معماري بناهاي شهر قزوين در دوران صفوي

تحليل مسائل پيرامون مرمت

دوره جديد مرمت در عمارت چهل ستون قزوين از سال 1334 آغاز شد؛يعني از زماني كه اين عمارت را،به گمان حفظ ارزش هاي آن ،براي كاربري موزه هنرهاي زيبا در نظر گرفتند.گذشته از تعميرات سال 1347 ،اين بنا از سال حدود52 تا73(بيش از 20 سال)هر ساله داراي برنامه مرمتي بوده است. به دليل اهميت معماري اين بنا و نقاشي هاي نفيس ودوره صفوي و دوره هاي بعد،كار مرمت به تدريج و با حساسيت ويژه اي به انجام رسيد. استمرار هوشمندانه كار پژوهش و مرمت را بايد از نكات مثبت و قابل تقدير در اين بنا ي تاريخي ،در طول اين سالها دانست.

با توجه به گزارشهاي موجود مي توان چنين استنباط نمود كه مرمت بنا، از  دهه 50 به بعد ، از يك برنامه منطقي و پيش بيني شده اي (البته با توجه به اعتبارات در نظر گرفته شده) تبعيت كرده است. بطوريكه از استحكام بخشي بنا، كه خطر سازترين و حياتي ترين بخش محسوب مي شد ، شروع شد و با رسيدن به جزئيات كالبدي بنا ، كار طراحي و ساماندهي محوطه در اين دوره به پايان رسيد . والبته در ضمن تمامي اين سالها، آشكار سازي و تثبيت نقاشي ها با صبر و حوصله در حال انجام بود. مرمت كاخ روندي از داخل به بيرون داشته است . ابتدا حفظ ماهيت وجودي  كالبد اثر مهم تلقي شده و با اطمينان از زنده ماندن بنا ، به بخش ها و مسايل بيروني پرداخته شد .

گر چه از ابتدا عمارت را براي كاربري موزه در نظر گرفتند، ولي آنچنانكه روند انجام مرمت در اين بنا را پي ميگيريم ، تعمير ساختمان به سمت سازگار شدن با اين كاربري نيست. سياست مرمت به سمت حفاظت پيش رفته و ارزش گراست و بصورت ريشه اي هدفي آرماني را دنبال مي كند . اما پيش از اين بنا اسم موزه را برخود دارد و در حين مرمت يا پيش از آن همچنان با كاربري موزه ادامه حيات مي دهد . اين دو گانگي برخورد سياست گذاران و تاثير گذاران ذي نفوذ يا ذي نفع در اين بنا و متخصصين مرمت ، چندان به نفع بناي تاريخي تمام نشده است . چرا كه هنوز سر درگمي در برخورد با اين بنا به چشم مي خورد . مثلا امسال سالن طبقه بالايي را از اشياء تخليه كرده و طبقه همكف را به اين كار اختصاص داده اند .

با نظر به بنا و تقشه آن در مي يابيم كه عمارت مذبور كه كوشكي بوده در ميان باغ، از طرحي آزاد و برون گرا برخوردار است كه از هر طرف به اطراف راه دارد.در واقع تالار مياني هم كف نوعي فضاي نيمه بسته و نيمه باز طرح اندازي شده كه آب آزدانه به داخل جريان داشته است. در نظر گرفتن كاربري موزه (محل حضور اشيا)كه ماهيتا محلي است با پيش بيني ايمني فراوان، با ويژگي اين بنا منافات دارد. به قول آقاي مهندس مجابي، در گزارش سال 1360، بنا خود موزه‌اي از نقاشي و در واقع هنر دوره صفوي و پس از آن است و خود بنا به خاطر قرارگيري آن در رده بناهاي اوليه صفوي از اهميت و اعتبار خاصي برخوردار است. حال آوردن اشياء موزه اي و نمايش دادن آنها در اين فضا ارزش هر دو را كم مي كند.

در اثر زلزله سال 1369 منطقه شمال كشور، بدون اينكه تغييري در سازه و اساس عمارت چهل ستون وارد آيد،با شكستن ويترين ها،بسياري از اشيا موزه اي نيز از بين رفت كه نشان دهنده انتخاب نادرست است.

ويژگي ها، تحولات و گسترش شهر قزوين در دوران صفوي

شهر قزوين با توجه به موقعيت جغرافيايي و طبيعي و بعدها اهميت اقتصادي،همواره در مسير درگيريها و جنگ ها ي تاريخي بوده است و رفته رفته پايه و اساس شهري كه اهميت اقتصادي و نظامي توامان را داشته،در پيش از اسلام ريخته شد،كه البته در طول تاريخ دستخوش تغييرات فراوان گشته و دگرگوني هاي بسياري را شاهد بود.

پيش از صفوي

قزوين در سال 25 ه.ق به تصرف مسلمين در آمد و به عنوان سنگر و پايگاه مرزي مهمي بر سر چند راهي ،مورد استفاده بود به طوري كه از آن به باب الجنه(درب بهشت)و بلده المومنين در كتب و احاديث ياد مي كردند. شهر براي نخستين بار در زمان الهادي خليفه عباسي به سال 170 ه.ق در كنار شهر شاپوري گسترش يافت كه بعدها اين دو به هم متصل شدند.

شهر در زمان حكومت سلجوقي (سده پنجم وششم)به علت پيشرفت اسماعيليه و استقرار ايشان در دژ الموت واقع در منطقه كوهستاني شمال قزوين ،مورد توجه بسيار قرار گرفت ونقش دفاعي آن اهميت بيشتري يافت. به طوري كه براي دومين بار ، توسعه تاريخي اين شهر به طور گسترده اي در گستره و زير ساخت هاي آن به انجام رسيد،مقصوره جامع كبير و كتيبه زيبا و پر محتواي آن ،خود گوياي اين تحول است. در زمان حمله مغول به سر تاسر ايران شهر قزوين دچار آتش سوزي و تخريب گرديد؛ اما بعدها اهميت خود را باز يافت و در دوره آق قويونلها و قرقويونلوها(سده دهم)بارها بين حكام مختلف دست به دست شد. تا اينكه با حضور دولت صفوي و به تبع آن يكپارچه شدن مملكت تحت سيطره حكومت مركزي در آمد.

زمان صفوي

اما اوج شكوفايي و گسترش شهر قزوين را بايد زماني دانست كه به عنوان دومين پايتخت سلسه صفوي براي مدت 51 سال (955 تا 1006 ه . ق ) در آمد و پس از آن نيز در زمان حكومت اين سلسله مورد توجه بود قزوين در زمان سلطنت شاه طهماسب ، بنا به دلايل سياسي و نظامي و حل مشكل نزديك بودن پايتخت اول ( تبريز ) به مرز عثماني ، براي پايتختي برگزيده شد . و ساز و كارهاي ادارة حكومت مملكتي در آن به اجرا درآمد . « اهميت جغرافيايي قزوين و واقع شدن آن در محل تقاطع راه هاي خراسان و آذربايجان و ايران مركزي و شمالي و ارتباط با جلگه هاي حاصلخيز ابهر و ساوج بلاغ و شهريار و ري ، امكان مهمي را براي انتخاب اين شهر به عنوان پايتخت براي شاه طهماسب فراهم آورد». ( اشراقي ص 323)