مقاله کامل اهداف اخلاقی تربیت اسلامی در ابعاد اجتماعی

اهداف اخلاقی تربیت اسلامی در ابعاد اجتماعی
چکیده
یكی از اهداف اصلی بعثت پیامبر اسلام (ص)، تزكیه نفوس و تربیت انسانها و پرورش اخلاق حسنه بوده است همانگونه كه آموزشهای صحیح، سبب بالا بردن سطح اخلاق و تزكیه نفوس میشود، وجود فضائل اخلاقی در انسان نیز سبب بالا بردن سطح علم و دانش اوست. انسان وقتی میتواند به حقیقت علم برسد كه از لجاجت، كبر، خودپرستی و تعصب كوركورانه كه سد راه پیشرفتهای علمی است، خالی باشد، در غیر این صورت اینگونه مفاسد اخلاقی، حجابی بر چشم و دل او میافكند كه نتواند چهره حق را آن چنان كه هست مشاهده كند و بدون تردید در زندگی به حقایق دست نمییابد و به جای راه درست به كجراهه میرود. نگارنده در این تحقیق به دنبال بررسی اهداف اخلاقی تربیت اسلامی در ابعاد اجتماعی است و در نهایت بدین نتیجه رسیده است كه تربیت اسلامی، ناظر به فرد و اجتماع بوده و برای رشد و تعالی جامعه، اهداف اخلاقی وسیعی را در نظر گرفته است كه همگی آنها حاكی از پیوند وسیع بین تربیت و اخلاق است.
کلیدواژگان: اخلاق، تربیت، اجتماع، اهداف اخلاق، اهداف تربیت
مقدمه
انسان موجودی اجتماعی است و ناگزیر بوده كه شئون زندگی خود را از طریق ارتباط با محیط و اجتماع اطراف خود برطرف سازد .علمای دین، در نظام هستی برای انسان چهار نوع ارتباط را بیان كردهاند؛ انسان در نظام هستی، چهار نوع ارتباط دارد؛ 1. ارتباط با خویشتن .2 ارتباط با خدا .3 ارتباط با طبیعت .4 ارتباط با دیگران (همنوع خود). آدمی در رابطه با خویشتن، باید خود را بشناسد و نیز خود را بسازد و در رابطه با خدا اولاً به او معرفت پیدا كند و
با معرفت به او، به وجود او و صفات علیا و اسمای حسنایش باور پیدا كند و ثانیاً فقط او رااطاعتو عبادت كند. در رابطه با جهان هستی و طبیعت نیز باید چگونگی رابطه جهان هستی را با خداوند دریابد و نیز بفهمد كه خود او باید چگونه با جهان هستی و طبیعت برخورد كند تا برخورداری متقابل حاصل شود. در رابطه با همنوع نیز باید بداند كه انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی، منشأحقوقوتكالیفمعیّنی است كه انسان در زندگی اجتماعی با توجه به كرامت و مسؤولیت خویش باید آنها را رعایت كند تا زمینهساز تحققعدالتاجتماعی باشد. (جوادیآملی، 1381، ج 6، ص 254) قرآن كریم برای جامعه اصالت قائل است؛ جامعه دارای وجود حقیقی است و از چگونگی پیدایش آثار میتوان به دست آورد كه وجود جامعه چنین است؛ زیرا هر یک از افراد میزان مشخصی از قدرت، اراده و سایر خواص روحی و بدنی را دارد ولی وقتی جامعه تشكیل شد و یک حكم جمعی صادر كرد، چیزی جدید است كه افراد را نیز به همراه خود میبرد بهگونهای كه فرد نمیتواند در جهت خلاف جامعه حركت كند بلكه جامعه او را با خود میبرد.
از باب مثال در انقلابها، تهاجمها، غوغاها و مبارزهها افراد محافظهكار و ترسو نیز جذب میشوند و همراه سیر جامعه به راه میافتند؛ چه این كه در جهت عكس نیز ناامنی، ترس، دلهره و مانند آن اگر بر جامعهای حاكم شد، افراد شجاع نیز قدرت تصمیمگیری خود را از دست میدهند و این كاربرد مخصوص نشان میدهد كه جامعه وجودی غیر از وجود افراد دارد. (طباطبایی، 1388، ج 2، ص 239) در ذیل به اهداف اخلاقی تربیت در اسلامی در ابعاد اجتماعی پرداخته خواهد شد؛
1- فراز از بحران بیهویتی اجتماعی
در جهان كنونى، رفتار انسانى در قالب فنآورى رفتار و مهندسى ژنتیک شكل مىگیرد، زندگى اخلاقى بشر در اثر تزلزل نظامهاى ارزشى و انحلال مبانى مقدسات مورد تهدید قرار گرفته، پایدارترین عقاید دینى از وى گرفته شده، اندیشههاى مكانیكى و عاریتى جایگزین آن گردیده و انسان با بحرانهاى گوناگون درونى و بیرونى مواجه شده كه مهمتر از همه بحران معرفت دینى و بدتر از آن، بحران تربیت دینى است. تنها راه فرار از این بحرانها روى آوردن عمیق و عاشقانه به خویشتن خویش، فطرت اصیل و احساس درونى حقیقتجو است. به عبارت دیگر، راه خروج از بحرانهاى زندگى كنونى بازگشت به اسلام و قرآن است كه سعادت دنیا و آخرت انسان را تأمین مىكند. اگر به گذشته تاریخ نگاه كنیم، به این نتیجه مىرسیم كه هدف انبیا (علیه السلام) از دعوت مردم به خدا، توحید و معاد و نجات آنها از بحرانهاى زندگى بوده است. مفاهیم متعددى در قرآن كریم وجود دارند كه مستقیم یا غیر مستقیم، بر تربیت دینى دلالت دارند مانند مفهوم تقوا، تزكیه و امثال آن كه مكرّر در قرآن ذكر شده و محتواى اینگونه مفاهیم بدون تربیت دینى قابل تحقق نیست. در برخى آیات نیز تزكیه مردم صریحاً به عنوان هدف بعثت انبیا (علیهم السلام) بیان شده و این مىرساند كه مهمترین هدف پیامبران)علیه السلام(پرورش انسانها بر اساس دین توحیدى بوده است. انبیاى الهى (علیه السلام) هر كدام به نوبه خود، در زمینه تربیت دینى مردم، تلاشهاى فراوان كردند و تا حدّى نیز در انجام این مهم، موفق گردیدند، به ویژه رسول اكرم كه نظام تربیتى اسلام را در مكّه و مدینه پایهگذارى نمودند و افرادى را تربیت كردند كه با تمام وجود، به دفاع از دین و عقیده خود بر می خواستند.تربیتیافتگان مكتب پیغمبر آن چنان در برابر دشمنان اسلام و شرك و نفاق
با صلابت و استوار بودند كه لحظهاى با مخالفان خودسر سازش نداشتند. در عصر حاضر كه نظام تربیتى اسلام رو به سقوط و نابودى كامل بود و مىرفت تا بساط دیانت و دیندارى از جامعه اسلامى برچیده شود. حضرت امام خمینى با الهام از قرآن و سیره ائمّهّ معصوم (علیه السلام) مكتب تربیتى اسلام را دوباره زنده ساخت و با تأكید بر این نكته، مىفرمودتربیت كامل از اهمّ مسائل است. اما هرگونه تربیتى را نمىتوان تربیت مفید و كامل دانست، بلكه تربیت كامل فقط در پرتو ایمان به خدا و به وسیله تعالیم انبیا (علیه السلام) امكانپذیر است؛ زیرا غیر از انبیا (علیه السلام) و پیروان آنها، دیگران اعتقادى به جهان آخرت و صراط مستقیم ندارندهمچنین مىفرمود: اگر بچه دارید، تربیت الهى كنید، تربیت شیطانى نكنید. خودتان را تهذیب كنید و كودكان خود را اسلامى بار آورید (احسانی،1385، ص37).
ابوالاعلی مودودی فرآیند مشترك دانش و تربیت را از افراد به امت تسری میدهد و در طرح تربیتی خویش برای اینكه امت اسلامی بتواند صلاحیت رهبری جهان را بیابد، یادآور میشود كهرهبری كردن مردم با میزان بهرهمندی آنان از معارف و علوم، ارتباطی وثیق دارد و در چنین نظامی است كه بهرهگیری از قوای سهگانهای كه قرآن كریم به آنها تأكید كرده است، صورت میگیرد؛ یعنی گوش و چشم و دل. انسان با گوش، دانش و معرفتی را كه دیگران حاصل كردهاند، به دست میآورد، و با چشم، از رهگذر نتایج و دستاوردهای مشاهده و جستجو، رشد مییابد، و با دل، از اشتباه و ناخالصی پاك میشود. كسانی كه این نیروهای سهگانه را در گستردهترین شكل خود به كار میگیرند، بر دیگر امتها و ذهنها برتری مییابند و به رهبری و سلطه میرسند و رهبری مراكز فرهنگی و تمدنی جهان را به كف میگیرند، اما كسانی كه این قوا
را یا به كار نمیگیرند و یا آنها را محدود به كار میگیرند، همان كسانی هستند كه زیر سلطه دیگران، در گونه عقبماندگی و انحطاط سرنگون میشوند». (مودودی، 1378، ص 16)
2- برخورداری از هدایت اجتماعی
علامه طباطبایی معتقدند تربیت انسان، مصداقی از تدبیر الهی است كه در مفهوم رب نهفته است؛ ولی دلیل روشنی وجود ندارد كه بتوان معنای رشد و نمو تربیت به معنای پرورش را به واژه رب نسبت داد. (فقیهی، 1387، ص 62) در حقیقت میان تربیت و كمال و هدایت یافتگی انسان ارتباط همسویی قرار دارد. خداوند متعال به دنبال هدایت، ایمان را در قلب فرد شكل خواهد گرفت؛ خداوند مقدمات هدایت و سعادت را در شخص، بوجود مىآورد و او چیزهایى را مىفهمد كه خود به خود او را به ایمان رهبرى میكند مثلًا اگر كسى نیروى حركت را در جسمى قرار داده و در نتیجه، آن جسم به حركت درآمد، میتوان گفت این شخص آن جسم را حركت داده است نسبت هدایت در اینگونه موارد به خدا نیز چنین است. (طبرسی، 1390، ج1، ص 107)
از طرفی دیگر بنای دین بر تربیت و تعلیم شكل گرفته؛ چراكه به دنبال خود هدایت نفوس را به دنبال خواهد داشت كه خود عامل مهمی در تحولات جامعه است؛ اسلام در مدتى كوتاه كه در آن مدت در اجتماع مسلمانان حكومت كرد، از منحطترین مردم صالحترین اجتماع ساخت، از راه تعلیم و تربیت نفوس آن مردم را اصلاح نمود و آن مردم دیگران را اصلاح كردند حتى به جرأت مىتوان گفت اگر در عصر حاضر عصر حضارت و تمدن هم رگ و ریشهاى از جهات كمال در هیكل جوامع بشرى دیده مىشود، از آثار پیشرفت اسلامى و جریان و سرایت این پیشرفت در سراسر جهان است و این معنا را
تجزیه و تحلیل بدون كمترین تردیدى اثبات می کند. (طباطبایی، همان، ج2، ص 198)
تربیت اگر در چارچوب معنوی شكل گیرد، سبب هدایت جامعه و منتهی شدن به تحولات اجتماعی خواهد شد؛ تربیت معنوی عبارت است از پروراندن و رشد دادن معنویت فطری متربی تا رسیدن وی به مرز ایمان و دیدن باطن و ماورای ظاهر دنیا و رهایی از تعلقات مادی و ایجاد حال و شور و جاذبه قوی و شدید و در عین حال منطقی و صحیح، برای حركت به سوی خدای یگانه و قرار گرفتن تحت ولایت نورانی او كه این تعریف ریشه در آیات قرآن دارد. (میرعرب، 1380، ص 143)
خداوند صراط مستقیم را كه همان اسلام است براى هر كس كه بخواهد كه همان مكلفان هستند بیان و دلالت میكند، آنها را به لطف خویش هدایت مینماید. بنابراین این هدایت مخصوص كسانى است كه لیاقت و شایستگى این نوع هدایت را در علم خدا دارند. خداوند آنها را براه بهشت راهنمایى میكند و دست آنها را گرفته در این راه قرار میدهد (غیر از هدایت عمومى) كه این نوع هدایت مخصوص مؤمنین است. (طبرسی، همان، ج2، ص 283)
خداى تعالى نام مسیر هدایت خود را صراط مستقیم نهاد؛ چون كلمه صراط به معناى راه روشن است؛ زیرا از ماده (صرط) و كلمه (مستقیم) هم به معناى هر چیزى است كه بخواهد روى پاى خود بایستد و بتواند بدون اینكه به چیزى تكیه كند بر كنترل و تعادل خود و متعلقات خود مسلط باشد مانند انسان ایستادهاى كه بر امور خود مسلط است، در نتیجه برگشت معناى مستقیم به چیزى است كه وضعش تغییر و تخلفپذیر نباشد، حال كه معناى صراط آن شد و معناى مستقیم این، پس صراط مستقیم عبارت میشود از صراطى كه در هدایت مردم و رساندنشان به سوى غایت و مقصدشان، تخلف نكند و صد در صد این اثر خود را به بخشد و اما آنهایى
كه به خدا ایمان آورده و از او خواستند تا حفظشان كند، به زودى خدایشان داخل رحمت خاصى از رحمتهاى خود نموده و به سوى خویش هدایت می کند، هدایتى كه همان صراط مستقیم است، آن راهى را كه هرگز در هدایت رهرو خود تخلف ننموده و دائماً بر حال خود باقى است، صراط مستقیم نامیده است. (طباطبایی، همان، ج1، ص 53)
3 دستیابی به حب و بغض فیالله
ساماندهی حوزه تبری و تولی جامعه، یكی از آثار تربیتی اجتماعی ای بوده كه اسلام به دنبال محقق نمودن آن است؛ جامعهای كه تولی به كفار و د شمنان خداوند دا شته با شد، در تمامی ساحتهای رفتاری به سمت و سوی آنها قدم برخواهد دا شت و آرمانها و خواستهها و تعاملات اجتماعیاش دگرگون خواهد شد؛ ان سان م سلمان و مؤمن در این مرحله از لحاع عاطفی و قلبی، قلب خود را از محبت و علاقه به خدا، پیامبران و ائمه اطهار علیهمالسلام و مؤمنان پر میكند. در عین حال كه از كافران و مشركان یا به اصطلاح دشمنان حق و اسلام كینه و نفرت قلبی در دل دارد. خداوند متعال در تو صیف پیامبر و پیروان را ستین او میفرماید: محمد فر ستاده خدا ست. كسانی كه با او هستند، در برابر كافران، سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند. (فتح، آیه 29)
جامعه زمانی كه نسبت به دشمن تولی نداشته باشد، در عرصه تعاملات اجتماعی نسبت بدانها تأ سی خواهد نمود و از آنها در مسیرهای تربیتی سرمشق میگیرد؛ چراكه ی كی از ویژگیهایی كه به حكم آفرینش، در وجود هر انسانی به ودیعه گذارده شده خ صلت الگوپذیری است؛ چراكه هر كس به نوعی میكوشد تا از شخصیتهایی كه در نظر او بزرگ و كامل هستند پیروی كند و شیوه زندگی و تعالیم وی را سرمشق زندگی خود قرار دهد. قرآن كریم نیز كه كتاب انسان سازی
و تربیت است به این نكته عنایت دارد و برای تربیت و پرورش صحیح انسانها،، به معرفیهای نیک میپردازد كه هر كدام از آنها میتواند نمونه كاملی از الگوهای تربیتی با شد. (مطهری، 1390، ص 165)
قرآن كریم پیش از آن كه به انسان دستور دهد كه شیطان را دشمن خود بگیرد و با او به مثابه یک دشمن برخورد كند، ابتدا با گزارهای شناختی، شیطان را به عنوان دشمن معرفی میكند تا انسان، ابتدا دشمن خود را بشناسد و بداند كه با چه كسی در نزاع است؛ «إنَّ الشیطانَ لَكمُ عَدوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدواًّ» (فاطر، آیه 6) این نحوه بیان قرآن حاكی از آن است كه اولین گام در تبری، شناخت دشمن است. با اندك تأملی در آیات قرآن درمییابیم كه قرآن تا چه اندازه نسبت به مسئله دشمنشناسی اهتمام ورزیده است، به گونهای كه بیش از هزار و پانصد آیه، پیرامون این موضوع وجود دارد. این آیات، انواع دشمنان مؤمنان و نظام اسلامی، ابزار و شیوههای دشمن و راههای مقابله با آنان را بیان میكند. در یک تقسیمبندی میتوان گفت قرآن كریم چهار گروه از دشمنان را نام برده است؛ شیطان و همراهان او، كفار، برخی از اهل كتاب به ویژه برخی از یهودیان، منافقان. (پوراوند، 1387، ص 17)
از طرفی دیگر از منظر تربیتی، در جامعه قوای جذب و دفع وجود دارد و افراد ناگزیر از آن هستند، لذا هر جامعه آكنده از حب و بغضها و تولی و تبریهاست كه جهتگیری صحیح در زمینه تبری منجر خواهد شد جذب و دفعها طبق خواسته خداوند صورت پذیرد؛ از جمله سنتهای حكیمانه الهی این است كه برای هر موجود زندهای دو سیستم در نظر گرفته ا ست؛ یكی برای جذب و دیگری برای دفع. همانگونه كه جذب مواد مورد نیاز برای ر شد هر موجود زندهای لازم است، دفع سموم و مواد زیان بار نیز ضرورت دارد. اگر بدن سموم را
دفع نكند، آدمی نمیتواند به حیات خود ادا مه دهد. به طور كلی، تمام موجودات زنده قوه دافعه دار ند. نقش قوه داف عه در موجودات ز نده، به ویژه حیوانات و انسانها این است كه مواد زیان بار را از بدن بیرون بریزند. دستگاههایی نظیر كلیه و مثانه، به طور عادی این وظیفه را در بدن بر عهده دارند. اما آنگاه كه میكروبهای خارجی حملهور شوند، گلبولهای سفید فعال میشوند و با میكروبها جنگیده، آنها را از بین میبرند. در روح انسان نیز چنین استعدادی وجود دارد. جاذبه روانی باعث میشود كسانی را كه برای او مفید هستند دوست بدارد و خود را به آنان نزدیک سازد و از ایشان علم، كمال، ادب، معرفت و اخلاق بیاموزد. این جاذبه موجب میشود كه كارهای پسندیده و نیک، برای انسان خوشایند باشد و او افراد صالح و ك سانی را كه من شأ كمالاند و در پی شرفت جامعه مؤثرند، دو ست دا شته با شد. در مقابل، لازم ا ست ك سانی كه در سرنو شت تربیتی جامعه نقش مثبتی ندا شته، بدان ضرر میر سانند، برخورد منفی دا شته با شد. (مصباحیزدی، 1387، ص 145) از این روی، اگر جامعه به تبری از جامعه كفار و نمادها و سبک حیات آنها نرسد در عرصه تربیت اجتماعی مبتلا به آسیبهایی میگردد كه معضلات خانوادگی امروزی ما به سبب همین امر رخ داده است
4- ترویج روحیه مهربانی و همزیستی مؤمنین
خداوند متعال در بستر اهداف اجتماعی تربیت، رسول خود را به مهربانی با اهل ایمان دستور میدهد؛ «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» (شعرا، آیه 215) و بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پیروى می کنند بگستر. در حقیقت، لزوم روحیه مهربانی با اهل ایمان در این شریفه، برخواسته از امری است كه به كنایه، بر توسعه بال و مهربانی بر مؤمنین تأكید دارد. مهربانی در لغت معادل
كلمه رَحمِ- رَحْمَةً و رُحْماً و رُحُماهُ: در عربی و به معنایی براى او دلسوزى و اظهار مهربانى و آمرزش كرد. آنكه رحمت به معنى مهربانى و رقت قلب است. مفردات راغب می گوید: رحمت مهربانى و رقتّى است كه مقتضى احسان است نسبت به شخص مرحوم گاهى فقط در مهربانى و گاهى فقط در احسان به كار میرود مثل رَحمَ اللَّهُ فُلَاناً و چون خدا با رحم وصف شود مراد از آن فقط احسان است نه رقّت قلب. (راغباصفهانی، 1412، ج 1، ص 341)
اهل ایمان كسانی هستند كه به دل آنچه را رسول الهی بر ایشان تعلیم فرموده، باور دارند و در تصدیق او از مرزهای زبان گذشته و به مجال وسیع قلب پا میگذارند. اگرچه انسان با شهادت زبانی بر یكتایی خداوند و رسالت محمد رسول خداوند (ص)، حكم مسلمانی بر انسان بار می شود ولی آنگاه كه نه فقط زبان بلكه قلب او بر این حقیقت گواهی دهد، به ایمان دست یافته است، مؤمن خوانده میشود البته همین باور درونی است كه او را به فرمانبرداری از خداوند وا میدارد و مطیع دستورهای او میسازد. محبت داشتن نسبت به پیامبر و اهلبیت ایشان فوائد سودمندی دارد كه در دنیا و در آخرت برای مسلمانان سودمند است. این مهربانی در هنگام مردن، در قبر و همچنین هنگام خروج از قبر و هنگام دریافت نامه اعمال، هنگام حسابرسی، هنگام سنجش اعمال نیک و بد و هنگام عبور از پل صراط برای مؤمن سودمند است؛ چراكه اهل بیت ایشان از مصادیق اتم مؤمنین بوده و این فرمان در ناحیه اول مشمول این بزرگواران میگردد.
خداوند در آیات شریفه در راستای این هدف تربیتی میفرماید: «هیچ قومی را كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد نمییابی كه با دشمنان خدا و رسولش دوستی كند، هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان آنها

فایل : 18 صفحه

فرمت : Word