بررسی و رتبه بندی درجه توسعه یافتگی

بررسی و رتبه بندی درجه توسعه یافتگی شهرستان های استان آذربایجان غربی، با استفاده از تکنیک تاپسیس
دکتر حسین نظم فر- استاد دانشکده جغرافیا، دانشگاه محقق اردبیلی- اردبیل
گیتی شکوری- کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری
آبان 1391
gitishakoury @yahoo.com
چکیده
وجود نابرابری و ابعاد مختلف آن، از نشانه های مهم توسعه نیافتگی است که رفع چنین کمبودهایی مستلزم نگرش و توجه جدی به نحوه پراکندگی شاخص های توسعه در سطوح مختلف است. برای حل مسایل ناشی از عدم تعادل های منطقه ای، گام نخست، شناخت و سطح بندی مناطق از نظر برخورداری در زمینه های مختلف است. براین اساس در پژوهش حاضر سعی شده تا 17 شهرستان استان آذربایجان غربی را براساس 11 شاخص بهداشتی- درمانی و اجتماعی– فرهنگی بر پایه سرشماری آماری سال 1388 با استفاده از تکنیک تاپسیس سطح بندی و میزان نابرابری های موجود را میان شهرستان های استان، تعیین نماید. نتایج بدست آمده نشان می دهد که شهرستان ارومیه بدلیل مرکزیت اداری- سیاسی در رتبه اول قرار گرفته و شهرستان اشنویه در این سطح بندی رتبه آخر را کسب کرده است. ضریب پراکندگی به دست آمده26/0 بوده که خود بیانگر وجود تفاوت و نابرابری در میزان بهره مندی از مواهب توسعه است. از این رو الگوی حاکم بر ساختار فضایی استان، تابع الگوی مرکز- پیرامونی است.
کلید واژه ها: توسعه، تکنیک تاپسیس، آذربایجان غربی
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
اصطلاح توسعه به صورت فراگیر پس از جنگ جهانی دوم مطرح شده است. این پدیده مقوله ی ارزشی، چند بعدی و پیچیده است (گنجی و احمدی، 1383: 1383). توسعه در واقع نخستین و مهمترین هدف تمامی دولت ها محسوب می شود. یکی از عوامل توسعه همانا پیشرفت اقتصادی است. اما تنها این عامل نیست و دلیل این امر آن است که توسعه صرفاً پدیده ای اقتصادی نیست. بنابراین هدف اصلی توسعه باید ایجاد الگوی مطلوب رشد درآمد همگانی باشد که تمامی اقشار جامعه را پوشش دهد (تودارو، 1384: 235).
از موضوعاتی که اخیراً در برنامه ریزی های ناحیه ای و منطقه ای مطرح گردیده ولی جایگاه آن هنوز در کشور ما به وضوح مشخص نشده، نابرابری توسعه نواحی است (منصوری، 1375: 4). عدم تعادل های منطقه ای و توزیع نامتعادل خدمات و امکانات به صورت نامناسب، از ویژگی های بارز کشورهای جهان سوم و ایران است (نظریان، 1374: 156). در ایران سیاست های غیراصولی گذشته در مکان یابی های صنعتی و خدماتی در قطب های رشد و روند تمرکز گرایی در تک شهر مسلط و مادر شهر ناحیه ای، موجبات اصلی نابرابری های ناحیه ای بوده است (حسین زاده دلیر، 1380: 90). در این بین استان آذربایجان غربی نیز با وجود برخورداری از منابع طبیعی فراوان، تنوع آب و هوایی، اقلیم مناسب و پتانسیل های سرشار در بخش کشاورزی، گردشگری و نیز استعدادهای فراوان جمعیتی در رتبه بندی استان های کشور جزء مناطق توسعه یافته نیافته می باشد و همواره با مشکلات و مسائل فراوانی مانند افزایش فقر، آلودگی آب، کمبود خدمات شهری، فراهم نبودن امکانات و تسهیلات شهری متناسب با جمعیت ، گسترش حاشیه نشینی ، پیدایش زاغه ها ، مساکن غیر رسمی و … روبه رو هستند. برای این که شهرستان ها بتوانند محیط مناسبی برای زندگی بوده و توسعه یافته تلقی گردند، باید امکانات رفاهی ساکنین و شهروندان خود را بهبود بخشند.
1-2- مبانی نظری
از توسعه در مکاتب مختلف و همچنین دوره های زمانی متفاوت، تعریف های گوناگونی ارائه شده است . توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفت شدن و قدرتمند شدن است. توسعه یک مفهوم کیفی است که در برابر رشد قرار می گیرد و می توان آن را معادل افزایش کیفیت زندگی دانست (خاکپور و باوان پوری، 1388). یکی از ارکان توسعه، جامعیت و یکپارچه بودن آن در رفع عدم تعادل های اقتصادی و اجتماعی مناطق است (فنی، 1382: 2). سنجش و ارزیابی در فرایند برنامه ریزی در دوره های مختلف جزء لاینفک این فرایند بود- کلانتری (1380) که بعد از تعیین اهداف کلی و تهیه گزینه های مختلف صورت می گیرد. به طور کلی، توسعه در مفهوم عام خود، از قوه به فعل در آوردن توانمندی های افراد جامعه و امری پویا و درون زا تعریف شده است (هنری پاول، 1374).
برنامه ریزی منطقه ای با هدف توسعه و کاهش نابرابری های منطقه ای از موضوعات مهم در کشورهای در حال توسعه محسوب می شود. عدم توازن در جریان توسعه بین مناطق مختلف، موجب ایجاد شکاف و تشدید نابرابری منطقه ای می شود که خود مانعی در مسیر توسعه است. براین اساس مطالعه نابرابری های اقتصادی- اجتماعی منطقه ای، یکی از اقدامات پایه ای برای برنامه ریزی و اصلاحات در جهت تأمین رشد اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی است که می تواند تخصیص منابع را با هدف نابرابری های منطقه ای تحت تأثیر قرار دهد (آهنگری و سعادت مهر، 1386: 159). با توجه به این که هدف اصلی توسعه از میان برداشتن تمام نابرابری های اجتماع است، مناسب ترین مفهوم برای توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است (هادر ،2000)
1-3- اهمیت و ضرورت
اهمیت پژوهش در این است که با شناخت دقیق ابعاد و زوایای گوناگون وضعیت موجود و شناسایی نواحی عقب مانده در استان، توجه مدیران و برنامه ریزان توسعه را به اتخاذ سیاست ها برای کاهش نابرابری ها جلب کند. برای شناخت تفاوت سطح توسعه نواحی، لازم است ابتدا وضعیت موجود منطقه بررسی شود تا اینکه بتوان براین اساس در جهت کاهش یا از میان بردن تفاوت ها، اقدام به برنامه ریزی کرد (حسین زاده دلیر، 1380: 215).
1-4- اهداف پژوهش
هدف کلی پژوهش، اندازه گیری سطح نسبی توسعه یافتگی شهرستان های استان آذربایجان غربی و رتبه بندی آن ها به لحاظ میزان برخورداری از شاخص های مختلف توسعه است تابراین اساس بتوان جهت تعادل منطقه ای در سطح استان آذربایجان غربی، سرمایه های اختصاصی در ارتباط با خدمات بهداشتی- درمانی و اجتماعی- فرهنگی این استان را ابتدا به مناطق محروم و نهایتاً به دیگر مناطق تخصیص داد تا منطقه گامی در جهت تعادل برداشته و از مشکلات و پیامدهای منفی این عدم تعادل کاسته شود.
1-5- فرضیات پژوهش
بین شهرستان های استان آذربایجان غربی، تفاوت و نابرابری در سطح مختلف توسعه وجود دارد.
الگوی فضایی توسعه منطقه ای در استان آذربایجان غربی، مرکز- پیرامون می باشد.
1-6- پیشینه پژوهش
در زمینه تعیین سطح بندی توسعه مناطق و توسعه یافتگی و بررسی های بین آن ها تحقیقاتی انجام شده است. در این خصوص:
– مطالعه شهرستان های استان خراسان رضوی، توسط دکتر کرامت اله زیاری و دیگران (1389)، که به روش تاپسیس، شهرستان های این استان را مورد ارزیابی قرار داده اند.
– میرغفوری و دیگران (1385)، این مطالعه براساس مؤلفه های اطلاع رسانی صورت پذیرفته است و در آن سه سطح از توسعه تشخیص داده شده است.
– خاکپور (1385)، در مطالعه خود برای دهستان های شهرستان شیروان با استفاده از تکنیک تاکسنومی عددی تعداد 38 شاخص را مورد ارزیابی قرار داده است.
– سیف الله اسلامی (1372)، در تحقیقی به بررسی توسعه یافتگی مناطق روستایی کشور پرداخت.
– صمد بروزیان (1374)، درجه توسعه یافتگی شهرستان های استان مازندران را در چند شاخص با استفاده از مدل تاکسنومی عددی مورد بررسی قرار داد.
– تقوایی، مسعود و جعفر رضایی (1383)، درجه توسعه یافتگی مناطق روستایی شهرستان های استان ایلام را با استفاده از طبقه بندی تاکسنومی عددی مورد بررسی قرار داده اند.
– همچنین مطالعات میرنجف موسوی (1382)، شاکری حسین آباد (1372)، عیسی ابراهیم زاده و همکارانش (1379) و نهایتاً میرزایی (1388)، در این ارتباط قابل اشاره می باشند.
1-7- روش شناسی پژوهش و جامعه آماری
نوع تحقیق کاربردی- توسعه ای و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری 17 شهرستان استان آذربایجان غربی، براساس آمار سال 1388 است. شیوه ی جمع آوری اطلاعات به صورت اسنادی و کتاب خانه ای می باشد. شاخص های مورد بررسی بر پایه 11 شاخص بهداشتی- درمانی و اجتماعی- فرهنگی در سطح 17 شهرستان استان می باشد که با مراجعه حضوری به معاونت برنامه و بودجه استانداری و اطلاعات رایانه ای سازمان آمار ایران و آمارنامه سال 1388، اطلاعات مورد نیاز استخراج می گردد. پس از جمع آوری اطلاعات، با توجه به وجود روش های مختلف برای سطح بندی مناطق، از روش تاپسیس استفاده شد.
1-8- شاخص های مورد مطالعه در پژوهش
عامل بهداشتی- درمانی
– تعداد پزشک متخصص
– تعداد پزشک عمومی
– تعداد مؤسسات درمانی
– تعداد تخت بیمارستان
– تعداد آزمایشگاهها
– تعداد داروخانه ها
– تعداد داروساز
عامل اجتماعی
– تعداد سینماها
– تعداد کتاب خانه های عمومی
– تعداد مساجد
2- شناخت محدوده مورد مطالعه
منبع : محاسبات نویسندگان
استان آذربایجان غربی با احتساب دریاچه ارومیه حدود 43660 کیلومترمربع مساحت دارد. این استان که در شمال غرب ایران است، 65/2 درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می دهد و بین 35 درجه و 58 دقیقه تا 39 درجه و 46 دقیقه عرض شمالی و 44 درجه و 3 دقیقه تا 47 درجه و 23 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است.
استان آذربایجان غربی، یکی از مناطق کوهستانی کشور است که توپوگرافی متنوع و گسترده ای دارد. در سراسر ناحیه هم مرز آن با ترکیه و عراق، کوههای مرتفع برف گیری از شمال به جنوب کشیده شده است. این استان از طرف شمال و شمال شرقی با جمهوری های نخجوان و ارمنستان، از غرب با کشورها ترکیه و عراق، از جنوب با استان کردستان و از شرق با استان آذربایجان شرقی و زنجان همسایه است. طول مرز آبی و خاکی استان با کشورهای همسایه مجموعاً 823 کیلومتر است که 135 کیلومتر آن مرز آبی با جمهوری آذربایجان (نخجوان) و ارمنستان، 488 کیلومتر مرز خاکی با ترکیه و 200 کیلومتر مرز خاکی با عراق است (www.ostan-ag.gov.ir).
میانگین دمای هوای استان در تابستان معمولاً از 40 درجه سانتی گراد تجاوز نمی کند و در زمستان بسیار سرد و بارش برف سنگین است. شهرستان سردشت در جنوب استان (با بیش از 900 میلی متر بارش سالیانه) و شهرستان خوی در شمال این استان (با حدود 240 میلی متر)، به ترتیب بیشترین و کمترین میزان بارش سالیانه را دارند.
3- تکنیک تاپسیس
برای رتبه بندی بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روش های مختلفی وجود دارد که الزاماً جواب های یکسانی در پی ندارند. یکی از این روش های رتبه بندی که دارای قدرت بالایی در تفکیک گزینه هاست، «تکنیک رتبه بندی ترجیحات براساس شباهت شان به راه حل ایده آل»
است كه به صورت اختصار با نام تاپسیس شناخته می شود. این روش از جمله روش های فاصله محور است که اولین بار هوانگ و یون (1981) آن را ارائه کردند.
مقروضات زیربنایی این روش اینها هستند:
1- برای هر شاخص می بایست همواره مقادیر بالاتر، بهتر باشند و مقادیر پایین تر، بدتر- یا برعکس؛ به این معنی که مطلوبیت هر شاخص با افزایش مقدار، به طور یکنواخت افزایش و یا کاهش یابد.
2- فاصله هر گزینه از ایده آل (یا از ایده آل منفی) ممکن است به صورت فاصله اقلیدسی (از توان دوم) یا به صورت مجموع قدر مطلق از فواصل خطی (معروف به فواصل بلوکی) محاسبه گردد، که این امر بستگی به میزان تبادل و جایگزین در بین شاخص ها دارد (اصغرپور، 1381، 260-262).
الف) الگوریتم تکنیک تاپسیس
قدم یکم- تبدیل ماتریس تصمیم گیری موجود به ماتریس «فاقد مقیاس» با استفاده از فرمول:
قدم دوم- ایجاد ماتریس «فاقد مقیاس موزون». برای این کار ماتریس ایجاد شده در مرحله پیشین در وزن هر کدام از معیارها (بردار W) ضرب می شود تا ماتریس فاقد مقیاس موزون به دست آید. بدین ترتیب:
ب) ماتریس بی مقیاس شده وزین
در واقع ND ماتریسی است که امتیازات شاخص ها در آن، «بی مقیاس» و قابل مقایسه شده است، و ماتریسی است قطری که فقط عناصر اصلی آن غیرصفر خواهند بود.
قدم سوم- مشخص کردن راه حل ایده آل و راه حل ایده آلِ منفی:
برای گزینه ایده آل و برای گزینه ایده آل منفی را تعریف می کنیم:
قدم چهارم- محاسبه اندازه جدایی (فاصله):
فاصله گزینه i ام با ایده آل، با استفاده از روش اقلیدسی بدین قرار است:
قدم پنجم- محاسبه نزدیکی نسبی به راه ایده آل:
این نزدیکی نسبی بدین صورت تعریف می شود:
ملاحظه می شود که چنانچه شود، آن گاه است و خواهیم داشت:

فایل : 18 صفحه

فرمت : Word