به وجود آمده اند که در اصطلاح به آن “کوریا” می گفتند. به مرور ایام این اجتماعات وسعت می گرفت و بالاخره چندین کوریا با یکدیگر متحد می شدند و اجتماع بزرگتری را به نام “تریپوس”پدید می آورد.
تریپوسها می توانستند به شرط حفظ و احترام شعائر دینی یکدیگر با هم متحد شوند و اجتماع بزرگتری را تشکیل دهند.آغاز تأسیس شهر از آن روزی است که تریپوسها صورت گرفت.
در این مورد به نمودار شماره (یک) که طراحی گردیده است توجه شود.
نمودار شماره 1:
آغاز تأسیس مدینه
↓
در دوره ما قبل تاریخ اجتماعات بشری منحصر به اجتماع خانوادگی بود.
↓
هر خانواده خدایانی مخصوص به خود داشت.
↓
مردم جز خدای خانگی ، خد ای دیگری را پرستش نمی کردند.
↓
مذهب خانواگی ، اختلاط و اتحاد دو خانواده را ممنوع می شمرند.
↓
اتحاد چندین خانواده بدون اینکه از مذهب خاص خود چیزی بکاهند برای انجام مراسم مشترک ممکن بود.
↓
از اتحاد خانواده ها ، اجتماعاتی پیدا شد که در زبان لاتین به کوریا معروف بود.
↓
به مرور ایام و با وسعت گرفتن این اجتماعات ، از اجتماع چندین کوریا ، اجتماع بزرگتری به نام تریپوس بوجود آمد.
↓
تریپوس دارای شعائر و مراسم و آداب خاصی بود که بیگانگان از آن محروم بودند.
↓
تریپوس ها نیز می توانستند به شرط حفظ شعائر دینی یکدیگر ، با هم متحد شوند و اجتماع بزرگتری را تشکیل دهند.
↓
آغاز تأسیس مدینه از آن روزی است که اتحاد تریپوسها صورت گرفت.
↓
بنابراین شهر در زمان قدیم به مکانی اطلاق می شود که با حدی مقدس،محدود و خانه های آن گرد پرستش گاهی بنا شده باشد.
طرح:بخشوده (عابدین ، 17،1380)
یکی دیگر از دلائل پیدایش شهرها ، نظریه اقتصادی است که به دنبال دو نظریه درباره منشأ پیدایش شهر از دیدگاه اقتصادی بیان می شود:
الف)نظریه پل سینجر:
پل سینجر معتقد بود که برای درک مسئله پیدایش شهر ابتدا باید تفاوت و رابطه شهر و روستا را بررسی کرد.بدین ترتیب که روستا در ارتباط با طبیعت قرار دارد و از آن احتیاجات اولیه و معشیتی خود را فراهم می کند.بنابراین روستا خود کفاست در صورتی که شهر به عنوان محل طبقه حاکم و مقر قدرت برای رفع نیازهای اولیه خود محتاج به روستاست.در این صورت شهر زمانی می تواند وجود داشته باشد که نیروی تولیدی در روستا تا آن حد تکامل یابد که روستا قادر باشد بیشتر از حد نیاز خود تولید کند ولی فقط مازاد برای ایجاد شهر کافی نیست بلکه روابطی باید به وجود آید تا جریان انتقال مازاد محصول از روستا به شهر تضمین شود.
ب)نظریه ابن خلدون « Ebne khaldoon»
ابن خلدون منشأ بنیاد شهرها را خصوصیات تجمل خواهی بشر و زندگی در ناز و نعمت می داند.از آنجائیکه خواسته های ضروری مقدم بر نیازهای تجملی بشر است وی معتقد است که بادیه نشینی به منزله اصل و منشأ شهرهاست و مقدم بر شهر نشینی است.
ابن خلدون توسعه شهر را وابسته به دوام دولت موقت می داند و می گوید که هر گاه دولت سقوط کند ، توسعه شهر محدود می شود و گاه ممکن است آن شهر از بین برود مگر اینکه دولت جدید به این شهر توجه نماید.
به طور کلی دولت جدیدی که قدرت را در دست می گیرد به دو دلیل محتاج به ایجاد شهرهای بزرگ است:
– اول به دلیل همان خصلت پرستی و آسایش و رفاه انسانی.
– دوم به دلیل مقابله با دشمن.
به نظر می رسد ابن خلدون هم منشأ پیدایش شهرها را در رابطه با نحوه زندگی اقتصادی بشر تحلیل می کند که فقط نیازهای ضروری خود را تولید می کندو سپس با افزایش بازده تولیدی به خواسته های تجملی هم روی می آورد.(خمر 18،17)
بررسی نقش شهرها از دیدگاه جغرافیای شهری:
علت وجودی شهر ، حیات شهر ، رشد و توسعه آن وابسته به کم و کیف منابعی است که در میدان مغناطیسی و جاذبه شهر وجود دارد ، با این توضیح فراتر از نظام اقتصادی و اجتماعی ناظر بر شهر ، نقش و کار شهر را داده های جغرافیائی ناحیه تنظیم و القا می کند.با نگرش جغرافیائی ، شناخت نقش و کار شهری در سه مرحله و سطح مشخص انجام می شود:
الف)آگاهی از نقش کل شهرهای کشور معین که گویاترین گواه بر سطح و شکل توسعه اقتصادی آن کشور تواند بود.
ب) آگاهی از توزیع نقش و کار هر شهر فارغ از شهرهای دیگر ناحیه و کشور.
ج)آگاهی از توزیع نقش و کار در محدوده محلات هر شهر.
با توجه ب اینکه در ارزیابی نقش شهرها بین مکاتب مختلف جغرافیائی توافق نظر کامل وجود ندارد تا جائی که در محدوده جغرافیائی کشور معینی بر حسب شم جغرافیدانان چنین ارزیابی ها تابع تغییراتی است
بر این مبنا ، نگاهی گذرا به جدول شماره (1) به ارزیابی نگرشهای چهار تن از جغرافیدانان معاصر فرانسه (ماکس سور ، ماکس دریو ، باستیه درز و بوژوگارنیه)خواهیم پرداخت وسپس برای برداست آگاهانه ای از نقش و کار شهرها به طبقه بندی کاملاً متفاوت دو جغرافیدان دیگر(پیرژرژ فرانسوی و چانسی هریس آمریکائی ) که هر یک از دیدگاه ویژه ای به تعیین نقش پرداخته اند ، نظر خواهیم داشت.
جدول شماره (1) ارزیابی نقش شهرها از دیدگاه چهار تن از جغرافیدانان معاصر فرانسه
گر چه جغرافیدانان مذکور (4نفر)در بستر فکری همسانی حرکت دارند ، ولی طبقه بندی آنها کاملاً مشابه به هم نیست و بر حسب بینش و اراده خاص هر جغرافیدان ، نه تنها در طبقه بندی نقش اساسی شهرها ، حتی در تقسیمات زیرین هر نقش و کار شهری ناهمگونیهائی به چشم می خورد.
پیرژرژ بانی مکتب جغرافیای فعال و پویا ، نقش و کار شهری را با تکیه بر اهرم سیستمهای اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی حاکم بر شهرها ارزیابی و در مقیاس کشوری نقش شهرها را در پنج گروه مشخص به شرح زیر رده بندی می کند:
الف)کشورهای کم رشد:
در کشورهای کم رشد ، آنجا که استقلال سیاسی و بالمآل اقتصادی عملاً وجود ندارد ، شهرها سکونتگاه بزرگ مالکان روستائی و مراکز روابط بازرگانی و بازارهای محلی است.
ب)کشورهای ماورای بحار:
در کشورهای ماوراء بحار ، شهرها سکونتگاه اروپائیان ، مرکز تمرکز امور اداری ، بازرگانی و انبار جمع و توزیع کالاهاست.به دیگر سخن شهر جلوه گاه اقتصاد استعماری است که استخراج و صدور خام کالا را تسهیل می نماید.
ج)کشورهائی با اقتصاد سرمایه داری:
در بعضی از کشورها با اقتصاد سرمایه داری نقش اداری و بازرگانی شهرها موقعیتی ممتاز دارد و نقش صنعتی تابع آنهاست ، شهرهای هلند الگوی مشخصی را از این نوع کار شهری نشان می دهد.
د)کشورهای سرمایه دار صنعتی:
در بعضی از کشورهای سرمایه داری صنعتی چون آلمان ، حاکمیت با نقش صنعتی و سپس بازرگانی شهرهاست.
هـ)کشورهای سوسیالیستی:
در کشورهای سوسیالیستی چون اتحاد جماهیر شوروی ، شهرها با نقش صنعتی و عملکرد اداری شکل می یابند و نقش بازرگانی شهر در بطن نقش اداری آن نهفته است.
با این توضیح نقش و کار شهرها متأثر از فضای جغرافیائی است که شهر در آن تکوین یافته و توسعه پذیرفته است.این فضا تنها محدود به فضای طبیعی نیست بلکه فضای سیاسی و اقتصادی را نیز در بر می گیرد.و همین فضای جغرافیائی شهرها می توانند بر شرایط آمرانه نقش هائی که از آن سخن خواهیم گفت تن بدهند.
اما چانسی هریس جغرافیدان آمریکائی بعد از مطالعه ای که در سال 1943 روی شهرهای ایالات متحده آمریکا انجام داده ، شهرهای آن کشور را از لحاظ نقش و کار ، بر روال دیگری طبقه بندی کرده است که با رده بندی جغرافیدانان فرانسوی تفاوتهائی را به این شرح نشان می دهد.
– شهر صنعتی (دترویت شهر اتومبیل آمریکا) ؛
– شهر بانقش توزیع کالاهای بازرگانی (تولسا Tulsa در اوکلاهما) ؛
-شهر با نقش جمع تولیدات (سالفوردر فلوریدا که محل جمع آوری کرفس است )؛
-شهر با نقش ترانزیتی و حمل و نقل (اورلئان جدید با موقعیت بندری )؛
-شهر معدنی (شهر بوت butte که شهر مس آمریکا است ) ؛
-شهر دانشگاهی ؛
-شهر تفرجگاهی و ییلاقی ؛
-شهر اداری و سیاسی ؛
-شهر های چند نقشی (نیویورک ، شیکاگو ، بستن و…)
این طبقه بندی اگر چه می تواند برای کشور های سرمایه داری نو ، به عنوان الگو مورد عمل قرار گیرد ولی دور از کاستی ها و حالت تصنعی نیست ، چرا که طبقه بندی شهر صنعتی بزرگی چون (دترویت ) شهر صنعتی کوچک دیگری به نام (آناکوندا Ana Conda) در یک ردیف طبیعی به نظر نمی رسد.اما همین طبقه بندی امکان داده است بسیاری از شهرهای آمریکا که در جوار ناحیه استخراجی (پیتزبورگ Pittsburgh ) قرار داشته و به سبب وجود معادن فعالیت صنعتی دیگری را به عهده داشتند از ردیف شهرهای معدنی و استخراجی حذف شوند.
این خدمات و وظایفی که بر عهده شهرها گذاشته می شود می تواند تکامل و توسعه یابد و یا خدمتی نو جایگزین وظیفه پیشین شهر گردد و بالاخره شهر می تواند علاوه بر کار تسلط آمیزی که دارد ، وظایف دیگری نیز به عهده بگیرد.
بنادر علاوه برنقش بندری می توانند صنایع و تأسیسات مهم تولیدی را جذب کرده و در تبدیل مواد اولیه و خام به مصنوع به عنوان شهر صنعتی ایفای نقش نمایند و یا شهرهای اداری و سیاسی علاوه بر نقشی که در راهبرد امور اداری و سیاسی به
عهده دارند به فعالیت های بازرگانی نیز بپردازند و چه بسا مادرشهرهایی که کار و فعالیت متنوعی را به عهده گرفته اند که تمیز نقش واقعی شهر را مشکل می نماید.(فرید،1371 ،241-246)
تقسیم بندی شهرها با توجه به وظایف و نقشهای آن ها:
بطور کلی می توان شهرها را از لحاظ وظایف محوله و نقش هایی که دارند به شکل زیر تقسیم بندی کرد:
نقش نظامی و تدافعی:
شهرهای نظامی که دارای مراکز نظامی و پایگاه های جنگی هستند و طبق نظریه چانسی هریس حدود 50 درصد سکنه آن شهر به نحوی در فعالیت ها و نقل و انتقالات شاغل باشند.
در این باره پیدایش این تفکر که شهرها باید نقش دفاعی و امکانات حراستی داشته باشند در جامعه بشری به ویژه در نواحی بحرانی و استراتژیک جهان که امکان بروز درگیریها و جنگها وجود داشته است مطرح می باشد و این ایدئولوژی در هنرهای معماری و سبکهای شهرسازی مؤثر بوده است و امروزه در ساختار و بافت شهرهای قدیمی و کهن و حتی شهرهای جدید نیز مشاهده می شود.
در اغلب شهرهای قدیمی و قرون وسطی چه در جهان اسلام و چه در سرزمین های اروپائی و شرق دور و چین این طرز تفکر که باید از شهرها به قوت تمام ، قابل اجرا باشد منجر به پیدایش موارد زیر شده است:
– نقش نظامی
– نقش دفاعی
– بنادر نظامی که مدافع و محافظ قدرت دریایی کشور های ساحلی می باشند.
– بافت استعماری شهرهای اشغال شده دارای مکانهایی به نام پناهگاه یا قلعه ، دروازه ، برج و بارو در شهرهای قدیم و پناهگاه های مجهز با معماری مقاوم با مظاهر فن آوری نوین در شهرهای جدید می باشند.
معمولاً در ادبیات لاتین ، این قبیل شهرها با پسوندهای Burg،Grade،Fortو Castelو در ایران با لغاتی نظیر :دز ، دژ ، ارگ و قلعه همراه می باشند.(نظیر:سن پیترزبورگ ، لنینگراد ، بلگراد ، فرانکفورت ،نیوکاسل «New Castle» ،دزفول ، سنندج ، شاهین دژ ، کهن دژ ، قلعه بیک ، قلعه حسن صباح ، ارگ میر قلندر و …)
نقش تجارتی یا بازرگانی شهر:
این نقش رایج ترین شکل نقش شهر است، مثل شهرهای بندری و بازار شهرها و شهرهای ایستگاهی ما بین دو مرکز تجارتی بزرگ و اگر شهری بیش از 20 درصد جمعیت شاغل آن به طور خاص در فعالیت های تجاری گسترده شاغل باشند ، نقش شهر تجاری و عمده فروشی است و اگر 50 درصد یا حداقل نیمی از مردم شهر در فعالیتهای عمده و خرده فروشی مشغول باشند نقش بازرگانی و بازارشهری دارد.
نقش صنعتی شهر:
معدن یا کانی شهرها و شهرهای کارخانه ای که معمولاً در کشورهای کاملاً صنعتی در اروپا و آمریکا و سایر نواحی پیشرفته جهان حداقل باید 60 درصد جمعیت ، شاغل در فعالیتهای صنعت و جنبی آن باشند.
صنعت به ویژه صنعت دستی اصلاً منشأ شهری ندارد و صنایع سنتی نظیر صنایع چوب ، حصیربافی ، قالی بافی و جاجیم بافی اغلب در مراکز روستائی متمرکز و هر کجا این صنایع رشد زیادی نمایند ، بازار و مراکز خرید و فروش در مجاورت آن مکانها پدید می آید ، ولی از آغاز قرن بیستم و در ایران در دهه های اخیر ، نفوذ ماشین و دستگاه های بزرگ در صنایع و ایجاد صنایع فلزی ، شیمیایی و غذائی و… به سبب وسعت سازمانی نمی تواند به هیچ وجه در بیرون از قلمروهای شهری پدید آیند و به دلیل توسعه شدید شهر مجاور و یا مرکز شهری که صنایع در آن واقع اند به مروربه یک شهر صنعتی مبدل می گردد.
1.لنینگراد:نام اولیه این شهر پتروگراد بوده است ، در زمان (لنین)شده لنینگراد و در زمان (استالین ) شده استالینگراد و اکنون که استالین و لنینی نیست به همان نام اولیه خود پتروگراد برگشته است.
نقش تفرجگاهی ، بهداشتی و توریستی شهر:
شهرها یی هستند که به جهات مختلف از لحاظ استراحت ، تفریح ، مداوا و معالجه بعضی امراض اهمیت یافته اند.گاه هر دو خصیصه تفریحی و مداوائی در یک جا جمع می شوند و مردم زیادی را در فصول مساعد سال به خود جذب می نمایند و در آمد زیادی عاید سکنه آن می شود.اغلب این شهرها دارای وظایف و نقش مهمی نظیر خدماتی و بازرگانی در منطقه خود هستند.
نقش علمی و مذهبی شهر:
این شهرها نظیر شهرهای زیارتی و شهرهائی که دارای مراکز فرهنگی متعدد یا مدارس مذهبی هستند که حداقل جمعیت شاغل در فعالیتهای وابسته به این مراکز باید 25 درصد باشد.شهرهای مذهبی شهرهائی هستند که علت وجودیشان امور و مسائل مذهبی است ، حتی ممکن است در بعضی شهرها حفظ موقعیت مذهبی شهر تحت الشعاع دیگر نقشها قرار گیرد ، که باز هم عامل مذهبی بیشترین تأثیر را در ایجاد وظایف دیگر شهر خواهد داشت.مثلاً رونق تجارت در چنین شهرهائی به خاطر ارتباط بیشتر مردم و رفت و آمدهای زیاد و نیاز به تأمین مایحتاج عمومی می باشد.
در میان شهرهای مذهبی ، شهرهایی که محل ورود زائرین هستند ، اهمیت بسیار دارند.زیارت اماکن مقدس و قبور متبرکه و ملاقات با روحانیون و شخصیت های مذهبی ، همیشه مد نظر می باشد.در این شهرها مراکز آموزشی ، دینی ، مساجد متعدد ، حوزه های علمیه و محل سکونت علمای دین و مجتهدین و ارتباط دائم مردم با آنها ، شکل جالب و جو اجتماعی خاصی نسبت به سایر شهرها ارائه می دهد.
شهرهای چند نقشی:

فایل : 34 صفحه

فرمت : Word