مقاله کامل بررسی نقش مشهد در ساختار مجموعه شهري مشهد از ابعاد مختلف اقتصادي , اجتماعي , فرهنگي و خدماتي

بررسي نقش شهرمشهد
در ساختار مجموعه شهري مشهد از ابعاد مختلف اقتصادي , اجتماعي , فرهنگي و خدماتي
1- مباني نظري مفهوم مجموعه شهري
1-1- تعريف مجموعه شهري :
مجموعه شهري (conurbation) به گستره وسيعي اطلاق مي شود كه از گسترش و پيوند شهرها و شهرك هاي متعدد بوجود مي آيد . به گونه اي كه در عين پيوند كالبدي معمولا موجوديت جداگانه خود را حفظ مي كنند .
به عبارت ديگر مجموعه شهري يك محدوده فضايي است متشكل از يك يا چند شهر اصلي و كانونهاي جمعيتي , توليدي و خدماتي پيرامون آنها كه داراي روابط اقتصادي , اجتماعي و كالبدي – فضايي بصورت متقابل , مستقيم , مستمر و فزاينده با يكديگر بوده و بازار واحدي از سكونت , اشتغال , خدمات و ظرافت را تشكيل مي دهند .
2-1- تعيين شاخصهاي تبيين مجموعه شهري در جهان:
امروزه رويكرد ها و نگرشهاي پايه در زمينه تعيين مجموعه هاي شهري از رويكرد مناطق همگن به سمت مناطق عملكردي قول يافته است .
در رويكرد مناطق عملكردي , متغير اصلي بر روابط استوار است و لزوما همگني و تجانس وجود ندارد . در مورد مرزهاي منطقه عملكردي سه نكته مهم وجود دارد
الف) عدم ثبات و متغير بودن مرزها
ب) عدم قطعيت عيني و كالبدي مرزها ( ملاحظات رواني _ فرهنگي و اجتماعي )
ج) عدم انطباق مرزهاي عملكردي با مرزهاي قراردادي سياسي و اداري
3-1- روشهاي عمده تعيين شاخصهاي مجموعه شهري :
مهمترين روشهاي تعيين شاخصهاي مجموعه شهري عبارتند از :
الف) روشهاي كمي مبتني بر مدل جاذبه
ب)روشهاي تحليل جريان (انواع جريانهاي اقتصادي , اجتماعي , جمعيتي , سياسي , خدماتي و اداري )
ج) روشهاي جغرافيايي و كالبدي _ فضايي
د) روشهاي اقتصادي
بررسي و تحليل روشهاي مختلف نشان مي دهد كه هيچ كدام از اين ديدگاهها و روشها برتري ذاتي ندارند و هر كدام از جهات و يا در موارد خاص مفيدند . در واقع هر كلانشهر و مجموعه شهري با توجه به شرايط ويژه خود مي بايست از ارزشهاي متناسب با شرايط فوق استفاده نمايد .
در اين ميان به نظر مي رسد كه رويكرد روشهاي تلفيقي از توان بيشتري در مقايسه با روشهاي مذكور برخوردار باشد . نظير تلفيق عوامل جمعيتي , اقتصادي و مسكن و يا تلفيق الگوي كاربري زمين , حمل و نقل و سيستم محيطي
2_ تعريف و شاخصهاي تبيين مجموعه شهري در ايران :
انتخاب روش و شاخصهاي تبيين محدوده مجموعه شهري ,بستگي ويژه اي به شرايط خاص هر فضاي شهري در ايران دارد و از امكانات و محدوديتهاي اين فضا , همچنين گرايشات ذهني برنامه ريزان تبعيت مي كند با توجه به اين رويكرد عمومي , شاخص هاي تبيين مجموعه شهري را بايد به دو دسته شاخصهاي اصلي و شاخصهاي فرعي تقسيم كرد . شاخصهاي اصلي براي نهادهاي مركزي و برنامه ريزي كلان به كار مي آيند و شاخصهاي فرعي در سطح منطقه اي و محلي يا برخي از مقولات ويژه اقتصادي يا اجتماعي و فرهنگي مطرح مي شوند كه به شغل ، خريدهاي روزانه و غيره مربوط مي شود و كاركردهاي محلي داشته يا براي يك نهاد خاص مفيدند .
در جدول زير چكيده نظريات و پيشنهادات طرح تعريف مجموعه هاي شهري در مورد معرفي شاخصهاي تعيين مجموعه هاي شهري در ايران ارائه شده است . ( طرح مجموعه شهري تهران ؛ فرنهاد، ج1 : 60 )
3 _ مختصري بر معرفي و تبيين عملكردي مجموعه شهري مشهد :
ناحيه مشهد( مجموعه شهري مشهد ) مشتمل بر شهرستانهاي مشهد , فريمان و چناران است كه قريب به 20 هزار كيلومتر مربع معادل 8 درصد مجموع سه استان خراسان رضوي , شمالي و جنوبي وسعت دارد , در استان خراسان رضوي واقع است . بر اساس آخرين اطلاعات منتج از سرشماري سال 1375 , جمعيت ناحيه بالغ بر دو ميليون و چهارصد هزار نفر است كه بيش از 40 درصد از جمعيت استان خراسان پيش از تقسيم را در بر مي گيرد . هم اكنون نزديك به 80 درصد جمعيت ناحيه در كانونهاي شهري آن و عمدتا در شهر مشهد و 20 درصد بقيه در كانونهاي روستاييان به سر مي برند . بنابراين از ويژگي هاي بارز شهر مشهد سهم نسبي بالاي جمعيت ( بويژه شهرنشين ) نسبت به ساير نواحي است . علاوه بر آن تراكم نسبي جمعيت در ناحيه مشهد حدود 122 نفر در هر كيلومتر مربع است كه بدون شك از اين نظر در ميان نواحي استان خراسان از تراكم بسيار بالايي برخوردار است
.
هر چند ناحيه مشهد هم اكنون داراي 9 نقطه شهري است ليكن بدون هيچ ترديدي شهر مشهد با جمعيت بيش از يك ميليون نفر داراي بيشترين جمعيت و نيز ويژگيهايي به قرار زير است :
_ مركز سياسي _ اداري سه استان خراسان رضوي
_ قطب زيارتي و گردشگري در سطح ملي
_ دومين شهر بزرگ از نظر جمعيت در سطح ملي
_ نقش و عملكرد استاني از نظر اداري , سياسي , خدماتي , اقتصادي و فرهنگي و …
_ داراي جايگاه ويژه از نظر ارتباطات برون مرزي با كشورهاي افغانستان و تركمنستان
به اين ترتيب مجموعه شهري مشهد از نظر اجتماعي _ اقتصادي و فرهنگي و … داراي ساختار متفاوت و خاص است كه آن را از ساير نواحي متمايز مي كند . اين تمايزات بيان كننده توانها و تنگناهاست كه شرح آن به صورت زير آمده است :
_ به دليل تمركز انواع خدمات در كانون شهري مشهد(اداري ,فرهنگي،آموزشي، بهداشت و درمان و … ) ناحيه مشهد ارائه دهنده انواع خدمات در سطح استان محسوب مي شود .
_ ارائه خدمات سطح برتر و وجود خدمات و تسهيلات شهري در ناحيه مشهد , خود عامل مهمي در جذب جمعيت بويژه در نقاط شهري و بطور مشخص شهر مشهد قلمداد مي شود .
_ بررسي هاي اوليه ساختار اقتصادي مجموعه شهري مشهد نشان دهنده آن است كه اين ناحيه به دليل تمركز جمعيت و فعاليت , زير ساختها و … بيشترين تعامل اقتصادي نواحي داراست . به اين دليل بيشترين فعاليتهاي اقتصادي از نظر توليد . توزيع و مصرف در مجموعه شهري مشهد صورت مي پذيرد . _ از نظر طرحها و اقدامات توسعه ناحيه مشهد مركز توجه اقدامات برنامه ريزي توسعه و تجهيز فضايي محسوب مي شود. عمران و توسعه ناحيه مشهد مشتمل بر طرحها ي مرتبط با منابع طبيعي , انرژي , فعاليتهاي توليدي , عمران شهري و روستايي , راه و ترابري , آموزش بهداشت و درمان , فرهنگ , خدمات گردشگري و ورزشي است كه عمدتا بر پايه كمبودهاي ناحيه بوده و شهرهاي مشهد ,
چناران و فريمان را بطور خاص آماج خود قرار داده است . اگر چه از مهمترين طرحهاي توسعه شهري بويژه شهر مشهد در رده اول قرار گرفته است .
_ از نظر ارتباط ناحيه مشهد با نواحي همجوار بايد در نظر داشت كه ارتباط اخير داراي حوزه هاي متنوع و دامنه هاي متعدد است . حوزه هاي ارتباطي ناحيه مشهد با نواحي همجوار ( ناحيه قوچان , سرخس , نيشابور , تربت جام و حيدريه ) شامل ارتباط سياسي اداري , فرهنگي , آموزشي , درماني , بازرگاني , گردشگري و اقتصادي است . حوزه هاي اخير دامنه هاي متفاوتي را از نظر نحوه عملكرد ناحيه مشهد مشخص مي كند . ليكن پر واضح است كه ارتباط ناحيه مشهد با نواحي همجوار و نيز ساير نواحي بسيار پررنگ و بي بديل بوده و از شهرت خاصي برخوردار بوده است . تجلي بارز ارتباط ناحيه مشهد با نواحي همجوار در حجم سفرهاي روزانه در مسيرهاي منتهي به كانونهاي جمعيت و فعاليت ناحيه مشهد و بويژه شهر مشهد است . اين سفرها در قالب اهداف گوناگون اداري , آموزشي , فرهنگي ، درماني, خدماتي , گردشگري و زيارتي و از طريق خطوط زميني ( حمل و نقل جاده اي و ريلي ) و نيز خطوط هوايي به انجام مي رسد و در نهايت بايد در نظر داشت كه حوزه عمل ناحيه مشهد دامنه وسيعي تا مرزهاي استان را در بر مي گيرد ليكن هرچه به نواحي همجوار مجموعه شهري مشهد و نيز شهر مشهد نزديك تر مي شويم اين ارتباط بسيار گسترده تر و پيچيده ت شده و شدت بيشتري مي يابد .
حال با توجه به تحليل مختصري بر عملكردها و عمده مجموعه شهري مشهد جايگاه كلانشهر مقدس مشهد را از ديدگاههاي اقتصادي , اجتماعي , فرهنگي و خدماتي در پهنه ناحيه مشهد ( مجموعه شهري مشهد ) مورد ارزيابي و بررسي قرار مي دهيم .
2-1- نقش و جايگاه شهر مشهد در مجموعه شهري مشهد با تاكيد بر مولفه هاي اقتصادي:
2-1-1- اشتغال و گروههاي عمده فعاليت :
در ناحيه مورد مطالعه سهم اشتغال در بخشهاي اصلي و در مقايسه با منطقه به شرح زير است :
2-1-1-1- كشاورزي :
در مجموعه شهري مشهد به لحاظ اشتغال در بخش كشاورزي شهرستان مشهد شرايط متفاوتي را در شهرستان فريمان و چناران تجربه مي كند. در شهرستان مشهد اشتغال در بخش كشاورزي در مقايسه با دو بخش ديگر در سطح پايين تري قرار دارد در حاليكه در شهرستان فريمان و چناران تركيب به نيمي از شاغلين هر دو شهرستان در بخش كشاورزي فعال اند كه مي توان اين مساله را در برتري چشمگير و قابل توجه جمعيت فعال در بخش خدمات و صنعت شهر مشهد تلقي نمود . هر چند به دليل وجود بازار بسيار قدرتمند شهر مشهد از نظر مصرف مواد كشاورزي در شهرستان مشهد فعاليت كشاورزي از قدر
مطلق بالاتري ( چه از نظر اشتغال و چه از ديد توليد محصولات ) نسبت به دو شهرستان فريمان و چناران برخوردار است .
2-1-1-2-صنعت و معدن :
در شهرستان مشهد با تمركز خاص جمعيت در كلانشهر مشهد بر خلاف دو شهرستان ديگر كه غلبه با فعاليتهاي كشاورزي است به دليل تراكم جمعيت اصلي شهرنشين منطقه , نيز تراكم واحدهاي بزرگ صنعتي , اولأ نسبت شاغلين زير بخش صنعت ( ساخت ) بالاست و ثانيا به دليل توسعه سريع جمعيتي و كالبدي بخصوص شهر مشهد و نياز به ساختمان سازي شاغلين در زير بخش ساختمان نيز چه به لحاظ قدر مطلق و نسبي بالاتر از دو شهرستان ديگر است .
2-1-1-3- خدمات :
در شهرستان مشهد به دليل وجود شهركها و فعاليتهاي كلانشهري و زيارتي آن فعاليتهاي بازرگاني , هتل و رستوران اداري و نيز خدمات عمومي , اجتماعي و شخصي و خانگي از جمله فعاليتهاي اداري و انتظامي , آموزش عالي , مراكز درماني و نظايرآنها , از اهميت زيادي در مقياس ملي و بين المللي برخوردارند. در حاليكه در شهرستان ديگر فعاليتهاي مربوط به بخش هاي مذكور در سطح شهرستان و در مقياس مركز شهرستان اهميت دارند .
2-1-2- برآوردهاي ارزش افزوده در بخش هاي اقتصادي مجموعه شهري مشهد و جايگاه شهر مشهد در اين برآوردها :
2-1-2-1- كشاورزي :
شهرستان مشهد با 29 ميليارد ريال ارزش افزوده در بخش كشاورزي به 64.1 درصد ارزش افزوده مجموعه شهري مشهد را به خود اختصاص داده است . اين ميزان در كل ارزش افزوده شهرستان تنها 10.2 درصد را تشكيل مي دهد كه اين مسئله بيشتر ناشي از غلبه جامعه شهرنشين و تمركز خاص در شهر مشهد با كاركردهاي خدماتي و صنعتي است . با اين وجود هر چند كشاورزي در تركيب اقتصادي شهرستان مشهد از جايگاه چنداني برخوردار نيست ولي در مقايسه با دو شهرستان چناران و فريمان كه اساساً شهرستانهايي با اقتصادي كشاورزي اند ، از موقعيتي برتر برخوردار است .
2-1-2-2- صنعت :
شهرستان مشهد با 149 ميليارد ريال ارزش افزوده در بخش صنعت كه 9/30 درصد كل ارزش افزوده در سطح شهرستان مي باشد به ترتيب 8/94 درصد افزوده دو زيربخش ساختمان كل ناحيه را به خود
اختصاص داده است . توسعه چشمگير كاربردي شهر مشهد و استقرار صنايع به دليل وجود مركز پركشش جمعيتي كلانشهر مشهد از عمده ترين دلايل اين افزايش ارزش افزوده است .
2-2-3- خدمات :
بخش خدمات در شهرستان مشهد داراي سهمي معادل 9/58 درصد در ارزش افزوده كل شهرستان بوده است بطوريكه اين شهرستان با تمركز زيارتي و گردشگري ، بازرگاني در سطح ملي و فرا ملي ، مركزيت حمل و نقل منطقه اي و فرا منطقه اي و نيز تمركز مراكز سطح اول درماني ، آموزشي و اداري و … در شهر مشهد با 2/282 ميليارد ريال ارزش افزوده در بخش خدمات 8/96 درصد ارزش افزوده ناحيه را دارا مي باشند .
مقايسه دو وجه ارزش افزوده و اشتغال بيانگر اهميت نقش هر سه بخش اقتصادي در نظام اقتصادي مجموعه شهري مشهد است در واقع ويژگي عملكردي شهر مشهد ( مركزيت اداري- سياسي ، خدمات سطح يك آموزشي-درماني ، عملكرد پذيرايي و گردشگري ملي و فرا ملي ، مركزيت صنعتي و … ) ضرورت تقويت و گسترش موزون هر سه بخش را الزامي مي سازد . هرچند به لحاظ كمي نقش خدمات چه از نظر اشتغال چنين ارزش افزوده ايجاد شده برتر از دو بخش ديگر است .
2-1-3- تحليل وضعيت كشاورزي در اقتصاد مجموعه شهري مشهد و نقش جايگاه شهر مشهد در اين ارزيابي :
بطور كلي شهرستان مشهد با 50 درصد اراضي زراعي و 8/42 درصد كل توليدات از موقعيت ويژه اي در مجموعه شهري مشهد برخوردار است . رژيم كشت در اين شهرستان و ساير شهرستانهاي ناحيه تا حدود زيادي تحت تأثير نيازهاي زوار و سكنه كلانشهر مشهد و در مراحل بعد تحت تأثير كارخانجات تبديل بويژه قند و دامداريها قرارداد و بر اين اساس ملاحظه مي شود كه محصولات صنعتي با 3/38 درصد كل توليدات ، غلات با 6/19 ، سبزيجات با 1/17 و نباتات با 6/16 درصد كل توليدات از اهميت نسبي بويژه جهت ايجاد ارزس افزوده در صنايع مجموعه شهري مشهد برخوردارند .
2-1-3-1- تحليل جايگاه نقش كلانشهر مشهد در عملكرد بخش كشاورزي در واحد سطح مجموعه شهري مشهد :
از منظر عملكرد در واحد سطح شهرستان چناران با 6/47 درصد سطح باغات و 2/52 درصد محصولات باغي از موقعيت ممتازي برخوردار است . شهرستان مشهد با 4/46 درصد سطح باغات و 5/40 درصد محصولات باغي در رده دوم قرار دارد كه با توجه به سطح 5/2 هزار هكتاري نهال كاري در آينده نزديك سهم شهرستان مشهد از نظر سطح و توليدات باغي به چناران تركيب خواهد شد . در واقع وجود بازار پركشش مشهد براي محصولات باغي و نيز تقاضا براي فضاهاي تفريحي عامل بسيار

فایل : 77 صفحه

فرمت : Word