مقاله گوشه ای ازتاريخ شكل گيری تهران قديم

فهرست مطالب

• معني تهران
• سقطوري ورونق تهران
• شاه طهماسب عامل شهرت تهران
• حدومرز تهران با برج وبارو
• چهاردروازه تهران
• تهران پايتخت مي شود
• علل انتخاب تهران به عنوان پايتخت
• مدارس قديمي تهران تا پايان دوره محمد علي شاه قاجار
• مدارسي كه درعهد قاجار وپيش ازناصر الدين شاه ساخته شد .
• بقاع متبركه وامامزاده ها ده تهران قديم .
• بقعه سيد اسماعيل (ع)
• بقه سيد امام زاده يحيي (ع)
• بقعه امام زاده زيد (ع)
• بقعه سيد ناصر الدين (سيد سفرالدين )
• بقعه سيد ولي
• بقعه امامزاده سيد اسحاق
• امامزاده ابراهيم
• بقعه چهل تن
• زيارتگاه پير عطار
• بقعه كوچك هفت دختران
• بناهاي معروف دوره ناصري پس ازتوسعه شهر تهران
• ساختمان شمسي العماره
• ساعت شمس العماره
• باغ ايخلخاني
• باغ فردوس
• عشرت آباد
• ارغونيه يا داوديه
• الهيه ، خور آذين ، خلازير
• حمام هاي تهران
• گورستان هاي تهران
• نتيجه گيري

مقدمه

گاهي دانش آموزان ودوستان درمورد تهران قديم سوالاتي مي كنند كه يا تحقيق وتامل مي توان به سوالات آنها كامل تر پاسخ داد لذا اينكه تهران چگونه ازديلمي كوچك ومردماني اندك با خانه هاي زيرزميني تبديل به شهري بي سروبن شده با آسمان خراش ها وبرج هاي بلند وميليون ها نفرمردمي كه ازبام تا شام درتلاش هستند ؟

وقتي به دنبال جواب سوالات به كتاب مراجعه كنيم مي بينيم كه براي پاسخ به اين سوالات كتاب هاي فراواني دررابطه با تهران قديم ازبنا هاي تاريخي ونحوه شكل گيري آن تا خصوصيات اقليمي وسياسي واقتصادي و…. به دست نويسندگان بزرگ ايراني وخارجي به رشته تحرير درآمده است . واكنون اين تحقيق مختصر وفشرده شايد بتواند درمورد چگونگي شكل گيري تهران ومجموعه اي ازبناها واماكن متبركه وقديمي اين شهر بزرگ پاسخگو باشد . انشا ءا….

معني تهران

درريشه شناسي عاميانه نام واژه تهران را به دوبخش ته + ران تجزيه كرده اند وآن را به معني فردي كه حيوانات يا افراد ديگر راپيش مي راند ويا دراعماق ( زيرزمين ) خانه داشته اند البته اين معني نيز برپايه نوشته هاي ياقوت حموي درمعجم البلدان وزكريا قزويشي درآثار البلاد واخيار العباد است كه مي گويند :

« تهراني ها درخانه هاي زيرزميني زندگي مي كنند »

ازسوي ديگر برخي ازپژوهشگران دو واژه تهران وشميران را برابر هم گذاشته اند وتهران را مكان مسطح ياد ازمشت وشميران را مكان كه حد آن بركه يا مخزن آب وجود دارد معنا كرده اند به اين ترتيب كه ( شمي ) به معني مكان آبدار و(به ) به معني مكان مسطح يا دشت يا (ران ) پيوند مكاني تركيب شده اندو دو واژه شميران وتهران را ساخته اند برينلو كه شمي يا نه با پسوند ران تركيب مي شود .

احمد كسروي نيز تهران را جايگاه گرم وشميران را جايگاه سرد معنا كرده است يا اينهمه تاكنون اين نظرجامعيت وقطعيت نهايي يافته وپاره اي ازصاحب نظران با آن موافق نيستند به سخن ديگرتا امروز معناي علمي ودقيق كلمه تهران كد مورد تاييد همه پژوهندگان مشخص نشده است .

سقوط ري ورونق تهران

شهرري پيش ازيورش مغول نيز كما بيش رو به و ايراني داشت زيرا بنا برشواهد تاريخي جنگ هاي مداوم ميان گروههاي مذهبي ري خود درويراني اين شهردخيل بوده است .

زكريا قزوني مي گويد : دراهل ري بعضي شافعيه اند وبعضي حنفيه … وتعصب بين الرفين بسيار است .

تا آنكه اكثر اوقات به كارزار مي انجامد وهمه وقت ظفر شافعيه را باشد با وجود قلت انها وغالب عادات براهل ري قتل وسقك است .

پس ازمغولان ري ويرانه با يورش تاتار به سردگردگي تيمورلنگ مواجه شد وآنچه كه برجاي مانده بود نابود شد وشهر يكسره تبديل به ويرانه گرديد ازاين رو شايد بتوان چنين گفت كه جمع كثيري ازمردم  ري به ديه تهران گريختند ودرآنجا سكونت گزيدند وهمين باعث اعتبار شد واين آبادي را ازصورت ديلمي كوچك درآورد .

شاه تهماسب عامل شهرت تهران

پس ازويراني كامل ري براعتبار وتوسعه تهران افزوده شد واين آبادي ازصورت ديلمي كوچك بيرون آمد وشمار بسياري ازمردمان ساكن ري به تهران كوچ كردند ولي شهرت واقعي تهران مربوط به صد سال پس ازتيمور لنگ يعني دوره شاه تهماسب صفوي پسر شاه اسماعيل دومين پادشاه سلسله صفويه است .

اعتماد السطلنه دراين باره مي نويسد :

درزمان شاه تهماسب صفوي تهران به واسطه كثرت ميدان واشجار ومكانتي كه داشت محل توجه شد . شاه تهماسب درسنه 961 ه ق حكم كرد  با رويي دورآن بنا نمودند كه شش هزار گام دوره اش بود وبه عدد سوره مباركه قرآني صد وچهارده برج براي باروقراردادند ودرهربرجي يك سوره ازسوره قرآن مجيد دفن كردند وچهار دروازه براي شهر ساختند وخندق دوربارو به اراضي رمل زاراتصال يافت وچون خاك خندق ، كفايت ساختن قله وبارو را ننمودند ازدوچال خاك برداشتند : چال ميدان وچال حصار وازهمان وقت اين دو محل به اين دو اسم موسوم شد به اين ترتيب تهران داراي برج وبارو شد.

حد ومرز تهران با برج وبارو

سرانجام تهران داراي برج وبارو شد حد ومرز تهران با برج وباروي شاه تهماسب برطبق نقشه اي  كه ازتهران آن زمان موجود است .

برحسب خيابان هاي كنوني به ترتيب زير بوده است .

• حد شمالي ، خيابان اميركبير (چراغ گاز ، چراغ برق )

ميدان سپه وخيابان سپه سابق

• حد جنوبي ، خيابان مولوي كنوني
• حد غربي ، با اثركي انحراف خيابان شاپور سابق
• حد شرقري ، خيابان ري فعلي

چهاردروازه تهران

چهار دروازه تهران كد درچهار سوي شهرقرارداشت درزمان صفويه احداث شد ، عبارتند از :

• دروازه حضرت عبدالعظيم (ع) يا دروازه اصفهان كه درشمال مولوي ودرابتداي بازار دروازه يا بازار حضرتي قرارداشت .
• دروازه دولاب درمدخل بازارچه نايب السطلنه درخيابان ري فعلي .
• دروازه شميران درمدخل خيابان پامنار .
• دروازه قزوين درمدخل بازارچه قوام الدوله درميدان شاپور سابق درنقشه دارالخلافه تهران قديم ترسيم سال 1275 ( ه ق )

به جاي چهاردروازه شش دروازه ديه مي شود يعني غير از چهار دروازه ياد شده دردروازه ديگر يكي درشمال وديگري درجنوب قراردارد كه درنقشه مشخص است اين دو دروازه بعد از دوره صفوي ساخته شد .

دروازه اي كه درشمال قراردارد دروزاه ارك يا دروازه دولت است ودروازه اي كه درجنوب قراردارد محمديه يا دروازه نو دروازه شمال ، ارك دولتي ازبناهاي افغان ها ست .

زيرا آنها يك جانب هر، اركي را كه درممالك محروسه بنا مي كردند به صحرا وصل مي نمودند تا هميشه راه گريز داشته باشند علاوه براين افغان ها روي خندق مقابل دروازه دولت پلي ساختند كه راه ورود به ارك بود .

دروازه ديگر دروازه محمديه است كه درزمان محمد شاه قاجار ساخته شد وبه آن دورازه نو يا دورازه غار قديم نيز مي گفتند اين دروازه درمحله پاقاپوق يا ميدان اعرام قرارداشت

با زمي گرديم به دوره صفويه وزمان شاه تهماسب اول صفوي نخستين بنايي كه پس ازتكميل باروي تهران به درخواست خواجه شاه تهماسب ساخته شد حمام خانم وتكيه ومدرسه خاتم بود ازاين تكيه وحمام تا پايان دوره صفويه آثاري – برجاي مانده بود تا اينكه سرانجام به دست افغان ها ويران شد وبعدها صاحب ديوان حسينه اي به جاي آن بنا كرد اكنون مدرسه معروف به فرهنگ درهمان محل است .

تهران پايتخت مي شود

آقا محمد خان قاجار روز يكشنبه وهم جمادي الاول سال (1200 ه ق ) ( 1164 ه ش و1785) درتهران جلوس نمود سكه زد وخطبه خواند واين شهررا به عنوان پايتخت سلسله قاجار برگزيد ازآن تاريخ به بعد تهران را دارالخلافه خواندند .

نه سال بعد يعني درسال 1209 آقا محمد خان قاجار تاجگذاري مي كند اعتماد السطلنه دراين باره مي نويسد

« درهزارودويست ونه جشن وسلام نوروزي درتهران انعقاد يافت حضرت آغا محمد شاه دراين سلام به استدعاي امرا واعيان وسران سپاه ، تاج مشهور به «تاج ماه » وبازو بند مكلل به الماس معروف به «درياي نور » را ازفرف وبازوي مبارك نامي فرمود وسكه به نام آن پادشاه ذي جاه زدند »

علل انتخاب تهران به عنوان پايتخت

• نزديكي به بلوك هاي حاصلخيز
• نزديكي به ايل فشار ساوجبلاغ وغرب ورامين كه ازهوا خواهان آقا محمد خان بودند
• هم مرزي تهران با استراباد درمازنداران كه ستاد نيروي آقا محمد خان درآنجا مستقربود .

مدارس قديمي تهران تا پايان دوره محمد شاه قاجار

مدارس زيادي تا پايان عمر محمد شاه قاجار درتهران ساخته شده كه همه ازميان رفته اندو نام آنها تنها دركتاب هابرجاي مانده است البته برخي از اين مدارس نيز به دوران پيش ازقاجار وپايتختي تهران مربوط مي شوند .

نخست مدارسي كه پيش ازدوره قاجارساخته شدند :

• مدرسه امامزاده زيد

اين مدرسه ازمتعلقات امامزاده زيربوده ودركنار همان امامزداده نيز قرار داشته است .

• مدرسه چال :

اين مدرسه پشت بازار كفش دوزها قرارداشته است اما امزاده ازاين مدرسه اثري برجاي نيست .

• مدرسه حكيم باشي درارك :

اين مدرسه را مدرسه مهرعليا نيز مي گويند چون مهرعليا ماورناصرالدين شاه درانجا تعميراتي به عمل آورد .

• مدرسه چال حصار: اين مدرسه درمحل درخونگاه قرارداشت واكنون نشاني ازان برجاي نيست .
• مدرسه محمديه : اين مدرسه بين تكيه نوروزخان ومدرسه صدر ودرنزديكي مدرسه دارالشفا ء قرارداشت .
• مدرسه رضائيه : درغرب خيابان سيروس مصطفي خميني امروزي قرارداشته است باني اين مدرسه ملاآقا رضا فيروز آبادي است .كه درسال ( 1117 ه ق ) درگذشت .

مدارسي كه درعلمه قاجار وپيش ازناصرالدين شاه ساخته شده است .

• مدرسه دارالشفا ء : اين مدرسه كه ميزا ابوالحسن جلوه نيز درقرا درس حكمت مي گفت روبروي جلو خان شمالي مسجد شاه قرارداشت .
• مدرسه پامنار : مدرسه پامنار درمحله پامنار بود
• مدرسه حكيم : اين مدرسه درعودلاجان قرارداشت
• مدرسه رضا قلي خان : درمحله تكيه رضا قلي خان
• مدرسه ميرزا صالح : درمحله پامنار
• مدرسه صدر : درجلو خان مسجد شاه
• مدرسه هروي يا مدرسه فخريه يا مدرسه خان هروي دربازار چه هروي
• مدرسه محسينه : دربازار تهران

بقاع متبركه وامامزاده ها درتهران قديم

ازجمله زيارتگاه ها به جاي مانده مي توان ازبقعه سيد اسماعيل بقعه امامزاده يحيي – بقعه امامزاده زيد – بقعه سيد ناصرالدين بقعه سيد ولي و…. اشاره كرد .

 بقعه سيد اسماعيل

ابن بقعه منسوب به سيد اسماعيل ازاحفا د فرزند زادگان امام علي النقي (ع) است كه درمحله چاله ميدان قراردارد كه امروزه درقسمت جنوب شرقي ميان خيابان بوذر جمهوري پانزده خرداد كنوني وخيابان مولوي قراردارد .بناي فعلي آن بنا بركتبيه موجود درايوان ومداخل حرم درزمان محمد شاه قاجار به سال 1362 ه ق ساخته شده باني ان عيسي خان بيگلربيگي بوده است .

اثربسيار قديمي ترآن درمنبت عقيقه است كه درضلع غربي حرم قرارگرفته وبه مسجد كوچكي باز مي شود كه برروي اين درتيز نام محمد شاه وعيسي خان بيگلر بيگي آمده است . ولي قسمت اصلي يعني وسط هردولنگه درمربوط به سده نهم ح ق مي باشد وطبق كتيبه هاي موجود درآن باني استاد حسين بن پيرعلي حداد تهراني است وتاريخ  آن غره جمادي الاول است سال 886 هجري ( ه ق ) مي با شد واين تاريخ قديمي ترين سال تاريخي است كه درباره ابنيه قديمي داخل شهر تهران سراغ مي رود كه مربوط به زمان آق قوينوها مي شود .

بقعه امامزاده يحيي (ع)

ابن بقعه درجنوب شرقي محله عود لاجان ودركوچه امامزاده يحيي واقع است ، كوي امامزاده يحيي گوشه اي ازناحيه عودلاجان است كه به سبب وجود امامزاده يحيي بدين نام خوانده مي شود اين محل تا خيابان ري فاصل چنداني ندارد .

به عقيده گروهي ازپژوهندگان بقعه امامزاده يحيي مدفن حضرت يحيي ازفرزند زادگان امام زين العابدين (ع) است ولي برروي صندوق آن يحيي بن زيد فرزند امام حسن مجتبي (ع) ذكر شده است .

بقعه امامزاده زيد (ع)

ابن بقعه درمحله بازارودرانتهاي جنبوي بازار باازان يا بازارامير، ميان چهارسوق كوچك وانتهاي بازارارسي دوزها واقع است اين بقعه متبركه به طوري كه ازتاريخ صندوق عتيقه آن بر مي آيد مانند بقعه سيد اسماعيل وامامزاده يحيي (ع) پيش ازدوران سلطنت سلسله صفويه درتهران داير بوده است ومانند دو بقعه ياد شده درطول مدتي كه تهران پايتخت شده وشهروسعت واهميت روز افزون يافته است بناي قديمي آن را برداشته وبناي كنوني را به جاي آن ساخته اند شهريار جوان ناكام سلسله زنديه – لطفي خان زند – نز درمجاورت همين بقعه مدفون شده است .

بقعه سيد ناصرالدين – سيد نصرالدين

اين بقعه درضلع غربي خيابان خيام بين چهارراه گلوبدندك  وميدان محمديه – ميدان اعدام سابق يا قاپوق واقع است كه صحن بزرگ آن به هنگام احداث خيابان خيام ، جزء خيابان شده است . قديمي ترين رقم تاريخي موجود دراين بقعه سال 993 ح ق است كه دركتيبه اي برروي قطعه طويلي چوب به خط ثلث برحسينيه نوشته شده است وبالاي پنجره آهنين درپشت ضلع شمالي ضريح نصب شده است ، تصورمي رود اصل بناي بقعه متعلق به قرن هشتم هجري مي باشد كه بعدها دردوره هاي صفويه وقاجاريه درآن ايوان وصحن ساخته وكاشي كاري وآينه كاري شده است . درتهران قديم به غيرازچهاربقعه مذهبي تاريخ داركه شرح داده شد زيراتگاه هاي ديگري نيز وجود دارد كه معلوم نيست قدمت احداث آنها ازبقاع مي توان به آثارزير اشاره كرد :

 بقعه سيد ولي :

ابن بقعه درضلع شرقي منتهي اليه بازارارسي دوزها واقع است اين بقعه مدخل اصلي صحن ازدرجنوبي آن يعني روبه روي مدرسه شيخ عبدالحسين است .بناي بقعه نوشته وكتيبه ندارد . حرم آن مربعي است كه هرضلعش به تقريب 5/3 متراست وشاه نشين ها يي  به عمق 2تا 5/2 متربروسعت حرم ازچهارجانب مي افزايند .

نام صاحب مرقد درزيارت نامه سيد ولي بن محمد التقي الجواد (ع) است .بقعه ازبناهاي زمان فتعلي شاه است ولي بناي قديمي تري داشته است كه ازديگر بقاي تاريخي تهران جديد تر نبوده است ولي برجاي مانده است .

 بقعه امامزداه سيداسحاق

اين بقعه كه دركوچه خوابنده لو واقع درخيابان ناصر خسروناصريه قراردارد وبه « قدمگاه چهارده معصوم » نيزشهرت دارد درداخل سرداب لوحه سنگي نسبتا جديد كه تاريخ آن بعد ازسال 1300  هجري است . برديوار نصب وروي آن صلوات برچهارده معصوم مرقوم مي باشد . سنگ شكسته وفرسوده ديگري كه برروي آن كلمات « هذا مرقد …. » باقي مانده ودرطرف ديگرسرداب موجود است وسبك خط ثلث وكلمات موجود مي رساند كه اين سنگ ازآثار سده هشتم يا نهم هجري بايد باشد . برديوار اطراف اتاق تصاوير اتمه وزيارت نامه هايي كه برخي ازآنها به خط خوب نوشته شده وادعيه وسايراين گونه آثار آويخته ودرمتن زيارت نامه صاحب مرقد چنين معرفي گرديده است :« السلام عليك يا سيدي ومولاي يا شهيد بملك ري يا حضرت اسحاق بن موسي بن جعفر »

 امام زاده ابراهيم

درگود زنبور كخانه قراردارد درخيابان مولوي ما بين محمديه يا اعدام وباغ فردوس ازبعضي كوچه هايي كه رو به شمال دارد گود بودن آن محله آشكار است . بنا گفته مردم امامزاده ابراهيم ازفرزندان امام هفتم است اما زيارت نامه ندارد .

بقعه چهل تن

ابن بقعه دربازارميان چهارسوق بزرگ وسيد اسماعيل واقع است بنايي است چهارگوش كه داراي تاق گنبدي كوچك است وپيدا است كه ازبناهاي زمان فتعلي شاه است .

زيارتگاه پيرعطار

اين زيارتگاه درناحيه عود لا جان محله كليميان واقع است . وآثار هندي قديمي ندارد وازبناهاي زمان فتعلي شاه است.

بقعه كوچك هفت دختران

درمجاورت مرقد امامزاده يحيي ، كاشي فيروزه خامي به تاريخ 628 هجري ( ه ق) كشف شده است ، لوحه اين كاشي به نسخ   كوفي نگاشته شده است . لوحه اين كاشي به خط نسخ كوفي وبرجسته نگاشته شده وازقديمي ترين وزبده ترين آثار موزه امام زاده يحيي به شمار مي رود اين لوحه درقسمت خارجي ديوار خشتي غربي بقعه قديمي نصب بوده است اطراف آن حاشيه اي شامل آيه مباركه انما وليكم الله ورسوله «آيه 60 سورده مائده » تا آخر آيه نوشته شده است .

اهل فن مي دانند كه اين آيه مباركه بيش ازقوت يافتن مذهب شيعه مرقوم و مي شده است . درقسمت پايين وسط اين لوجه كاشي به خط نسخ كلماتي كه معرف شخص متوفي ومربوط به آن است نوشته شده كه براثر پخش لعاب كاشي خطوط آن دست مشهود نيست ومتن را با زحمت زياد مي توان درآن تشخيص داد :

« ابو الوفابن ابوالقاسم بن ابوالباد ؟ سنه ثمان وعشرين وستمانه (628) اين لوحه مربوط به يكي ازشخصيت هاي مذهبي شيعه است كه درسال 628 درجوارترتيب  آن حضرت امامزاده يحيي مدفون بوده است .

بناهاي معروف دوره ناصري پس ازنوسعه شهرتهران

يكي ازمعروفترين بناها وباغ هايي كه درزمان ناصرالدين شاه به وجود آمد ، مدرسه ومسجد سپهسالاروهمچنين باغ بهارستان است درحدود سال 1296 هر ق ميرزا حسين خان سپهسالار كه به سال 1288 ه ق . به منصب صدارت اعظي رسيده بود مدرسه ومسجد سپهسالار راپي افكنده اين بنا مشتمل است برمسجد جامع بزرگ ومقصوره عالي ومدرسه اي با صحني وسيع ودو طبقه حجرات ومنارها وديگر ضمائم ولواحق مزين به كاشيها وسنگ هاي زيبا كه ميرزا حسن خان تمام لوازم كارطالبان علم را براي درس آنها فراهم آورده بود .

ساختمان شمس العماره

يكي ديگر ازساختمان هاي پرآوازه تهران كه درزمان ناصرالدين شاه به وجود امد ، عمارت شمس العماره درضلع غربي خيابان ناصر خسروكنوني وخيابان ناصريه سابق وروبه روي كوچه مروي است كه دراصل درضلع غربي ارك سلطنتي وكاخ گلستان قراردارد دوستعلي معيد الممكالك بناي شمس العماره وسيب ساختن آن را چنين شرح داده است ك

« ناصرالدين شاه به دو ستعلي خان نظام الدو له معيرالدوله مي گويد كاخي بلند مي خواهم كه ازبالاي ان بتوان دورنمايي شهر ومناظر اطراف درتماشا كرد ونظربه تنگي فضاي تكيه حاج ميرزا آ قاسي تكيه بزرگي نيز لازم است . معيدهم بدون درنگ دست به كاززده وپي ريزي شمس العماره وتكيه دولت را به توسط استادان زبردست آغازگرد .

ساعت شمس العماره

تكيه دولت درسال 1286 برابر با 1248 ه . ش و 1869 (م ) به دستورناصراليدن شاه ومباشرت دوستعلي خان معيد الممالك عظيم ترين نمايشخانه همه اعصار تاريخ ايران يعني تكيه دولت درزاويه جنوب غربي كاخ گلستان با گنجايش حدود دويست هزاركه تفروصرف مبلغي معادل يكصد وپنجاه هزارتومان ساخته شد كه متاسفانه امروزازآن جزنام وچند عكس وتابلوي نقاشي نشاني برجاي نمانده است ، تكيه دولت قديمي درضلع غربي ارگ قرارداشت كه جاي آن درنقشه سال 1275 هي ق كاملا مشخص است .

باغ ايلخاني

يكي ازباغ ها وساختمان هاي معروف دوره قاجار باغ ايلخاني است باغ ايلخاني تا سال 1285 ه ق كه شهرتهران وسعت پيدا كرد خارج ازشهرقرارداشت ولي ازآن تاريخ به بعد درداخل شهر ودرمحل كنوني بانك ملي ايران درخيابان فردوسي امروزي قرارگرفت .

باغ فردوس

يكي يدگر ازازباغ ها وساختمان هايي كه دردروه قاجارساخته شده باغ فردوس وساختمان آن است كه خوشبخاته بخشي از آن هنوز باقي است درارامني محمديه درزمان محمد شاه قاجار دو كاخ ساخته شد يكي درشمال به نام قصر محمديه كه ازآن دوره محمد شاه يادكرديم وديگري درجنبو قصر محمديه كه بعدها يكسره ازميان رفت واراضي آن هم به فروش رسيد اما كاخ جنوبي هنوز هم برپا است پايه اين كاخ را حاجي ميرزا آغاسي ريخت ودرختكاري آن با طرح حسنعلي ميرزا حاكم تهران كه چنارهاي امروزي باغ يادگاراوست به اجرا درآمد .

عشرت آباد

درسال 1291  ه ق به امرناصرالدين شاه طرح بناي عشرت آباد درشمال تهران ريخته شد ودورآن ديواركشيدند . ناصرالدين شاه درشوال همان سال براي درختكاري وارد باغ شد وچهار اصله درخت به دست خود كاشت پس ازآن ديگران هم به پيروي ازاو درختهايي كاشتند .

ارغونيه ياد اوديه

داوديه درغرب چال هرز وجنبو قلهك قراردارد ميرزا آقاخان نوري صدراعظم اين محل را كه ظاهرا باغ وقناتي نيز داشته است خريد وبه نام پدرش ،؛ ميرزا داود خان وزيرلشكر آن را توسعه دادو داوديه خواند .

الهيه ، خورآذين ، خلازير

نام كهن الهيه ، خورآذين بود كه گاهي به آن خلازير هم مي گفتند اراضي خورآذين متعلق به غزه الدوله همسر امين الدوله بوده است پس ازاينكه ميرزا جعفرحكيم اين اراضي را خريد ودران آباداني كرد ان را الهيه خواند .

حمام هاي تهران

حمام كردن ازديرباز جزء ضروريات ايرانيان بوده است چه براي اداي واجبات ديني هم كه شده وجود راضروري مي دانسته اند درتهران قديم دوگونه حمام وجود داشت يكي حمام هاي سرخانه يا خصوصي كه اعيان واشراف درخانه هاي خود مي ساختند وديگري حمام هاي عمومي كه درآن برروي همگان گشوده بود .طبق آمارسال 1269 ه ق 153 باب حمام درتهران وجود داشت و3 حمام نيز درآباد ينهاي بيرون دروازه قرارداشتند ودرسال 1371 ه ق 182 باب حمام درتهران وجود داشت كه 38 باب آن درمحله دولت وجود داشت 59 باب درمحله سنگلج 27 درمحله بازار28 باب درمحله چال ميدان و30 باب آن درمحله عودلاجان بود .

گورستان هاي تهران

با دقت درنقشه كرشيش ازدارالخلافه تهران كه درسال 1275 ه ق تهيه شده است ومقايسه آن با نقشه عبدالغفار ازدارالخلافه تهران درسال 1309 ه ق گورستان هاي قديمي تهران را به قرارزير مي يابيم :

• قبرستان سرچشمه درضلع غربي چهار راه سرچشمه وتقريبا روبه روي دروازه قديم شميران ( اول پامنار ) دركنار قيصر يه وپايين ضلع جنوب شرقي باغ نظاميه .
• قبرستان امامزاده يحيي درمحله چال ميدان .
• قبرستان سيد ناصرالدين ( ناصرالدين ) درمحله سنگلج .
• قبرستان سيد ولي درمحله بازار
• قبرستان امام زاده زيد درمحله بازار .
• قبرستان سيد اسماعيل درمحله چال ميدان .
• قبرستان سه قبرآقا درپايين ميدان امين السلطان ، تابع محله چال ميدان .
• قبرستان كهنه درجنوب غربي سرقبر آقا ميدان امين السلطان دربيرون با روي شاه طهماسبي درجنوب آن قرارداشت تابع محله بازار.
• قبرستان درگذردوازه دولاب نزديك سربازخانه قديم كه بيرون ازدروازه شاه طهماسب دروازه دولاب قرارداشت .

بنابراين شش قبرستان اول ،درداخل با روي شاه طهماسبي قرارداشت وچهار قبرستان ديگر درخارج ازباروري طهماسبي كه پس ازگسترش تهران درزمان ناصرالدين شاه اين قبرستان ها هم درداخل شهر قرارگرفت البته گورستان هاي ديگر هم دراطراف تهران قرارداشتند كه بيشتر ازجنبه مذهبي معروف بودند مثل حضرت عبدالعظيم ، ابن بابويه واما مزاده عبدال…. واما مزاده هايد كه گورستان آن درري به صفائيه شهرت دارد .

گورستان ارامنه درخارج ازتهران يعني درسليمانيه واقع درشرق تهران قرارداشت وگورستان كليميها نزديك كارخانه گود رون ودراراضي تهران نو واقع بود . كه امروزه جاي خود رابه مدرسه صنعتي آزادي فلسطين داده كه تا پيش ازانقلاب به آن مدرسه ارت مي گفتند .

گورستان زرتشتيان نيز درجنوب شرقي ري قرارداشت .

نتيجه گيري

حمدوسپاس خداوند بزرگ را كه توانستم با تحقيق ومطالعه درمورد روند شكل گيري تهران به عنوان پايتخت كشور ايران كه به شكل رسمي اززمان تارج گذاري آغا محمد خان قاجار درتهران به عنوان پايتخت وبه طوركلي ازدوران صفويه شاه طهماسب كه همزمان با شهرت واباداني ده كوچك تهران بود ، مطالبي هرچند فشرده جمع آوري كرده كه شمال مباحثي همچون روند شكل گيري تهران ، اماكن وبقاع متبركه ودروازه هاو ساختمان ها و… تهران قديم مي باشد .

هدف ازاين تحقيق دست  يابي آسان تر مشتاقان ودانش آموزان  عزيز به اطلاعاتي تاريخي درمورد پايتخت هميشه استوار ايران عزيزمان مي باشد .

اميد است ما نيز همچون گذشتگانمان سعي هرچه بيشتر دركسب افتخارات وآباداني وطن عزيزمان داشته باشيم .

منابع

• آمار دارالخلافه طهران . اسنادي ازتاريخ اجتماعي تهران درعصر قاجار سال 1269 ، 1286، 1317 به كوشش سيروس سعد ونديان . منصور اتحاديه (نظامي مافي ) تهران نشر تاريخ ايران 1368.
• ايران قديم وتهران قديم . ناصر نجفي . تهران جانزاده 1362 .
• آثار تاريخي طهران ، اماكن متبركه . تاليف سيد محمد تقي مصطفوي . تصحيح وتنظيم ميرهاشم محدث چاپ دوم تهران انجمن آثار ومفاخرفرهنگي 1375.
• تهران درگذشته وحال . برگرفته ازتاريخ تهران . حجت بلاغي ونقشه دارالخلافه تهران سال 1275.
• تهران درگذرگاه تاريخ ايران . ح . م زا وش تهران اشاره 1370
• شرح حال رجال ايران – مهدي بامداد 6 جلد . چاپ چهارم تهران زوار .1371
• سرگذشت تهران – حسين شهيدي مازنداراني (بيژن ) تهارن . رده مانا 1383 .766 ص مصور .
• مرآه البلدان . اعتماد السلطينه . ج 1 .چاپ دانشگاه تهران با تصحيحات وحواشي وفهارس به كوشش دكتر عبدالحسين نوايي وميرهاشم محدث . 4 جلد .
• ترجمه آثار البلاد واخبار العباد : اثرامام زكريا بن محمد بن محمود قزويني . ترجمه محمد مرادين عبدالرحمان .تصحيح دكتر سيد محمد شاهمرادي . تهران دانشگاه تهران جلد 1 1371 جلد 2 1373.
• تهران درون حصار از صفويه تا اغاز پهلوي محمدرضا مقتدرترجمه ابوالحسن سروقه مقدم،تهران پايتخت دويست ساله
• يكسال در ميان ايرانيان ،اوودارد براون ،ترجمه ذبيح منصوري تهران،معرفت( بي تا)
• نفشه شهر دارالخلافه ناصري تهران ،عيدالفقار1309 هجري قمري چاپ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح 1371