مقاله در مورد چگونگی تأثیر پذیری ساختار فضایی و تغییرات کاربری اراضی شهر نوشهر از روند مهاجرتها و ارائه راه حلهایی برای توسعه آینده شهر که در آن کاربری اراضی کشاورزی

بیان مسئله
مهاجرت همانند شهرنشینی پدیده ای است كه ريشه در تحولات اجتماعي جوامع انساني دارد و یکی از عوامل مهم در تحولات و افزایش جمعیت شهرهاست . لیکن مهاجرت انبوه و مستمر از مناطق روستایی و شهرهای کوچک به شهر های بزرگتر كه به عنوان پدیده ای جديد در سطح جهان مطرح شده است ناشی از عملکرد انقلاب صنعتی است . به دنبال انقلاب صنعتی در قرن هجدهم و رشد سریع تولیدات صنعتی و چرخش اساسی در اقتصاد شهرهای بزرگ و افزایش چشمگیر درآمدهای شهری ، میزان مهاجرت شدت یافته و باعث رشد سریع شهر نشینی گردیده است .
لیکن این پدیده در کشور ما از دوره صفویه و با دادن القاب به اصناف شهری و تحقیر جامعه روستایی آغاز شده و پس از کودتای 1299 و به دنبال تغییر حکومت و شروع مناسبات سرمایه داری ، در الگوی عملکردی شهرها تغییرات و دگرگونیهایی پدید آمد و شهرها از حالت نسبتا یکنواخت و مشابه قبلی ، که عمدتا به صورت مرکز ایالتی حکومت ، مرکز ارتباطی ، پیشه وری و تولید و بالاخره شهر مذهبی و زیارتی بودند (هر چند گاه همه این عملکردها را با هم داشتند ) خارج شده و شرايط و عملكردهاي جديد و متنوعي بر آنها حاكم شد .
مسلما این تنوع و تمرکز عملکردها با خود ، اشتغال های جدید و امکان جذب نیروی کار را به همراه آورد . حاصل این پویش طبیعتا مهاجرت نیروی کار به شهرها و توسعه و گسترش فضايي شهرها بود كه به رشد بطئي و رشد شتابان شهرها منجر شد . پس از اصلاحات اراضی و به دنبال بالا رفتن قیمت نفت یعنی اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه در شهرها دگرگونیهای سریع و وسیعی روی داد که حاصل بسط و گسترش مناسبات سرمایه داری ناشی از بالا رفتن قیمت نفت و مشارکت و ادغام بیشتر ایران در بازار جهانی بود . حاصل فعالیتهای فوق تمرکز بیشتر سرمایه و فعالیتهای اقتصادی در شهرهای بزرگتر و بخصوص متروپل بود که موجب تمرکز و دگرگونی ساخت اشتغال ، پیدایش و بسط سریع بعضی از حوزه های اشتغال گردید . همچنین با کاهش نقش کشاورزی و مازاد آن
در اقتصاد کشور و فروپاشی روابط سنتی تولید و عدم جایگزینی روشها و مناسبات جدید تولید به جای آن موجب تشدید مهاجرت از مناطق روستایی و شهرهای کوچک و متوسط که در توزیع درآمد ، سرمایه و اشتغال سهم کمتری داشتند ، به شهرهای بزرگتر و به خصوص به متروپل آغاز گردید . ( اعتماد ، 1363 ، صص 107 ، 97 ) . بدين ترتيب تعداد جمعیت ، اندازه و کالبد شهرها افزایش یافت و تعادل نظام شهری بهم خورد و کشور با پیدایش و تقدم و تسلط نظام تک شهری مواجه گشت .
به طوری که تعداد زیادی از مراکز شهرهای بزرگ کشور نتوانستند خود را با هجوم ناگهانی و غیره منتظره مهاجران تطبیق دهند ، در نتیجه شهرها به طور ناموزون توسعه فضایی پیدا کردند . گسترش فضایی شهر بدون توجه به توانهای آن ، ضایعات و عواقب زیست محیطی خطرناکی را از جمله تغییر کاربری اراضی شهری ، کاهش منابع آبهای سطحی و زیر زمینی ، آلودگی هوا ، کاهش فضای سبز و سرمایه گذاری سنگین برای خدمات زیربنایی ( آموزشی ، بهداشتی ، اشتغال ، مسکن و غیره ) در پی خواهد داشت . و بدین طریق تعادل در روابط میان انسان و محیط زیست شهری بهم می خورد.
وجود چنین عواملی از یک سو ، ارتقا و تکامل مفاهیم توسعه و حفاظت محیط زیست و از سویی دیگر جهانی شدن دامنه و شدت آثار تخریب محیط زیست چون در سطح کشورهای جهان مشترک است ، منجر به پیدایش مفهوم توسعه پایدار شده است .
شهر نوشهر یکی از شهرهای بندری و کوچک کشور می باشد که گریبانگیر مشکلات عدیده ایست که معلول مهاجرت می باشد . رونق اقتصادی شهر ناشی از فعالیتهای بندری و اعطای مرکزیت شهرستان به این شهر در سال 1327 باعث مهاجرت عده زیادی از جمعیت مناطق روستایی بخش کجور1 شهرستان نوشهر و نیز
سایر مناطق کشور به آن شد . و همچنین انتخاب نوشهر به عنوان یکی از مراکز تفریحی و گذران اوقات فراغت خانواده پهلوی در دهه 1340 ، موجب رونق مضاعف و تشدید جاذبه های مهاجرپذیری آن گردید . بطوریکه در طول پنج دهه گذشته ، جمعیت شهر نوشهر نزدیک به 14 برابر شده است . از 2717 نفر در سال 1335 ب 42175نفر در پایان سال 1385 افزایش یافته است . و همچنین در طول پنج دهه گذشته 3 محله جدید شهری تشکیل و 7 روستا نیز به بدنه اصلی شهر نوشهر ادغام گردیده است که دلیل اصلی گسترش فضايي و تغييرات كاربري اراضي مهاجرت بوده است . شهرنشینی و توسعه شهری در نوشهر با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص خود يعني ، واقع شدن در ساحل دریای خزر و زمینهای زراعی و باغات مرکبات و عدم اجراي برنامه ريزي شهرسازي، موجب تخریب باغات و مزارع اطراف شهر و تغییر کاربری اراضی کشاورزی به اراضی شهری ، اتصال آباديها و روستاهاي اطراف شهر به پيكره اصلي شهر نوشهر ، ايجاد محلات جديد ، آلودگي آبهاي زير زميني و جاري ، سرمايه گذاري سنگين جهت خدمات زير بنايي ( اشتغال ، مسكن ، بهداشت و غيره ) شده است . اين عوامل كه بهينه سازي مقوله توسعه پايدار را با مانع روبرو مي كند تا با ارائه راه حل مناسب از گسترش فضايي و تغييرات كاربري اراضي و نابودي زمينهاي كشاورزي اندك جلوگيري نمايد .
( زنجاني ، 1380، ص 148 )
1-2- اهداف تحقیق
1-2-1- هدف کلی
مطالعه و بررسی چگونگی تأثیر پذیری ساختار فضایی و تغییرات کاربری اراضی شهر نوشهر از روند مهاجرتها و ارائه راه حلهایی برای توسعه آینده شهر که در آن کاربری اراضی کشاورزی کمتر دستخوش تغییر و تحول شود.
1-2-2- اهداف جزیی
1- بررسي و تحليل روند مهاجرت به نوشهر و آثار نتايج آن به اراضي دروني و پيراموني شهر است .
2- بررسي عوامل مؤثر بر توسعه فيزيكي و بررسي تعادل و تناسب بين كاربريهاي شهري.
3- بررسي سير تحول مهاجرتي شهر نوشهر و ارتباط آن با تغييرات كاربري اراضي.
4- ارائه پیشنهاد جهت تعدیل مهاجرت به شهر نوشهر و روستاهای اطراف آن علی الخصوص مهاجرت نیروی فعال و جوان از روستاهای بخش کجور .
1-3- پرسشهاي تحقيق
مهمترين سؤالات اين تحقيق عبارتند از :
الف) روند توسعه نوشهر عمدتاً به كدام سمت بوده است و چه كاربريهايي به تبع آن دچار تغيير شده اند؟
ب) آيا گسترش فضايي و تغييرات كاربري شهر نوشهر ناشي از مهاجرفرستي روستاهاي اطراف آن بوده است؟
ج) آيا مهاجرت در تغيير كاربري اراضي كشاورزي به كاربريهاي شهري مؤثر بوده است؟
د) آيا شكل گيري محلات جديد در شهر نوشهر ناشي از مهاجرت بوده است ؟
1-4- فرضيه هاي تحقيق
مهمترين فرضيه هاي اين تحقيق عبارتند از :
الف ) پيدا كردن شغل با درآمد بيشتر و آسانتر مهمترين عامل مهاجرپذيري شهر نوشهر بوده است.
ب) بين مهاجرت و شكل گيري محلات جديد شهري ارتباط معني داري وجود دارد.
پ) بين گسترش فضايي ناشي از مهاجرت ، در نوشهر و تغييرات گسترده كاربري ارضي كشاورزي به كاربريهاي شهري ارتباط مستقيم وجود دارد.
1-5- پيشينه تحقيق
– مقدمه
نگرش تاريخي به مهاجرتها هر چه به گذشته دورتر مربوط مي شود با ابهام بيشتري همراه مي شود . چون اطلاعات مهاجرتي تا قبل از دو قرني كه از شروع و شمول سر شماريها ، آمارگيريهاي جمعيتي در كشورهاي اروپايي مي گذرد ثبت نمي شد و بر تخمين و حدس و گمان استوار بود . گرچه بعضي از محققان و جمعيت شناساني كه مطالعات تاريخي جمعيت پرداخته اند ، توانسته اند شمار مهاجران در جريانات مهاجرتي را نيز به عدد و رقم بيان كنند . اين اعداد و ارقام را نيز نمي توان مصون از خطاهاي برآوردي دانست .
در مورد مهاجرت كارهاي فراواني صورت گرفته است كه تمام اين تحقيقات در راستاي بهبود مهاجرت و جلوگيري از افزايش جمعيت شهري است . ما در اينجا به دو مورد آن اشاره مي كنيم .
دكتر عيسي ابراهيم زاده در مقاله خود به عنوان مهاجرتهاي روستايي و علل پيامدهاي آن (نمونه:استان سيستان بلوچستان) مهم ترين عوامل مهاجرتهاي داخلي را
1- توزيع نابرابري جمعيت به لحاظ امكانات طبيعي كشور .
2- عدم توزيع متناسب اعتبارات عمراني در سطح شهر و روستا در كشور .
3- عدم تناسب سرمايه گذاريهاي ملي در بهره برداري از امكانات طبيعي كشور مي داند .
حاصل كار او در اين مقاله نتايجي را داشته است .
در اين نتايج آمده است كه : پايين بودن امكانات و خدمات روستايي ، محدوديت منابع آب ، عدم زهكشي مناسب اراضي و …. را عامل مهاجرت مي داند . همين عوامل باعث شده است كه بخشي از روستاييان سيستان به گرگان و گنبد و يا ساير
شهرهاي كشور مهاجرت كرده اند . مهم ترين پيشنهادات دكتر ابراهيم زاده براي جلوگيري از مهاجرت عبارتند از:
1- تأمين سرمايه هاي لازم در روستاها از طريق دادن وام هاي دراز مدت و كم بهره .
2- تأمين نيازهاي اساسي و خدمات زير بنايي در نواحي روستايي اين منطقه .
3- توسعه بخش كشاورزي در نواحي روستايي سيستان .
نوريان در پايان نامه كارشناسي ارشد در مورد شهر كوهدشت اختلافات سطح زندگي بين شهر و روستا و بدست آوردن در آمد بيشتر در شهر را عامل مهاجرت مي داند. او در تحقيق خود عوامل مهاجرت را :
الف) عدم وجود امكانات و خدمات كافي در روستا
ب) ازدواج
ج) عدم وجود امنيت كافي در روستا
د) استخدام در ادارات و نهادهاي دولتي مي داند .
وي اثرات مهاجرت را چنين بر شمرد :
الف) تقليل جمعيت در روستا
ب) پيدايش حاشيه نشيني در شهرها
ج) تغيير ساخت جمعيت شهرها
د) گسترش بي رويه و فيزيكي نامطلق شهرها .
1-6- ضرورت تحقيق
جمعيت شهر نوشهر در سال 1402 با نرخ رشد 2/ 2 درصد به 65832 نفر خواهد رسيد ، حال در شرايطي برابر با موقعيت جغرافيايي شهر نوشهر كه جهت توسعه پيوسته خود با موانع و محدوديت هاي زيادي رو به رو است چه راه حل هايي را مي توان تجويز نمود . رشد روز افزون شهرها متأثر از جمعيت و مهاجرت منجر به ساخت و سازهاي بدون برنامه ريزي و تغييرات زياد در ساختار فضايي بخصوص گسترش شهر در زمين هاي كشاورزي شده است . اين امر لزوم هدايت آگاهانه و سازماندهي اساسي و طراحي فضايي مناسب
را همراه با جلوگيري از اتلاف بيهوده زمين كشاورزي افزايش داده است .
يكي از مشكلات مهم با توجه به رشد جمعيت و كمبود امكانات زيربنايي تعيين جهت و نحوه گسترش فيزيكي شهر براي جوابگويي به نيازهاي فعلي و پيش بيني براي نيازهاي آينده مي باشد كه بايد مورد مطالعه و بررسي قرار گيرد . از آنجا كه گسترش شهر مستلزم وجود زمين است . اين عمل باعث كاهش سطح كاربري هاي مفيد بخصوص زمين كشاورزي مي شود كه در اين زمينه مي بايست قابليت زمين ها براي توسعه شهر و كشاورزي در جهت زمين هاي مناسب مورد مطالعه قرار گيرد .
1-7- ادبیات تحقیق
1-7-1- تحقیقات انجام یافته در خارج از کشور
کلس از بررسیهایی که از کشورهای مختلف جهان در زمینه مهاجرت انجام گرفته بهره فراوان برده است . در ذیل خلاصه مطالب او را بررسی می نماییم .
الف) پیامدهای مهاجرت برای مهاجر
کلس در مورد پیامدهای مهاجرت برای شخص مهاجر می گوید که اغلب مهاجران از حرکت خود راضی و خوشنودند زیرا شرایط زندگیشان بهبود یافته است ولی عده ای نیز از زندگی شهری ناراضی بوده و ممکن است بازگردند و یا رهسپار جای دیگر شوند. از نظر شغل اغلب مهاجران از انجا که شغلهای پست و همچنین شغلهایی که دستمزد آنها پایین است ، را می پذیرند ، میزان بیکاری در میان آنها کم بوده و معمولاً در حدود 5 تا 10 درصد است . و همچنین باروری مهاجران را مطرح کرده و می گوید باروری مهاجران در شهر تا حدی میزان باروری شهرنشینان بومی پایین می آید .
ب) پیامدهای مهاجرت از روستا به شهر
1- اثر روی نواحی روستایی مهاجر فرست
کلس بر این باور است که هر چند در کشورهای در حال توسعه میزان باروری بالاتر از میزان مهاجرت است و جمعیت روستایی همچنان رشد می کند ولی
بهرحال موجب شده است که میزان رشد جمعیت روستایی پایین تر از میزان افزایش طبیعی باقی بماند . همچنین نیروی کار و تولید کشاورزی را مورد توجه قرار می دهد و در این مورد معتقد است که تأثیر مهاجرت روی عوامل مذکور به شرایط خاص هر منطقه و خصوصیات مهاجران بستگی دارد . به عنوان مثال در وضعیتی که کم کاری گسترده در نواحی روستایی وجود دارد ، خروج نیروی اضافی از روستا ، جمعیت را کاهش داده و از این راه فشار بر زمین را تقلیل می دهد . در چنین حالتی بهره دهی کارگرانی که باقی مانده اند فزونی می یابد ولی بازدهی زمین ثابت می ماند یا اندکی کاهش می یابد . ولی در مواردی که نیروی کار فعال روستاها را ترک می کنند ، تولیدات کشاورزی دچار رکورد می شود .
2- تأثیر مهاجرت روی نواحی مهاجرپذیر
کلس بیان می کند که مهاجرت از روستا به شهر به میزان رشد جمعیت شهرها افزوده و چون عموماً مهاجرین در سنین 15 تا 35 ساله هستند نیروی کار را نیز تحت تأثیر قرار می دهند و باعث افزایش آن می گردند . تأثیر مهاجرت برای خدمات همگانی و مسکن در شهرها را مطرح کرده و معتقد است مهاجرین با رشد جمعیت شهرها توانایی آنها ( شهرها) را برای تأمین خدمات همگانی زیر فشار قرار می دهند . کلس اظهار می دارد ، در زمینه مسکن که آشکارترین بخش است و خانه سازی می تواند همگام با افزایش تقاضا پیش رود و مهاجران اراضی خالی همگانی و خصوصی را تصرف می کنند و با مصالح در دسترس ، برای خود خانه می سازند و از این راه با مشکل مسکن مقابله می کنند . وی معتقد است که در اکثر شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه ، بیش از یک چهارم جمعیت آنها حاشیه نشین هستند . در مورد تأثیر مهاجرت بر توزیع درآمد و رشد اقتصادی معتقد است که در زمانها و مکانهای مختلف فرق می کند و به شرایط اقتصادی و انگاره های مهاجرت بستگی دارد ( کلس ، 1365،صص56-39 ) .
پیتیه پیامدهای مهاجرت به شهر را تحت عناوین دگرگونیهای کمی ، دگرگونیهای کیفی و آثار اقتصادی مورد بحث قرار داده است .
پيتيه ، توسعه فيزيكي شهرها ، رشد حاشيه نشيني و تخليه و تخريب روستاها را به عنوان دگرگونيهاي كمي پيامدهاي مهاجرت برشمرده است . وي پيري جمعيت هاي روستايي و جواني جمعيت هاي حاشيه شهري ، توزيع نامتجانس جنسي جمعيت بخصوص در كشورهاي جهان سوم ، كاهش ذهن هاي مستعد دهقان در روستاها ، البته اين موضوع را براي همه مناطق تعميم نمي دهد و معتقد است كه همه جا صادق نيست و اغلب در شهرهاي كوچك است كه مهاجران روستايي را اشخاص فعال و مستعد تشكيل مي دهد ولي در شهرهاي بزرگ از تمامي طبقات مهاجر جذب مي شود . كاهش مرگ و مير و باروري در ميان مهاجران در محيط هاي شهري را از دگرگونيهاي كيفي پيامدهاي مهاجرت دانسته و آثار اقتصادي مهاجرت را افزايش هزينه ها و مخارج شهرهاي مهاجرپذير ، تأثير مثبت يا منفي بر وضعيت اقتصادي روستاها ، انتقال ثروت توسط مهاجران ثروتمند به شهرها باعث رونق شهرها مي گردد را برشمرد ( پيتيه ،1369 ،صص82-59) .
روانشتاین در سال 1885 قاعده ای شش بخشی را مطرح کرده و به بحثهای فاصله بین مبدأ و مقصد ، مرحله ای بودن مهاجرتها ، جریان و ضد جریان مهاجرتی ، تفاوت شهر و روستا در تحریک و تشدید مهاجرتها ، نقش تکنولوژی و ارتباطات در مهاجرت ، و سرانجام سلطه انگیزه های اقتصادی در مهاجرت را تا آن زمان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد ( زنجانی ، 1378 ، ص 200 )
زیپف در 1946 بر اساس « اصل کمترین تلاش» مهاجرتها را تبیین کرد و به این نتیجه رسید که هر چه مسافت بین دو محل زیادتر و هزینه حمل و نقل و ارتباطات بالاتر باشد ، مهاجرت کمتری بین آن دو نقطه صورت می گیرد . مدل ساده ریاضی زیپف بعدها توسط صاحبنظرانی چون کولدروف (1955) ، ایزارد (1960) ، سامبر میجر (1961) ، استوفر (1962) ، لوری (1966) ، و مولر ( 1967) و دیگران
تحلیل و تکمیل شد ( همان ، ص 200 ) . آرتور لوئیس مهاجرت را در بطن فرایندهای توسعه اقتصادی تبیین می کند .
وی ، معتقد است که اقتصاد از دو بخش تشکیل می شود :
الف) بخش معیشتی روستایی سنتی ، که با بازده تولیدی صفر و یا بسیار پایین کار اضافی مشخص می شود .
ب) بخش صنعتی شهری نوین ، که دارای بازده تولید بالایی است و نیروی کار بتدریج از بخش معیشتی به آن منتقل می شو د ( تودارو ، 1370 ، ص384) .
لوئیس سرعت انتقال نیروی کار از بخش اول به بخش دوم را با نرخ تراکم سرمایه گذاریهای صنعتی در بخش نوین ، در ارتباط مستقیم می داند . هر چه این سرمایه گذاریها تشدید شود ، مازاد سود حاصل از آنها نیز به تشکیل سرمایه گذاریهای مجدد صنعتی می انجامد و جریان انتقال نیروی کار از بخش سنتی به بخش صنعتی ، و در نتیجه مهاجرت از روستا به شهر را تشدید می کند ( زنجانی ، 1370 ، ص 202 ) .1
شاستاد معتقد است تصمیم گیری برای مهاجرت ، نوعی تصمیم به سرمایه گذاری است که در آن شخص مهاجر ، هزینه و فایده مهاجرت را در نظر می گیرد . و مهاجرت موقعی انجام می شود که فایده آن به هزینه اش افزون باشد ( لهسایی زاده ، 1371 ، ص223 ).
وی ، هزینه های مهاجرت را شامل هزینه های پولی مستقیم ، هزینه های پولی غیر مستقیم و هزینه های روانی بیان می دارد و مجموع آنها را هزینه های واقعی مهاجرت می داند ( زنجانی ، 1380 ، ص132).
بر طبق این نظریه می توان انتظار داشت که افراد مسن نسبت به جوانان تمایل کمتری به مهاجرت دارند ، زیرا اولاً تفاوت درآمد بین مبدأ و

فایل : 43 صفحه

فرمت : Word