مقاله در مورد حجیت

چکیده
فقه اجتهادی و احکام شریعتی مبتنی بر منابع اجتهاد و پایه‌های معتبر شرعی است نخستین آن قرآن است که خداوند در ضمن حدود پانصد آیه اصول احکام و قوانین کلی را بیان فرموده است و دومین منبع مهم سنت می‌باشد که راه رسیدن به سنت یا قطعی است و یا غیر قطعی و راه رسیدن به سنت چند گونه است : 1- خبر متواتر 2- خبر واحد مقرون و محفوف به قرائنی که موجب قطع به صدور آن می‌شود ولی این گونه اخبار کم هستند. یکی از راه‌های غیر قطعی رسیدن و دستیابی به سنت خبر واحد است تحقیق در زمینه خبر واحد مهم و ضروری است زیرا بیشتر احادیث نقل شده از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) از نوع خبر واحد است بنابراین فقیه ناچار است که بیشتر احکام و قوانین را از احادیث غیر متواتر استفاده و استنباط کند بدین جهت، تعیین اعتبار و عدم اعتبار خبر غیر متواتر، نقش حساس و تعیین کننده‌ای در صحنه اجتهاد و فقاهت دارد.
عده‌ای از دانشمندان اصول، مانند سید مرتضی و پیروانش، برای خبر واحد خالی از قرینه، اعتباری قائل نیستند و در مقابل، مشهور اصولیین نظیر شیخ طوسی و پیروانش برای چنین خبری ارزش و اعتبار قائل هستند و برای اثبات ادعای خود دلائلی ذکر می‌کنند اگر چه این دلائل یکسان نبوده و از هماهنگی برخوردار نیستند خصوصاً تا زمان شیخ مرتضی انصاری. البته در مقام عمل هر دو گروه به اخباری که در کتب معروف و معتبر مانند کتب اربعه آمده است استناد کرده‌اند ولی سید مرتضی و پیروانش از این جهت به آنها عمل کرده‌اند که آنها را خبر واحد همراه با قرینه حساب کرده و علم آور دانسته‌اند و شیخ طوسی و پیروانش از این باب به آنها عمل کرده‌اند که آنها را ظنّ‌آور دانسته ولی برای حجیّت آنها دلیل اقامه کرده‌اند.
و جمهور علماء اهل سنت بر این باورند که خبر واحد به نفسه مفید علم نیست ولی احمد بن حنبل می گوید خبر واحد به نفسه مفید علم است و این قول را ابن حزم از داود ظاهری و حسین ابن علی کرابیسی و حارث و خویزمنداد از مالک ابن انس حکایت کرده اند و بعضی هم قائل هستند که اگر مقارن قرینه باشد موجب علم می شود مانند نظام ، جوینی ، غزالی ، آمدی ، رازی ، بیضاوی و حجر العسقلانی و رأی ظاهر هم همین است و جمهور اهل سنت عمل به خبر واحد را واجب دانسته اند و به کتاب و آثار و اجماع تمسک کرده اند که در متن بحث شده و کسانی مانند قاسانی و رافضه و ابن داود و ابن علیه و عبدالله الأصم عمل به خبر واحد را جایز ندانسته اند.
در این رساله دلیل های هر دو گروه مورد بررسی قرار داده شده و به ناهماهنگی که در آوردن دلیل ها هست اشاره شده مثلاً شیخ طوسی استدلال به آیات را به کلی نفی نموده و تنها دلیل حجیّت خبرواحد را اجماع معرفی کرده است. بعضی‌ها به آیات و برخی به سیره عقلاء و… استناد جسته‌اند ولی از زمان شیخ انصاری دلیل‌ها در قالب خاصی قرار گرفته و بعد از ایشان تقریباً همه اصولیین در قالب مطالب او بحث کرده‌اند. عده‌ای از بزرگان علم اصول مانند مرحوم محقق قمی از راه دیگری حجیّت خبر واحد را ثابت کرده‌اند و آن راه، دلیل انسداد می‌باشد. دلیل انسداد که نتیجه‌اش حجیّت ظن مطلق است تمام ظنون از این راه حجّت می‌شوند از جمله خبر واحد.
نکته مهم این است که قائلان به انسداد باب علم و حجیّت ظن مطلق، برای ظنونی که شارع از تبعیت آنها نهی کرده مانند قیاس، هیچگونه ارزش و اعتباری قائل نیستند. مرحوم صاحب معالم هم در چهار دلیلی که برای حجیّت خبر واحد آورده مهمترین آنها را که دلیل چهارم انسداد است می‌داند.
بعد از مرحوم شیخ انصاری و آخوند خراسانی و میرزای نائینی، این دلیل مورد توجه مراکز علمی دینی قرار نگرفت به طوری که امروزه در حوزه‌های علمیه وقتی فرائد الاصول را مثلاً‌ تدریس می‌کنند به دلیل انسداد که می‌رسند می‌گویند این دلیل رد شده و کسی قائل به آن نیست و لذا تدریس نمی‌کنند البته امروزه نیز برخی از محققان برای آن ارزش و اعتبار قائل هستند از جمله دکتر علیرضا فیض از حجیّت ظن مطلق دفاع می‌کند و می‌فرماید : «دلیل انسداد کارگشائی می‌کند و حلال مشکلات فقیه است».
در مجموع به این نتیجه رسیده‌ایم که همه فقها و اصولیون هر چند با مبانی مختلف به اخباری که در کتابهای معروف مانند کتب اربعه آمده است استناد کرده و آنها را حجّت دانسته‌اند.
کلید واژه : حجت ، خبر واحد ، ظن ، اجماع ، مشهور ، روایت ، آیه ، سنت
مقدمه
پرسش اصلی تحقیق : خبر واحد چیست و اعتبار آن نزد فریقین به چه میزان است ؟
تبیین مسئله :
يكي از امارات ظنيه اي كه براي اثبات حكم شرعي فرعي الهي بكار مي رود اخبار و روايات است اخبار هم دو نوعند يكي خبر متواتر و ديگري خبر واحد و خبر واحدي كه همراه با قرائن باشد و قرائن موجب علم به صدق آن شود بي ترديد چنين خبري حجت خواهد بود ولي خبري كه مجرد از قرينه باشد بحث در اينجاست و در باره حجت و شرايط حجت بودنش اختلاف نظر فراواني ميان اصولين اماميه و عامه وجود دارد البته بايد توجه داشت كه هسته اصلي اختلاف نظر بويژه نزد علماي اماميه وجود و عدم وجود دليل قطعي بر حجيت خبر واحد است. وگرنه ظن به تنهايي حجت نيست ما در اين رساله سعي مي كنيم تا ادله منكرين و موارد اتفاقي و اختلافي را با مقايسه بين ديدگاهاي اماميه و اهل سنت بيان كنيم.
سابقه تحقیق
با توجه به بررسي هاي صورت گرفته در زمينه مورد بحث اين نتيجه حاصل مي شود كه موضوع تحقيق در لا به لاي آثار اصولين اماميه وعامه مطرح شده اما اين دسته از كتابها به طور مستقل به اين بحث از ديدگاه تطبيقي كم پرداخته اند. و كتابي كه به طور مستقل اين موضوع را به طور جامع بررسي كند وجود ندارد.
فرضيه ها :
1- به نظر مي رسد خبر واحد خبري است كه به حد تواتر نرسيده باشد اگر چه راويان خبر تعداد شان زياد باشد.
2- از نظر اماميه خبر واحد همراه با قرينه حجت است.
3- از نظر بعضي از اصولين متقدم و اهل سنت خبر مجرد از قرينه اعتباري ندارد و حجت نيست .
اهداف تحقيق :
1- اهداف علمی : با در نظر گرفتن ويژگيهاي علمي تحقيق اهداف عمده اين پژوهش دستيابي به حجت خبر واحد است كه ببينيم خبر هاي واحدي كه در كتابهاي معروفه وجود دارد حجيت هستند يا نه و اثبات احکام با حجيت خبر واحد حاصل مي شود .
2- ابعاد كاربردي تحقيق : بر اساس آنچه گذشت و با توجه به اينكه پيش بيني مي شد نقش حجيت خبر واحد به صورت كلي در اصول فقه و موسسات آموزشي و مراكز تخصصي اصول فقه مورد توجه خاص مي باشد علاوه بر آن در كتابهاي فقه و اصول و كتب معروفه كه اخبار واحد زياد هست مي تواند كاربرد داشته باشد.
3- ضرورت هاي خاص انجام تحقيق : با توجه به نبودن يك تحقيق و كتاب مستقل بر آن شديم تا با استفاده از مطالب موجود در لابه لاي كتابهاي فقهاي شيعه و تطبيق آن با نظرات اهل سنت يك تحقيق در اين زمينه بوجود آوريم كه ضميمه مناسبي براي حل مشكل اين موضوع فراهم شود.
جنبه نو آوري تحقيق :
مقايسه بين اصولين اماميه و عامه به صورت دقيق نسبت به حجيت خبر واحد
نوع روش تحقيق :
با توجه به ماهيت موضوع ، اهداف ، شيوه گرد آوري اطلاعات نظری مي باشد. در اين روش از روشهاي استدلال و تحليل عقلاني استفاده مي شود و بر پايه مطالعات كتابخانه اي و استفاده از نرم افزار هاي كامپيوتري انجام مي گيرد. بنابر اين تبيين و تحليل بايسته هاي موضوع در راستاي كشف و تحليل حقيقت انجام مي پذيرد.
رساله حاضر شامل سه بخش می باشد که در بخش اول از کلیات بحث می شود و بخش دوم شامل حجیت خبر واحد است و در بخش پایانی یعنی بخش سوم درباره سنت از نظر عامه گفتگو می شود
بخش اول : کلیات
بخش اول : کلیات
مقدمه
بخش اول شامل کلیات است که دارای سه فصل می باشد که در فصل اول درباره خبر بحث می شود و در فصل دوم از سنت و در فصل سوم از حجت و ظن گفتگو می شود.
فصل اول : خبر
فصل اول شامل دو مبحث است که در اوّلی تعریف خبر و در دوّمی از اقسام خبر بحث می شود.
مبحث اول : تعریف خبر
مبحث اول شامل سه گفتار است که به ترتیب خبر از نظر لغت، خبر از نظر اصطلاح، خبر از نظر اصطلاح بحث می شود.
گفتار اول : خبر از نظر لغت
خبر در لغت به معناي «ما ينقل و يتحدث به و جمعه اخبار و اخابير» يعني خبر در لغت به معناي آنچه از آن نقل مي شود و بوسیله آن حدیث می شود وجمع آن اخبار و اخابير است و به اين هم قرآن اشاره كرده كه «اذ قال موسي لاهله اني آنست ناراً سآتيكم منها بخبر» و همچنين شيخ طوسي (ره) در عده مي فرمايد:« حد الخبر ما صح فيه الصدق او الكذب » ظاهر از كلام شيخ اينست كه مراد از حد خبر يعني قيد براي معني لغوي است يعني در ذات خبر احتمال صدق و كذب وجود دارد با قطع نظر از خصوص مخبر.
گفتار دوم : خبر از نظر اصطلاح
خبر در اصطلاح اصولين آنچيزي است كه از سنت معصوم حكايت مي شود و ظاهر اينست كه معني خبر و نباء يكي است همچنانچه در قول خداوند تبارك و تعالي آمده : « ان جائكم فاسق بنباء »
گفتار سوم : علاقه بين خبر و حديث و اثر
خبر و حديث و اثر در زبان محدثين وفقهاء و در كتابهاي آنها به يك معني است و آن حكايت سنت است يعني حكايت قول و فعل و امضاء يا تقرير است . همچنانكه گفته اند « حدّث أو حدثني فلان – اخبر أو خبّر فلان- الماثور عن فلان او اثر عن فلان » گرچه نزد لغويين بين اين كلمات فرق است ولي بحث لغوي خارج از بحث اصولي مختصر است .
صاحب قوانين گفته است « الخبر قد يطلق علي ما يرادف الحديث- كما هو مصطلح ارباب الدرايۀ- و قد يطلق علي ما يقابل الانشاء»
مبحث دوم : اقسام خبر
به طور كلي اخبار از قول معصوم و نقل قول معصوم دو نوع است :
1- به صورت خبر متواتر 2 – به صورت خبر واحد
گفتار اول : خبر متواتر
خبر متواتر خبري است كه به خاطر صدورش از معصوم علم حاصل مي شود و عمل به آن واجب است به خاطر علم به صدورش وحجيت علم ذاتي است به عبارت ديگر در منطق آمده كه خبر متواتر عبارت است از خبري كه براي مخاطب و شنوده آرامش نفس و اطمينان خاطر بياورد آنگونه كه سكون و آرامش كه شك را از دل بزدايد و درخت يقين را در سرزمين دل بكارد و اين آرامش خاطر از راه گزارش جماعت بسياري باشد كه به حسب عادت توافق اينهمه انسان بر كذب محال و ممتنع باشد نظير علم ما به وجود مكه ، به كلام الله بودن قرآن و غيره و بعضي عدد مخبرين براي حصول تواتر را معين در عدد مخصوصي كرده اند كه اشتباه است و معيار حصول يقين از شهادت آنها بر نبود تواطي وتوافق اين همه انسان بر كذب است كه مفصل در منطق بحث شده است.
الف – اقسام خبر متواتر
خبر متواتر بر سه قسم است: 1- تواتر لفظي 2- تواتر معنوي 3- تواتر اجمالي تواتر لفظي عبارت است از اينكه حديثي با الفاظ و عبارات معين و مشخص در حد تواتر براي ما نقل شود مثل حديث ثقلين « اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا ابداً » و يا حديث ولايت « من كنت مولاه فهذا علي مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه ».
تواتر معنوي عبارت است از اينكه روايات گوناگوني در موضوعات گوناگون به لسانهاي گوناگون وارد شده كه از لحاظ لفظ و عبارت تواتري در كار نيست ولي تمام اين احاديث متفاوته بالتضمن و بالاتلزام يك مطلب را دلالت دارد كه قدر جامع بين همه آنها است مانند احاديث اشتراك احكام بين عالم وجاهل و مانند شجاعت امير (ع) كه از صحنه هاي متفاوت و وقايع متعدد بالملازمه استفاده ميشود از قبيل حادثه شگفت آور ليلۀ المبيت و دفاع جانانه علي (ع) در جنگ احد از وجود گرامي رسول خدا (ص) و به خاك افكندن فارس يليل در جنگ احزاب و كندن در قلعه خيبر و نابود كردن مرحب خيبري و… كه لازمه اين كارها وجود يك دنيا شجاعت و شهامت است مثال ديگر مانحن فيه از همين قرار است كه روايات مختلفه در موضوعات متعدده با بيانات متفاوته وارد شده ولي از مجموع آنها بالملازمه حجيت خبر واحد استفاده مي شود. تواتر اجمالي عبارت است از اينكه روايات مختلفه در
موضوعات متفرقه ذكر گرديده كه هيچ كدام در لفظ اتفاق و تساوي ندارند و در معناي واحد هم شريك نيستند فقط چيزي كه هست آنست كه ما اجمالاً يقين داريم كه بعضي از اينها حتماً از معصومين (ع) صادر شده زيرا عادتاً محال است كه تمام اين روايات كاذبه باشد
ب – شرايط خبر متواتر
1- بايد راويان خبر متواتر عده زيادي باشند به طوري كه تباني آنها بر دروغ گغتن عادتاً محال باشد. 2- در تمام واسطه ها بايد تعداد راويان براي حصول علم كافي باشد بدين معنا كه هرگاه مثلا خبري از معصوم با ده واسطه رسيده باشد بايد هر يك از اين واسطه ها خود به تعداد كافي براي حصول علم ، راوي داشته باشد
3- غزالي شرط ديگري را براي تحقق تواتر لازم شمرده و آن اين است كه هر يك از راويان خود به آنچه روايت مي كند علم و يقين داشته باشد نه از روي گمان نقل كرده باشد چه در اينصورت مضمون مشكوك ومظنون نمي تواند براي ديگران موجد علم و يقين باشد ميزاي قمي اين شرط را لازم ندانسته و مي گويد اگر برخي از آنان از روي علم و برخي از روي ظن و گمان هم نقل كنند كافي است.
ج – تعداد مخبرين در باب خبر متواتر
بعضي مي گويند بايد تعداد لااقل 5 نفر باشند « لان مادونه كالأربعۀ لا يفید العلم و الا لحصل العلم من شهادۀ الشهود الاربعة في باب الزنا فلم يحتج الي التزكية و هو باطل بالضرورۀ » بعضي ديگر ميگويند بايد تعداد مخبرين حداقل بايد 12 نفر باشند لقوله تعالي « و بعثنا منهم اثني عشر نقيباً» و بعضي مي گويند بايد 20 نفر باشند بقوله تعالي « ان يكن منكم عشرون صبرون يغلبوا ماتين » بعضي ديگر مي گويند بايد 40 نفر باشد بقوله تعالي « يا ايها النبي حسبك الله و من اتبعك من المومنين » كه 40 نفر بودند برخي مي گويند بايد تعداد 70 نفر باشد بقوله تعالي« واختار موسي قومه سبعين رجلا » بعضي مي گويند بايد تعداد مخبرين 114 نفر باشد به دليل اينكه سوره هاي قرآن 114سوره است بعضي مي گويند بايد تعداد مخبرين 313 نفر باشد به دليل
اينكه تعداد اصحاب نبي در جنگ بدر 313 نفر بودند حق آنست كه عدد خاصي ملاك نيست و دليل هم ندارد بلكه ملاك عبارت است از اخبار جماعتي كه عادتاً اجتماع آن همه افراد بر كذب مستحيل باشد.
گفتار دوم : خبر واحد
خبر واحد : هر خبري كه به نفسه موجب قطع نشود و متواتر نباشد خبر واحد ناميده مي شود هرچند سلسله راويان آن واحد نبوده بيش از يكي باشد.
بحث خبر واحد به اعتراف محققين و صاحب نظران اين بحث از امهات مباحث اصوليه است و هيچ بحثي به پايه آن نميرسد به دليل اينكه در دوران غيبت 90 درصد احكام را ازطريق خبر واحد تحصيل مي كنيم و تنها 10در صد احكام است كه به طور قطع و يقين براي ما معلوم مي گردد از قبيل ضروريات دين و مذهب و يا اموري كه با خبر متواتر و يا خبر واحد مع القرينه القطعيه حاصل مي شود بنابر اين بسيار به جا است كه عالم اصولي به اين بحث ها عنايت بيشتري داشته باشد.
خبر واحد عبارت است از هر خبري كه به درجه تواتر نرسيده باشد مساوي است كه راويان آن كم يا زياد باشند.
الف – اقسام خبر واحد
خود خبر واحد بر دو قسم است :
1- خبر واحد كه محفوف به قرائن قطعيه است 2- خبر واحدي كه محفوف به قرائن قطعيه نيست. قسم اول : عبارت است از خبرهاييكه با آيات قرآن و يا با سنت متواتره و يا با اجماع محصل قطعي و يا با حكم عقل قطعي موافق و هماهنگ باشد چنانكه شيخ در رسائل فرموده و مثال عرفي آنرا صاحب معالم و فصول و قوانين زده اند و آن اينكه شخصي خبر دهد به موت فرزند پادشاه و اطراف كاخ سياه پوش گردد و مخدرات حرم با شيون و زاري بيرون آيند و راديو مارش عزا بنوازد و…اينها قرائن صدق خبر است اين قسم از خبر واحد همانند خبر متواتر حجت است زيرا مفيد علم و يقين است و وقتي علم آمد حجت اش ذاتي است و بالاتر از علم چيزي نيست كه حجيت علم به آن منتهي شود « ليس القري وراء عبادان » البته قرائن صدق گاهي خارج از كلام است كه مثالش ذكر شد وگاهي داخل خود كلام است مانند
حديث امام حسن عسگري كه شيخ در رسائل مي فرمايد « اللايح منه آثار الصدق » و يا مانند نامه امام علي (ع) به مالك اشتر كه به قول بزرگان خود اين متن شهادت مي دهد كه سخن معصوم است و از فکر غير معصوم تراوش نكرده است.
قسم دوم : خبر واحد مجرد از قرائن قطعيه گاهي به كلي از قرائن عاري و برهنه است وگاهي همراه با قرائن ظنيه و اطمينانيه است ولي به سر حد يقين نمي رسد مثل اينكه مشهور علما به آن حدبث عمل كرده اند و يا اجماع منقولي موافق با آن حديث است و يا حديث معتبري هماهنگ اوست و.. با اين بيانات خبر واحد سه قسم مي شود.
1- خبر متواتر 2- خبر هاي واحد همراه با قرائن قطعيه 3- خبر هاي واحد مجرد از قرائن قطعيه از اين اقسام قسم اول و دوم قطعاً و جزماً حجت است انما الكلام در قسم سوم است كه ميان علماي شيعه و سني اختلاف است كه آيا خبرهاي واحد بدون قرائن قطعيه حجيت دارند يا نه ؟ اين نزاع در نزد علماي شيعه در حقيقت برمي گردد به يك نزاع ديگري وآن اينكه آيا دليل قاطع بر حجيت خبر واحد قائم شده يا خير؟ دليل مطلب آن است كه علماي شيعه بالاتفاق مي گويند : خبر واحد مجرد مفيد ظن است و ظن بما هو ظن ارزشي ندارد و ما حق نداريم اعمالمان را طبق ظن منطبق كنيم فلذا تمام نكته در اينجاست آيا خبر واحد مجرد از قرائن پشتوانه قطعي دارد يا نه؟ و اگر دارد مقدار دلالت آن ادله چيست؟
آن كساني كه طرفدار حجيت خبر واحد هستند از قبيل شيخ طوسي و اكثريت مطلق شيعه الي يومنا هذا، ادعا دارند كه ما چنين دليل قاطع و پشتوانه قاطعي داريم وآن كساني كه منكر حجيت خبر واحدند همانند سيد مرتضي و پيروان ايشان مدعي اند كه ما چنين دليل قاطعي بر حجيت خبر واحد نداريم حال كه معلوم گرديد كه نزاع در حجيت بر ميگردد به نزاع در وجود دليل قاطع بر حجيت وارد بحث مي شويم. در مسئاله اقوالي وجود دارد كه بعضي ها در حاشيه افراط گام برمي دارند وگروهي در ميدان تفريط قدم مي زنند و اكثريتي در راه وسط هستند وجمعاً سه قول است.
1- گروهي از دانشمندان مي گويند : خبر واحد مجرد از قرينه مطلقاً حجيت ندارد و آنها عبارتند از سيد مرتضي و سيد ابن زهره و علامه طبرسي صاحب مجمع در ذيل آيه نباء و قاضي ابن براج و ابن ادریس، اين دسته براي اثبات مدعاي خويش آياتي از قرآن و رواياتي از سنت و به اجماع علما تمسك كرده اند و مرحوم مظفر فقط به اجماع اشاره كرده،

فایل : 263 صفحه

فرمت : Word