مقاله کامل تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی و اجتماعی

تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی و اجتماعی
چکیده
امروزه در فن آوری اطلاعات و ارتباطات، انقلاب شگرفی به وجود آمده که زندگی همهی انسان های روی کره زمین را تحت تاثیر قرار داده است. مفهوم هویت در سال های اخیر، به شدت متاثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده است و فضای مجازی، نقشی پر رنگ در شکل گیری یا تغییر هویت کاربران داشته است .آگاهی به وجود خود و پی بردن به کیستی و هویت خود از خلال ارتباط با دیگر جوامع و مردمان به وجود می آید.
فضای سایبر با هدف ایجاد یک جهان کامل در اطراف انسان که به نوعی امکان ورود به حریم خصوصی را فراهم کند، ایجاد شده است. حریمی که فرد از هنجارهای اجتماعی رها می شود و با احساس آزادی عمل بیشتری زندگی روزمره خود را دنبال می کند. حاصل پویایی فرهنگ و تحول آن، تغییر پوسته ذهنیت اجتماعی است که طی آن ارزشهای فرهنگی به صورت لایه های تفکیک پذیر در پی یکدیگر قرار می گیرند .ارزشهای منسوخ نیز در بعضی شرایط احیا می شوند و رفتارهای اجتماعی را با ایدئولوژی جدید تحت تاثیر قرار می دهند. از این رو نتایج این پژوهش ضمن تایید تاثیرفضای مجازی بر هویت فرهنگی و اجتماعی بر رابطه متقابل هویت فرهنگی با هویت اجتماعی و اهمیت ارزشها برای حفاظت از حریم شخصی و بنیان خانواده تاکید دارد.
واژگان کلیدی: فضای مجازی، هویت، ارزشها، جامعه
مقدمه
عامل بنیادین در شکل گیری هویت های اجتماعی، تعاملات انسانی هستند (ربیعی، 1387). فضای مجازی به عنوان نوعی فرافضا، بیانگر وجودجهانی است که در پی منابع ارتباطی، اطلاعاتی متعدد از طریق شبکه های بهم پیوسته رایانه ای به وجود آمده است (Saha, 2009).
امروزه در فن آوری اطلاعات و ارتباطات، انقلاب شگرفی به وجود آمده که زندگی همه ی انسان های روی کره زمین را تحت تاثیر قرار داده است (فیدر، 1380). در فضای مجازی، در پی تسهیل بستر تعامل اجتماعی، توافق اجتماعی عمیق تر و یکپارچگی اجتماعی فراخ تری ایجاد می شود، اما باز در همان حال، از زاویه ای دیگر به دلیل کارکردهای خصوصی و منحصر به فردش، تمایز و انزوای اجتماعی گسترش می یابد. فضای مجازی، تقویت کننده هویت های ملی و محلی و تضعیف کننده آنها و مروج هویت های جهانی و فرامحلی است، این دوگانگی های متناقض، از خصوصیات ذاتی و اصلی جهان مجازی است (Taylor andSpencer, 2004). انسانها همواره برآن بوده اند که شباهت ها و تفاوت هایشان را با سایر همنوعان خود بشناسند و با مقایسه خود با دیگران، جایگاه خود را در جهان اجتماعی مجسم کنند بنابراین هویت از نیازهای روانی انسان و پیش نیاز هرگونه زندگی معنادار اجتماعیو استپایدار. با بدون دیگران چارچوبی ارتباط و برای پیوند تعیین یابند. هویت، افرادهمچنین، همانندجوامع یکدیگرانسانی نیز در خواهند بود وصورتی به هیچ عنوانکدام از یک آن ها جامعه نمی مستقل توانند به شناخته صورتیمیشوند که از دیگر جوامع تمایز و تفاوت داشته باشند. در واقع بدون وجود شباهت ها و تفاوت ها، افراد جامعه امکان برقراری ارتباطی معنادار و مستمر را میان خود و جوامع دیگر نخواهند داشت. اصولا زندگی
اجتماعی بدون وجود راهی برای دانستن این که دیگران کیستند و بدون نوعی درک از این که خود ما کیستیم، غیرقابل تصور است. آگاهی به وجود خود و پی بردن به کیستی و هویت خود از خلال ارتباط با دیگر جوامع و مردمان به وجود می آید. کسی که هویت خود را تعریف می کند نه تنها می گوید که چه کسی است، بلکه این را هم مشخص می کند که چه کسی نیست. واژه فضای مجازی اولین بار در سال 1984، در رمان علمی- تخیلی ویلیام گیبسون با نام نیورومنسر مطرح شد. این اصطلاح برای توصیف یک فضای خیالی به کاربرده شد، جایی که در آن واژه ها، روابط، داده ها، ثروت و قدرت از طریق ارتباطات به واسطه کامپیوتر یا موبایل پدیدار می شوند (رومن، 2002). به طور کلی امروزه، آنچه را که با شیوه زندگی و تفکر مرتبط با تکنولوژی نوین اطلاعاتی در رابطه باشد، با صفت سایبر نام می برند و به فضای رایانه ای که سازنده یک فضای جغرافیایی مجازی است، فضای سایبرنتیک یا فضای مجازی می گویند(محسنی، 1385). در فضای مجازی در بسیاری از موارد، فرد در حریم خصوصی با جهان مجازی ارتباط برقرار می کند. این ارتباط بین فرد با فرد دیگرفراهم شده است. منتهی این ارتباطات در یک موقعیت خصوصی و در تنهایی فرد به واسطه رایانه یا گوشی همراه صورت می گیرد. خصیصه خودفرمانی، هدایت و کنترل یا به عبارتی فرمان روایی فضای مجازی برکاربر نیز این حریم خصوصی را تشویق می کند. فضای سایبر با هدف ایجاد یک جهان کامل در اطراف انسان که به نوعی امکان ورود به حریم خصوصی را فراهم کند، ایجاد شده است. حریمی که فرد از هنجارهای اجتماعی رها می شود و با احساس آزادی عمل بیشتری، زندگی روزمره خود را دنبال می کند(عاملی، 1383).
فضای مجازی، مفهومی است که با اینترنت ارتباط دارد، اما با آن یکی نیست. ارتباطات مجازی قبل از اینترنت شروع شد و بعدها این ارتباطات و تعاملات در اینترنت ادامه یافت. اینترنت گروهی متشکل از هزاران شبکه است که از پروتکل واحدی استفاده می کنند و در عرضه مجموعه اطلاعات واحدی به کاربران یا مشتریان خود مشارکت دارند. فضای مجازی و اینترنت را می توان به سرزمینی مجازی دارای زندگی های مجازی و جوامع مجازی تشبیه کرد، در این فضا زندگی ها و جوامع واقعیت فیزیکی ندارند. با حضور فضای سایبرنتیک، مجازی جایگزین واقعیت می شود و به این جهت فضای مجازی نامیده می شود که حضور قابل لمس فیزیکی یا واقعیت فیزیکی ندارد، بلکه فقط در جهان الکترونیک، تکنولوژی های ارتباطی، انعکاسی و انتزاعی دارد. این فضا انتقال سریع و آنی داده ها را امکان پذیر می کند و در حقیقت فاصله های جغرافیایی و زمانی موجود را از میان بر می دارد (محسنی، 1380).
هرگاه ارزش های جدید در جامعه وارد شود و به دنبال نهادینه کردن خود باشد. تضادی میان ارزش های جدید و قدیم ایجاد خواهد شد. بدین ترتیب، زمانی که ارزش های جدید بتواند به مقابله با ارزش های قدیمی بپردازد، ممکن است جامعه را دست-خوش تحولاتی کرده و در نهایت، هویت فرهنگی و اجتماعی را با چالش مواجه سازد و در صورت حل نشدن این چالش، بستری برای تبدیل آن به بحران و تهدید فراهم خواهد شد. بدین ترتیب، شکل گیری بحران هویت موجب می شود تا افراد نتوانند به شناسایی خود و هویت فرهنگی و اجتماعی خود به منظور حرکت به سوی پیشرفت بپردازند (روح الامین، 1388).
باتوجه به مباحث بسیار فراگیر مرتبط با جهانی شدن فرهنگ، به ویژه گسترش و تعمیق فناوری های نوین ارتباطی
و اطلاعاتی، دررویکردهای متعارف جامعه شناسی، اغلب تصور می شود که این فرایند، سرانجام موجب تحلیل و کمرنگ شدن خاص گرایی های فرهنگی و اجتماعی و تکوین و بسط هویت های جمعی عام، به عنوان شکل غالب و مسلط هویت های جمعی خواهد شد (فکوهی، 1388).
با وجود بسیاری از تغییرات فراوان ناشی از فرایند مزبور در سراسر جهان، بحران های هویت قومی و فرهنگی سده قرن بیستم، بیانگر اهمیت یافتن خاص گرایی های فرهنگی و اجتماعی و تبدیل مرزهای تفاوت به مرزهای خصومت است.
هویت از نگاه متفکران مختلف در حوزه های روان شناسی و جامعه شناسی، تعاریف متعددی دارد و اندیشمندان با رویکرد های مختلف به این مفهوم پرداخته اند، اما در این تحقیق تنها به یک تعریف از نگاه اریکسون خواهیم پردخت. اریکسون هویت را یک حس درونی کلی توصیف کرده است. از نظر او هویت جریان تلفیق تغییرات فردی و نیاز های اجتماعی برای آینده است. وی تشکیل هویت را شامل به وجود آمدن یک احساس این همانی و وحدت شخصیت می داند، که فرد احساس می کند دیگران آن را تشخیص می دهند و از زمانی به زمان دیگر مشابه است (ادیب راد، 1383).
هویت فرهنگی و اجتماعی
هویت فرهنگی همبستگی و یکپارچگی بافت معنوی جامعه است که به واسطه آن، افراد یک حوزه، خود را متعلق به هم می دانند و از نظر دیگران متعلق به هم شناخته می شوند. در حقیقت هویت، مجموعه آداب و رسوم، اعتقادات، علوم و هنر هایی است که عمدتا به وسیله زبان و خط فراگرفته می شوند. در واقع این دو مجموعه، هویت فرهنگی یک جامعه را شکل می دهند (روح الامین، 1388).
اعمال فرهنگی اموری را شامل می شود که از طریق آن تعلق و وابستگی را به یک مکان یا اجتماع تصور می کنیم.
چارچوب
تصوری که از این طریق ایجاد می شود، همان هویت فرهنگی است: یعنی تعاریف شخصی و جمعی براساس تمایزهای خاص، اغلب تحت تاثیر سیاست هایی مانند جنسیت، تمایلات جنسی، طبقه اجتماعی، مذهب، نژاد، قومیت و ملیت بوده اند. تاملینسون معتقد است مکان هایی که در آن زندگی می کنیم، بر اثر ارتباطات برخاسته از جهانی شدن فرهنگی، به طور فزاینده ای نفوذپذیر شده اند. مشهودترین نمونه این نوع نفوذ پذیری محلی، تعامل با رسانه های جهانی و فناوری های ارتباطی است. اکنون مباحث و موضوعات مختلف می توانند بدون هیچ تناقضی، تعلق به یک ملت و وفاداری های قومی و نیز احساسات جهان وطنی را تجربه بیان کنند.
نبود مراتب قدرت در فضای مجازی باعث می شود فردیت افراد در جمع حل نشود. در جهان واقعی قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تاثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و… محدود بوده است. اما در جهان مجازی مرزهای محدود کننده از میان برداشته می شود و شخص در مقیاس جهانی با گزینه های فراوانی برای انتخاب روبروست. لذا بر همین اساس در میان اقوام سنتی و مذهبی شاهد تاثیرات قابل ملاحظه ای در ایجاد انعطاف پذیری و شکستن مرزهای محدود کننده اعتقادی و فرهنگی هستیم. در نتیجه تحولات فرهنگی با پدیده ای به نام رفتارهای نوپدید اجتماعی رو به رو می شویم که در باز تولید جامعه پذیری افراد نقش به سزایی دارد. اجتماعی شدن و فردی شدن دو روی سکه تجدد و دوره مدرن هستند. یعنی دوره مدرن دارای یک دوگانگی در ساختار اجتماعی است که از یک طرف به اجتماعی شدن افراد منجر می شود و از طرف دیگر فردی شدن را تقویت می کند (نورمحمدی، 1388). حاصل پویایی فرهنگ و تحول آن، تغییر پوسته ذهنیت اجتماعی است که طی آن ارزشهای فرهنگی به
صورت لایه های تفکیک پذیر در پی یکدیگر قرار می گیرند. ارزشهای منسوخ نیز در بعضی شرایط احیا می شوند و رفتار های اجتماعی را با ایدئولوژی جدید تحت تاثیر قرار می دهند(نورائی، 1388).هویت اجتماعی به آن ویژگی هایی اشاره دارد که یک جامعه را از جوامع دیگر متمایز می کند. دیدگاه ویژه به پدیده ها و رفتارهای خاص در برابر رویدادها، هر جامعه را از جوامع دیگر متمایز می کند. هویت اجتماعی یک قبیله ابتدایی نسبت به هویت اجتماعی یک جامعه کشاورز یا جامعه صنعتی متفاوت است. به عبارت دیگر هویت اجتماعی آن بخش از خودانگاره فرد است که از ادراک عضویت در یک گروه اجتماعی مشتق میشود.نظریه هویت اجتماعی آنچنانکه نخستین بار توسط هنری تاجفل و جان ترنر در دهههای هفتاد و هشتاد میلادی بیان شد، مفهوم هویت اجتماعی را به مثابه شیوهای برای تبیین رفتار میانگروهی معرفی کرد.
نظریه هویت اجتماعی در بهترین تعبیر نظریهای است که رفتارهای میانگروهی مشخصی را بر اساس ادراک منزلت گروهی متفاوت، ادراک مشروعیت و پایداری آن، تفاوتهای منزلتی، و ادراک توانایی جدا شدن از یک گروه و پیوستن به گروه دیگر، پیشبینی میکند(گل محمدی، 1980).
به اعتقاد گیدنز، در عصرجهانی هویت های فرهنگی محلی، امکان بروز بیشتری می یابندو تقریبا در همه ملت های جهان، هویت ملی در حال تجدید نظر و باز اندیشی است در واقع او تبیین اصلی را مورد توجه قرار می دهد که می توان آن را همزیستی هویت های جمعی خرد و کلان نامید: بدین معنا که در دوران جهانی شدن، شاهد تعامل و همنشینی هویت های جمعی محلی با هویت های جمعی کلان هستیم، بدون اینکه وجود یکی، دال بر ضدیت با وجود دیگری باشد (گیدنز، 1384). رابرتسون از نظریه پردازانی است که جهان
را به عنوان یک نظام اجتماعی- فرهنگی معرفی می کند و معتقد است که در دوره معاصر، جهان از وضعیت “درخود” به سوی وضعیت “برای خود” پیش می رود. وی جهان را حوزه تکثر می داند و برای فرهنگ، استقلال نسبی قائل است. فرهنگ جهانی همه جوامع را سوق می دهد تا درباره اندیشه و عمل مدرنیزهشدن، گرایشی ویژه داشته باشند. اما این کار را با ارجاع به سنن بومی خاص انجام می دهند. رابرتسون، پدیده محلی را جنبه ای از جهانی شدن فرهنگ می داند که همواره متضمن هم زمانی و درون پیوستگی امر جهانی و امر محلی است .گیدنز معتقد است که انسان امروزی دیگر مانند گذشته، یک انسان تک ساحتی نیست: بلکه در تعامل با گروه های مرجع متعدد و نیز سطوح متنوع دیالوگ و گفت گو، هویتی چندساحتی یافته است: از این رو تغییرات هویت، ناشی از دگرگونی هایی است که در جامعه از طریق نهادهای امروزی و وسایل ارتباط جمعی از قبیل روزنامه ها، ماهواره، اینترنت و غیره انجام می شود . وی در کتاب تجدد و تشخص بیان می کند که رسانه های ارتباطی جدید، عامل رهایی روابط اجتماعی از محدودیت های تعامل چهره به چهره در چارچوب محله ها و سرزمین های محدود و معین و بسط روابط اجتماعی در گستره زمان و فضا است، اما در عین حال، موجب استمرار زندگی درمحل های واقعی نیز می شود: بدین معنا که جهانی شدن در درجه اول، عام گرایی فرهنگ وسیعی را بر اساس ارزش های عام و جهان شمول در سطح جهانی به وجود می آورد، این فرایند با شکستن مرزهای تنگ فیزیکی، انسان ها را در نواحی مختلف جهان با هم مرتبط می کند و هویتی یکسان و مشابه را گسترش می دهد. علاوه بر این، به تقویت فرهنگ های محلی و بومی می انجامد (گیدنز، 1385).
اینگلهارد با تاکید بر روی ارزشها می گوید: در حقیقت آنها به نظام اجتماعی هویت بخشیده، بنیان نظام فرهنگی جامعه را تشکیل می دهند و معیار اساسی بایدها و نبایدهای جامعه می باشند: یعنی زیربنای هنجارهای اجتماعی را پی ریزی می کنند. از این رو این تحقیق با فرضیه های ذیل به صورت یک پژوهش توصیفی انجام گرفت.
بین هویت فرهنگی با هویت اجتماعی رابطه متقابل وجود دارد.
فضای مجازی و اینترنت بر هویت فرهنگی و اجتماعی تاثیر دارد.
بحث و نتیجهگیری
پژوهش حاضر، بیانگر تاثیر استفاده از فضای مجازی به مثابه شاخص اصلی حضور، تجربه فضای مجازی بر هویت فرهنگی و اجتماعی است. نتایج تحقیقات دیگر در این زمینه نشان می دهد که ارزشها، در میان افراد و خانواده هایی که از فضای مجازی استفاده می کنند و افرادی که استفاده نمی کنند، تفاوت دارند: همچنین ارزشها در بین استفاده کنندگان از فضای مجازی برحسب زمان مصرف تفاوت پیدا می کنند، به عبارتی دیگر نتایج مطالعات نشان می دهد که استفاده از فضای مجازی رابطه مستقیمی با هویت فرهنگی و اجتماعی دارد و می تواند به مرور زمان موجب تغییراتی در ارزشهای جامعه و ایجاد رفتارهای نوپدید شود و در نتیجه هویت افراد را تحت تاثیر قرار دهد، از این رو پروهشهای مذکور تا حدودی با نتایج مطالعه حاضر همسو می باشد. و نقطه برتری این پروهش نسبت به سایر پژوهشها بررسی دو متغیر هویت فرهنگی و اجتماعی به صورت همزمان می باشد.
حضور در فضای مجازی به عنوان فضایی متکثر، پذیرش تفاوت ها، انطباق با تفاوت ها و نسبی گرایی را تسهیل و تقویت می کند و مقاومت آنها را در برابر دیگری و جهان وی کاهش
می دهد. بنابراین فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی باید فرصتی برای تعدیل خاص گرایی های فرهنگی و اجتماعی، گذار از محلی گرایی و تقویت عام گرایی در نظر گرفته شود. البته باید توجه کرد که تاثیرات و تغییرات مذکور، باتوجه به میزان مصرف، نوع مصرف، ساختاری های ذهنی و عینی موجود درجهان واقعی و عوامل متعدد دیگر به لحاظ کمیت و کیفیت بسیار متفاوت است.
به نظر می رسد با توجه به نتایج مطالعات اسنادی و تحقیقات انجام شده بایستی دست اندرکاران فرهنگی در این زمینه به مکانیسم های هویت سازی نهادهای اجتماعی توجه بیشتری داشته باشند و آموزش های لازم را جهت درون سازی و انتقال صحیح آثار و تمدن کشور از جمله میراث فرهنگی، تاریخی، اجتماعی به افراد جامعه به خصوص نسل جوان بپردازند. همچنین باید به منظور پیوستگی در جامعه برخی از تمایلات تبعیض آمیز را از میان برداشت تا پایه های هویت و وحدت ملی را تقویت کند. و در نهایت باید ابزاری مطلوب و متناسب با ساخت فرهنگی و اجتماعی کشور جهت استفاده صحیح از فضای مجازی توسط پژوهشگران این حوزه تهیه گردد.
منابع انتهای مقاله:
ربیعی، علی، 1387. رسانه های نوین و بحران هویت، فصلنامه مطالعات ملی.
محسنی، منوچهر و بهزاد دوران، سهرابی، محمد هادی .1385. بررسی اثرات استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی کاربران اینترنت. مجله جامعه شناسی ایران.
عاملی، سعیدرضا، 1383. جهانی شدن ها: مفاهیم و نظریه ها، فصلنامه ارغنون.
محسنی، منوچهر، 1380. جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، تهران: دیدار.

فایل : 11 صفحه

فرمت : Word