مقاله کامل نقش و سهم بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران

بررسي منابع و مآخذ
منابع و مآخذ عمومي:
منظور از عموميت منابع در اين پژوهش، آن دسته از منابعي است كه در مورد چهار ايالت عمده ايران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداخته‌اند و در مورد هر ايالتي مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در صفحات بعد منابع خاص هر ايالت هم ذكر خواهد شد.
1ـ روزنامه‌ها:
از مهمترين اقدامات اساسي در ايجاد تحول و آگاهي در بين مردم چاپ و نشر روزنامه بود. اين اقدام در ايران از دورة ناصري شروع شد. روزنامه‌هاي دولتي تاثير چنداني در بيداري افكار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب خواسته‌هاي نظام حاكم و تاييد مقامات مملكتي گام بر مي‌داشتند.
اساساً تاثير اساسي در تحولات و گزارش از پيشرفت جهان و ايجاد آگاهي در بين گروههاي اجتماعي از سوي روزنامه‌هاي غيردولتي بخصوص روزنامه‌هاي فارسي زبان چاپ شده توسط ايرانيان در خارج بود.
روزنامة اختر از سال 1292 هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبريزي از آزاديخواهان در استانبول منتشر شد. اين روزنامه پيشگام روزنامه‌هاي فارسي زبان در ايجاد زمينه‌هاي جنبش مردم و اولين روزنامه فارسي بود كه از اهميت قانون سخن مي‌گفت.
روزنامه اختر در هفته دوبار دوشنبه و چهارشنبه در هشت صفحه چاپ مي‌شد و تا سال 1308 هـ.ق ادامه حيات داد. اين روزنامه به خاطر مطالب تحريك‌آميزش مخفيانه وارد ايران مي‌شد و عمده واردكنندگان آن به ايران بازرگانان بودند.
اين روزنامه در وقايع حساس و پراهميت همچون انعقاد انحصارنامة رژي تنباكو با چاپ مقالات شديداللحن و پرداختن به ابعاد خسارت و زيان اجراي چنين قراردادي از عوامل آگاهي مردم و جنبش عمومي شد، روشنفكراني همچون ميرزا آقاخان كرماني از جمله مولفان مقالات اختر بود.
روزنامه حبل‌المتين، اولين بار در سال 1311 هـ.ق به مديريت سيدجلال‌الدين مويدالاسلام در شهر كلكتة هندوستان منتشر و براي مدت چهل سال ادامه حيات داد. اين روزنامه مهمترين ارگان طرفدار تجارت و اقتصاد ملي و بازرگانان ايران بود. مشوق تجّار در پرداختن به طرح‌هاي ترقيخواهانه بود و در گزارشات خود در ايجاد آگاهي و علم در بين تجار مي‌كوشيد.
مهمترين نمايندگي‌ها و مراكز پخش روزنامه حبل‌المتين در هر شهري از سوي بازرگانان ايجاد شده بود كه با ارسال هزينه انتقال آن به كلكته، شماره‌هاي مختلف حبل‌المتين به آدرس حجره‌شان مي‌آمد و به اين طريق حجرة تجار محل فهم مسايل نو و در مقام مدرسه كوچكي براي همه محسوب مي‌شد.
بازرگانان خواسته‌هاي خود را از حاكميت همچون امنيت و عدالت و تنظيم ماليات‌ها و امور گمركات و مسايلي همچون فساد داخلي و ناامني و سلطة اقتصادي بيگانه و انحطاط تجارت ملي را از طريق حبل‌المتين اعلام مي‌كردند و به اين طريق مسايل تجار را به گوش خوانندگان خود در اكثر مناطق مسلمان‌نشين و به ويژه ايران مي‌رساند.
در زمان تلاش ايرانيان براي تشكيل نظام مشروطيت، حبل‌المتين محرك بازرگانان در تحول‌خواهي بود و به آنان آگاهي مي‌داد. حبل‌المتين گاه براي تحريك تجار در ايفاي نقش در مسايل موجود به
انتقاد شديد از آنان مي‌پرداخت تا در ذكر خواسته‌هاي خود براي اصلاح امور همه جوانب امر را براساس آينده‌نگري در نظر داشته باشند نه اينكه با ذكر خواسته‌هاي شخصي و زودگذر، ادامه حيات استبداد و سلطه استعمار را ممكن كنند.
روزنامة حبل‌المتين با مشروطه شدن ايران از سال 1325-1327هـ.ق در تهران منتشر شد. در اين ايام هم از مهمترين منابع اطلاع و آگاهي عمومي و حاميان تجارت ملي و نظام مشروطه بود.
روزنامة ثريا در قاهره از سال 1316هـ.ق به مديريت ميرزاعلي محمدخان كاشاني و با همكاري سيد فرج‌الله تاجر كاشاني چاپ و منتشر شد. اين روزنامه از دومين سال نشر آن 1317هـ.ق و از شمارة 27 به بعد، شاهد ظهور روزنامة شديداللحني از درون خود بود و آن روزنامة پرورش بود.
روزنامه پرورش كه اولين شماره آن از سال 1318 هـ.ق منتشر شد، در مقايسه با روزنامه ثريا مقالات تند و شديدتري منتشر مي‌كرد و تاثير اجتماعي آن به مراتب بيشتر بود. انتقادات شديد آن روزنامه از حكومت و مسايل دربار و دولت به آگاهي بيشتر مردم از اوضاع مي‌انجاميد.
در اين پژوهش، محدوديت دسترسي به مجلات اين روزنامه‌ها به خاطر عدم تجديد چاپ و فرسودگي فراوان آنان باعث شد تا ميكروفيلم روزنامه ثريا مربوط به سال‌هاي 1316، 1317هـ.ق و 1323هـ.ق روزنامه پرورش چاپ 1318 هـ.ق مورد مطالعه قرار گيرد.
از جملة وجوه اهميت اين دو روزنامه اين بود كه كانال ذكر معضلات سياسي و اجتماعي و اقتصادي بازرگانان بودند. در جريان
مشروطيت، بازرگانان را به اقدامات مثبت اقتصادي همچون تاسيس شركت‌ها و تلاش براي تاسيس بانك ترغيب مي‌كردند.
روزنامة رسمي كشور شاهنشاهي ايران به مديريت محمدهاشمي از معتبرتري منابع گزارش فعاليت مجلس دوره اول قانونگذاري است. اين روزنامه در واقع به طور كامل به ذكر مباحث مذاكرات مجلس اول در موضوعات متفاوت پرداخته است و در مورد ميزان آگاهي و اطلاع وكلاي مجلس اول بخصوص بازرگانان حايز اهميت است. در اين پژوهش از اين روزنامه به عنوان يكي از مهمترين منابع بخش سوم يعني سهم بازرگانان در مصوبات و تصميم‌گيري‌هاي مجلس نهايت استفاده گرفته شد.
2ـ اسناد:
مركز اسناد ملي از مهمترين سازمان‌هاي ارايه سند است. در اين مراكز به منظور يافتن اسنادي از خانواده‌هاي تجار براي فهم فعاليت آنان بخصوص مربوط به دوره مشروطه‌خواهي تلاش زيادي شد. حاصل تلاش‌ها آنكه اسناد مربوط به موضوعات كلي گمركات و فعاليت ان و وزارت تجارت و مسايل بازرگانان در طي سالهاي دوره مظفري بدست آمد و مورد استفاده قرار گرفت. اما اسناد مربوط به آرشيوهاي خانوادگي كه به تازگي به اين مركز وارد شده‌اند، به دليل عدم كدگذاري در دسترس قرار نگرفتند.
مراجعات فراوان براي استفاده از اسناد بنياد جانبازان و مستضعفان كه در مركز مطالعات تاريخ معاصر نگهداري مي‌شوند به دليل عدم همكاري مسئولان مربوط نتيجه‌اي نداد. با اين وجود تلاش شده است تا از منابعي كه به طور مستقيم از اسناد خانوادگي تجار عمده از جمله امين‌الضرب استفاده كرده‌اند، بهره گرفته شود. از جمله اين منابع:
«افكار اجتماعي و سياسي و اقتصادي منتشر نشدة دوره قاجار» تاليف فريدون آدميت و هما ناطق، «موانع رشد سرمايه‌داري در ايران» اثر احمد اشرف و كتاب «زندگي‌نامه‌ي حاج محمدحسن كمپاني دارالضرب» تاليف شيرين مهدوي نوة حاج حسين آقا امين‌الضرب. اين منابع در بسياري موارد به ذكر نامه‌هاي بازرگانان و امين‌الضرب و روابط و مسايل آنان پرداخته‌اند و از اين لحاظ حايز اهميت هستند.
3ـ تاريخ مشروطة ايران تاليف احمد كسروي
كسروي از جمله مورخاني است كه تاريخنگاري و محتواي آن را متحول كرد. او از پيشگامان مكتب تاريخنگاريي است كه به اجتماع و نقش توده در تحولات توجه كرده و آن را به رشته تحرير درآورده است. او در همة آثار خود به اين سبك و سنت پايبند است.
وجه ديگر اهميت آثار و اقوال كسروي اينكه او خود از شاهدان عيني وقايع دوره مشروطيت بود. او ابتدا براي توضيح ديده‌ها و شنيده‌هايش از نقش افراد و گروههاي مختلف اجتماعي در مشروطه‌خواهي و وقايع آن دوران به چاپ چند مقاله در ماهنامه‌اي اقدام كرد. اين مقالات او مورد استقبال عمومي خوانندگان واقع شد به طوري كه در تشويق او براي نگارش كتابي در تاريخ مشروطه به ارسال عكس و منابع و اسناد و مطلب براي او اقدام كردند. اين درخواست عمومي باعث نگارش تاريخ مشروطه ايران شد. در واقع در اهميت اين تاليف اينكه مجموعه‌اي است از اسناد و مداركي كه علاقمندان به تاريخ و تحولات مشروطه براي كسروي گردآوري كردند و او با قلم توانايش و براساس مشاهدات خود شروع به كار كرد.
كسروي در ذكر وقايعي كه منجر به مشروطه شدند به تاريخ تحليلي پرداخته است و از وقايع سراسر ايران گزارش داده است. او در تاليف
خود، نقش و فعاليت خالصانة گروههاي اجتماعي گمنام را بر نقش بزرگان و وزيران ارجحيت داده است و به سبك تاريخنگاري خود به دنبال ثبت فعاليت هم فعالان مثبت و منفي مشروطه بود. در حين تاليف بدبيني خود را نسبت به هركسي بيان كرده و روش او به راستي شبيه ابوالفضل بيهقي است.
در اين تحقيق، از نوشته‌هاي كسروي مربوط به جنبش مشروطيت و تلاش گروهها و افراد بخصوص بازرگانان تا بمباران مجلس استفاده شده است. از مهمترين بخش‌هاي كار كسروي گزارش وقايع منجر به مشروطيت تبريز و ذكر نقش بازرگانان در تشكيل انجمن ايالتي و مركز غيبي و حمايت از مشروطه است.
4ـ كتاب آبي:
گزارش‌هاي محرمانه وزارت امورخارجه انگليس دربارة انقلاب مشروطة ايران كه در حقيقت مجله توسط احمد بشيري به فارسي نشر يافته است. اين گزارشات از سال 1906 م آغاز شده و وقايع منجر به صدور مشروطه و دوره حكومت مشروطه را در ايالات عمده ايران ذكر كرده است. در واقع گزارش كنسول‌هاي انگليس در آن ايالات به سفارتخانه و سركنسول در بوشهر است كه آنان به لندن مخابره كرده‌اند.
اين مجلات در واقع اسناد سياسي است كه ماموران انگليسي از اوضاع داخلي ايران يادداشت كرده‌اند و طبق قوانين داخلي كشور انگلستان پس از گذشت چندين دهه (حداقل سي‌سال) از وقايع مربوط در سطح عمومي منتشر مي‌شدند.
اهميت اين گزارش‌ها، ارايه اطلاعات از علل مشروطه‌خواهي ايرانيان ـ به ويژه بازرگانان  ـ همچون ناامني و ظلم حكام است. همچنين نقش
و فعاليت بازرگانان تهران، تبريز و يزد را در وقايع مشروطيت مشخص كرده است. در دوره پس از صدور مشروطيت هم درگيري بازرگانان با حكام را در تلاش براي اجراي اصول نظام مشروطيت و مقابله با ستم مالياتي نشان داده است.
5ـ تاريخ بيداري ايرانيان تاليف ميرزا محمد ناظم الاسلام كرماني:
محمد ملقب به ناظم‌الاسلام پسر علي كرماني الاصل در اواخر قرن 13هـ.ق متولد شد. او پس از مدتي با كسب علم و تحصيلات از كرمان به تهران آمد. در تهران ضمن آشنايي و برقراري ارتباط با برخي روشن‌انديشان از جمله سيد محمد طباطبايي از سوي او به عنوان ناظم مدرسة اسلام در محلة سنگلج تهران برگزيده شد. اما با شروع زمينه‌هاي جنبش مشروطيت ناظم الاسلام از مدرسه خارج شد و ضمن پرداختن به فعاليت‌هاي سياسي، به منظور آگاهاندن مهم به فعاليت علمي از جمله نگارش جزوه‌هايي براي اطلاع عمومي پرداخت. او از دوم ذي‌الحجة 1322 هـ.ق اقدام به ثبت ديده‌ها و شنيده‌هاي خود در مورد آنچه كه منجر به مشروطه‌خواهي و بيداري مهم ايران شد، پرداخت. او در ارتباط با سيد محمد طباطبايي و ارتباط با آزاديخواهان و محافل و مجامع تحول‌خواه، مذاكرات آنان را مي‌شنيد و بعدها با نگارش آن به قضاوت در مورد هر يك از اشخاص مي‌پرداخت.
او هفده جزوه هفتگي را به عنوان مقدمه بيداري ايرانيان از جنبش تنباكو تا قتل ناصرالدين شاه با هم جمع و منتشر كرد. وقايع چند سال منجر به مشروطه و اقدامات مشروطه‌خواهان و تحولات اين دوران و دوره فعاليت مجلس اول و وقايع منجر به استبداد صغير را مجموعاً در چهار بخش چاپ كرد.
اهميت اين تاليف به چند لحاظ است. اول آنكه نويسنده به ارائة تلگرافات و اسناد و گفته‌هاي مستقيم از فعالان مشروطه در تقويت اهميت سنديك و اعتبار آن كوشيده است. او همچنين به عنوان يك مشروطه‌خواه به گزارش فعاليت‌هاي محافل ترقيخواهي از جمله انجمن مخفي و روابط آن با بازرگانان عمده و روشنفكران پرداخته است. ناظم‌الاسلام در وقايع منجر به تحصن در سفارت انگليس همراه با بازرگانان بوده و رايزني‌ها و اقدامات آنان را كاملاً انعكاس داده است و به روزنگاري وقايع با تاكيد بر نقش تجار در اعتراضات عليه حاكميت تا تشكيل مجلس اول پرداخته و در اين تحقيق مورد توجه اساسي قرار گرفت.
6ـ سياحتنامة ابراهيم تاليف حاج زين‌العابدين مراغه‌اي
سياحتنامه در سه جلد توسط بازرگان روشن‌انديش اهل مراغه حاج زين‌العابدين نوشته شد. جلد اول آن در سال 1313 هـ.ق، جلد دوم در 1323هـ.ق و جلد سوم در سال 1327هـ.ق چاپ و نشر يافت. تاليف چنين اثري بخصوص جلد اول آن توسط يك بازرگان در ميان جامعه ايران بي‌سابقه بود و لذا اين اثر را به همكاري چند نفر نسبت مي‌دادند.
مراغه‌اي از سن 16 سالگي به خاطر تجارت به قفقاز رفت و سپس در استامبول با تحولات جهان آشنا شد و در نگارش سياحتنامه، ضمن يك سفر خيالي توسط قهرمان داستان مي‌كوشد تا در ايجاد آگاهي و تحرك در بين جامعه ايران بخصوص بازرگانان ـ بكوشد.
سياحتنامه مهمترين تاليف در بررسي انتقادي مسايل ايران قبل از مشروطه است و نويسنده در آن به ذكر واقعيات ملموس جامعه به زبان ساده پرداخته است. او در انتقادات خود از كساد تجارت و عقب ماندگي و عدم ترقي امر راهها و وسايل حمل و نقل، بي‌قانوني ظلم و
ستم حكام سخن گفته است و ضمن انتقاد به ارايه راه حل اين معضلات پرداخته كه اين روش، او را در حد يك بازرگان ترقيخواه وطن‌پرست ارتقا داده است.
او در سياحتنامه يك نگاه انتقادي شديد از همه جوانب سياست و تجارت و روحانيت و آموزش و.‌.. دارد و راه حل را برقراري قانون و نظام مساوات مي‌داند. در يك مقايسه، عقب‌ماندگي ايران را با پيشرفت ژاپن بررسي كرده است.
تاثير اجتماعي سياحتنامه در بين همة گروههاي اجتماعي باعث آگاهي و دانايي از اوضاع و ايجاد يك احساس انقلابي براي جنبش عليه وضع موجود بود. مردم به طور مخفيانه آن را تهيه مي‌كردند و حكومت براي مقابله با تهديدات پخش آن را منع و خوانندگان آن را مورد تعقيب قرار داد. همه بزرگان مشروطه‌خواه از جمله سيد محمد طباطبايي و ناظم‌الاسلام كرماني آن را خوانده‌اند و در جلسات انجمن مخفي و تجمعات مختلف، قرائت آن در بيداري و تحريك افكار موثر بود.
در اين پژوهش از سه جلد سياحتنامه در بخش مباني تعارضات بازرگانان با حاكميت سياسي و سلطه بيگانه استفاده شده است. اين تاليف مسايل بازرگانان و جامعه ايران را در طي ساليان دوره مظفرالدين شاه نمايان مي‌كند. ضمناً سياحتنامه به عنوان تلاش موفق و علمي يك بازرگان ترقيخواه در ادبيات سياسي مورد توجه قرار گرفته و نقش پراهميت فكري و انديشه‌اي مراغه‌اي را در بيداري ايرانيان و جريان مشروطه‌خواهي نشان داده است.
7ـ «كتاب احمد» و «مسالك المحسنين» تاليف عبدالرحيم طالبوف:

فایل : 192 صفحه

فرمت : Word