مقاله کامل نقش هنر و ادبیات (شعر داستان و….) در فرآیند هویت یابی کودکان

نقش هنر و ادبیات (شعر داستان و….) در فرآیند هویت یابی کودکان
چکیده
از هویت تعاریف و تعابیر زیادی به عمل آمده است اما به طور کلی هویت روایتی است که فرد در مورد خود دارد و این شاید ساده ترین تعریف از هویت باشد. مهم ترین نکته ایجاد و شکل گیری یک هویت و شخصیت مثبت و کارآمد برای فرد است که در ایجاد این نوع هویت عوامل و نهادهای مختلفی سهیم اند. نهاد های آموزشی و مدارس با توجه به توانایی های دانش آموزان، و قبل از آن با توجه به دانش و آگاهی های خود می توانند نگرش کودک را نسبت به خود تغییر دهد. یکی از ابزار های مهم آموزشی در این زمینه هنر و ادبیات است. کاربرد قصه، افسانه، شعر، سرود، موسیقی، نمایش و…. توسط اهل فن در زمان کودکی فرد می تواند به رشد عالی هویت او کمک کند. این مقاله به مقوله نقش بنیادی هنر و ادبیات در فرآیند هویت یابی کودکان پرداخته است تا بتوان الگویی برای تحول در حوزه ادبیات داستانی و هنر ایجاد کرد و این تحول راهگشای مشکلات هویت یابی در کودکان گردد.
واژگان کلیدی: هویت، هنر، ادبیات، شخصیت
مقدمه
امروزه مهم ترین اصل و نکته در هر جامعه ای ایجاد و شکل گیری یک هویت و شخصیت پویا در افراد جامعه است که در این بین عوامل و نهادهای مختلفی تاثیر گذارند. فرد در فرآیند دست یابی به هویت کامل انسانی از عوامل گوناگونی نظیر خانواده، نهاد های آموزش و پرورش، نظام سیاسی و فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه، رسانه ها و مطبوعات و….تاثیر می پذیرد.
هویت معرف یک رابطه فکری است. در تحلیل فلسفی، هویت به مثابه رفع اختلالات دریافتی در ارتباط با آنچه دارای اختلاف
و کثرت است تلقی می شود. انسان بیش از همه یک موجود طبیعی است و به اعتبار آن از یک هویت طبیعی برخوردار است.یکی از عوامل در شکل گیری هویت انسان نقش و نفوذ هنر و ادبیات است. هنر مجموع هویت آدمی را کشف می کند و به آن شفافیت بیرونی می دهد.این امر به ویژه در سنین کودکی بسیار نمود پیدا کرده و در این سن فرد با شوق زیادی تمامتوانایی ها، خلاقیت و مهارت های خود را به کار میبرد و به خلق آثار هنری می پردازد.همین امرضرورت نقش هنر و ادبیات در ایجاد هویت کودکان را نشان می دهد. مهم ترین فرضیه و هدفی که در این نوشتار در پی پاسخگویی به آن هستیم عبارت است از اینکه آیا هنر و ادبیات داستانی تاثیر ژرف و شگرفی در هویت یابی کودکان دارد یا خیر؟
روش تحقیق
روش تحقیق این مقاله توصیفی_ تحلیلی و مبتنی برمنابع کتابخانه ای است.
هویت
تشکیل هویت عبارت است از اینکه مشخص کنید چه کسی هستید، برای چه چیزی ارزش قائلید، و تصمیم گرفته اید چه مسیری را در زندگی دنبال کنید..(برک، 1392) من کیستم؟ از کجا آمده ام؟ زندگی چیست؟…. این قبیل سوالات از جمله سوالاتی هستند که در مراحل مختلف زندگی ممکن است با آن مواجه شویم و پاسخگویی به این سوالات است که شاکله هویت فرد را شکل میدهد. در واقع هویت روایتی است که فرد در مورد خود دارد. به نظر اریکسون مفهوم هویت دو جنبه دارد: از یک سو احساسی است که فرد نسبت به خود دارد؛ یعنی خود سنجی؛ و از سوی دیگر، روابط بین هویت شخصی و توصیف هایی است که دیگران) افرادی که برای فرد مهم اند) از او دارند. (کدیور، 1393)
مفهوم خود در یک کودک تحت تاثیر محیط و رفتاری است که اطرافیان با او دارند، اگر اورا دوست بدارند احساس کودک در مورد خودش مثبت خواهد شد اما اگر بی علاقه و خشن رفتار کنند کودک نگرشی منفی نسبت به خودش خواهد داشت.
اما دیدگاه های متفاوتی در رابطه با ثبات هویت وجود دارد.
1-دیدگاه ذات گرایانه: از نظر این دیدگاه هویت، ثابت ؛ پایدارو یکپارچه است.
این رویکرد فطرت مشخصی برای کودکان قائل است و اهمیتی برای نقش محیط و ساختار اجتماعی در شکل گیری هویت قائل نیست.
2-رویکرد ساخت گرایی اجتماعی: این رویکرد هویت را مقوله ای ثابت و یکپارچه نمیداند، بلکه بر این عقیده است که هویت تحت تاثیردیدگاه ها و ایدئولوژی های رایج در جامعه دائما در حال تغییر است.
3-رویکرد گفتمانی: این رویکرد معتقد است که هویت تحت تاثیر گفتمان است. ازاین رو فرد باتوجه به جایگاهی که نسبت به هرگفتمان دارد دارای هویت های چندگانه میباشد.
مدرسه میتواند با توجه به توانایی های دانش آموزان، وضعیت موجود آنها را شناسایی کند و با ارزش گذاری بر تلاش آنها به تدریج نحوه جدیدی از تبیین رویدادها را برایشان فراهم کند و نگرش دانش آموزان را نسبت به خویشتن و روابط با همسالان تغییر دهد. (کدیور، 1393)
وضعیت هویت علت و معلول شخصیت است. درصورتی که والدین، کودکان خودرا حمایت عاطفی کنند وزمینه لازم جهت آزادانه کاوش کردن را فراهم نمایند فرزند آنها خود پنداره سالمی را پرورش خواهد داد.
بررسی مختصر نظریه هایی در زمینه هویت کودکی
کودک مینیاتوری: در قرون وسطیازکودک انتظاراتی شبیه بزرگسالان داشتند و دوران کودکی متمایز از بزرگسالی شناخته نمیشد.
رفتارگرایی: رفتارگرایان معتقدند مهمترین نقش درآموزش کودکان بر عهده عوامل محیطی است و تاکید بسیاری بر شرطی شدن از طریق تشویق و تنبیه دارد.
تشویق از دو قسمت تشکیل شده: حرفهای ما و برداشت بچه ها. حرفهای ما باید به وضوح بیانگر ستایش ما از تلاشها، کارها و… بچه باشد و باید طوری حرف بزنیم که بچه از لابلای حرف های ما به نتایج واقعی درباره شخصیت خودش برسد.حرفهای ما باید مثل یک بوم جادویی نقاشی عمل کندتا کودک بتواند روی آن تصویر مثبتی از خود بکشد. (گینوت، 1370).
کارکرد گرایی: کارکردگرایان کودکی را دوره کسب مهارت برای ایفای نقش در بزرگسالی میدانند.
مطالعات فرهنگی: در این دیدگاه باور براین است کودکان تنها دریافت کنندگان منفعل آموزه های جامعه پذیری نیستند بلکه این امکان وجود دارد که در قالب تفسیر کننده پیام، کنشگر اجتماعی فعال و حتی مشارکت کننده خلاق فعالیت نمایند.
جامعه شناسی کودکی: جامعه شناسی جدید کودکی توجه بسیاری برمباحثی نظیر ساختار و عاملیت در کنشگری کودکان، مناسبات قدرت، خاص گرایی و عام گرایی دارد و همچنین بر این باور است که هویت کودکی، برساخته اجتماعی و فرهنگی است و انتظارات از کودکی را اولویت های ایدئولوژیک جامعه شکل میدهند.
دکتر هدفیلدروانشناس معروف و بنیان گذار کلینیک تاویستوکعقیده دارد شخصیت کودک در چهار مرحله تکوین می یابد و کودک باید از چهار مرحله بگذرد تاواجد شرایط مستقلی برای خود شود. در نخستین مرحله کودک به تقلید
میپردازد.سپس تلقین پذیر میشود.در سومین مرحله خود را به جای اشخاص دیگر فرض می کند. در آخرین مرحله قالبی از اوصاف و کمالاتی که در دیگران دیده و به نظرش پسندیده آمده درست میکند و آنوقت تمام اعمال و حالات خود را با آن قالب اندازه گیری میکند. و این مرحله تکوین شخصیت مستقل و کامل کودک است. (خلیلیان، 1367)
تقلید یعنی تکرار اعمال و حرکت دیگران حال آنکه تلقین پذیری به حالات نفسانی و خوی و افکار مربوط می شود.تقلید به تدریج به تلقین پذیری می انجامد. در روانشناسی تلقین پذیری به عنوان یک تعلق روانی مطرح شده است که مبتنی بر نیازهای حسی و عاطفی کودک می باشد.با استفاده از حس تلقین پذیری کودک، میتوانیم کودک را همانگونه که می خواهیم تربیت کنیم.افرادی که با کودک سر کار دارند باید آگاه باشند که کودک به واسطه حس تلقین پذیری اش، آیینه ای صاف و گیراست که هر چه در برابرش قراردهند آنرا گرفته و انعکاس می دهد. اگر در برابر او حالات متعادل و رویه نرم و مثبتیداشته باشید کودک عیناً همان ها را در وجود خود پیاده می کند. ادبیات و هنر از عواملی است که با استفاده از تمایل به تقلید و تلقین پذیری انسان، خصوصا در سنین کودکی می تواند در تکوین شخصیت و آموزش و پرورش اثراتی برجسته داشتهباشد. چنان که در عین حال می تواند، انگیزه کنجکاوی و جستجوگری وی را قوت بخشیده و به مطالعه و تفکر بیشتر او بیانجامد. (میرزا بیگی، 1373) باید به این نکته توجه داشت که آغاز دوران کودکی با محدودیتهای ذهنی – عقلانی همراه است و همزمان با افزایش سن کودک به طور طبیعی برخی توانایی های تازه ذهنی و عقلانی در او ایجاد می شود. توانایی های جدید که در فرد ایجاد میشود انسان را در هر مرحله قادر به درک بهتر از پدیده هایی می سازد که تا پیش از آن در درک آنها ناتوان بوده است. این
توانایی های شناختی رفتار و زندگی فرد را تحت تاثیر قرار خواهد داد و توجه به آن در تعلیم و تربیت وی نقش موثری خواهد داشت.
هنر و ادبیات
ادبیات و هنر در فرهنگ و تمدن کنونی بشر جایگاه ویژه ای دارد. گسترش معارف بشری و دستاوردهای فکری و عملی نهتنها از نفوذ هنر در جوامع کنونی نکاسته، بلکه همراه با پیشرفت تکنولوژی، شیوه ها و وسایل متنوع تر و پیچیده تری در آفرینش، تولید و ارائه آثار هنری پدید آمده است. ضمنا کاربرد هنر، مقاصد و اهداف مختلفی از زندگی فردی و جمعی رادر بر میگیرد. امروزه علاوه بر کاربرد هنر در مراسم اعتقادی، جمعی و جشن ها و برنامه های تفریحی و سرگرم کنندهنقش هنر در زمینه های آموزشی، پرورشی، درمانی و نیل به مقاصد خاص اجتماعی و سیاسی بیش از پیش شناخته شدهاست (میرزا بیگی، 1373)
مختصری در ارتباط با دو رویکرد قطبی به مفهوم کودکی
رویکرد کودک همچون هدف: این رویکرد تاکید بر آگاهی، خلاقیت، تمامیت و کمال کودکان و همچنین گرایش آنها به عشق و آزادی دارد و بر این عقیده است که بزرگسالان گرفتار عدم آگاهی واقعی، در خود ماندگی و نقص هستند و گرفتار منطق روزمرگی اند. آنها برای رسیدن به رستگاری نیاز دارند دوباره کودک شوند.
رویکرد کودک همچون وسیله: بر عدم آگاهی و نقص، در خود ماندگی و گرایش کودکان به غرایض پست تاکید دارد و بزرگسالان را مجهز به آگاهی بی قید و شرط و به کمال رسیده می پندارد. به باور این دیدگاه کودکان برای رسیدن به کمال و رشد باید تمام و کمال خود را به بزرگسالان واگذار نمایند.
هدف ادبیات کودک هم از راه تحلیل کودکی و رسیدن به مفهوم کودکی قابل دستیابی است و هم از طریق تحلیل افسانه ها و آثار کلاسیک ادبیات کودکان. از این رو به اختصار در ارتباط با افسانه ها صحبت خواهیم کرد.
قصه و افسانه
افسانه ها طی سالیان دراز به خوبی توانسته اند با کودکان ارتباط برقرار کنند و از آنجا که برخواسته از ناخودآگاه انسان هامی باشند، محک خورده در ذهن نسل ها و جوامع مختلف هستند.از میان افسانه های ایرانی می توان به مجموعه چهار جلدی افسانه های کهن و همچنین افسانه ها نوشته صبحی مهتدی اشاره کرد.
عبارت یکی بود یکی نبود غیر از خدا هیچ کس نبود که در اکثر افسانه ها در آغاز استفاده می شود تعبیری عرفانی دارد و بر وحدت و یگانگی آغاز هستی قصه اشاره میکند. پس از آن شخصیت ها معرفی می گردند و بلافاصله بحران داستان آغاز میشود.
توصیف موقعیت ها و شخصیت ها معمولا فضایی آرام و توام با محبت و عشق را نشان میدهد«… بزی بود که بهش می گفتند بز زنگوله پا. این بز سه تا بچه داشت. شنگول، منگول، حبه انگور. اینها با مادرشان نزدیک چراگاه زندگی می کردند…» (بز زنگوله پا) زنگوله پا بودن بز تداعی کننده شادی است و اسامی بزها آهنگین و معنایی نشاط بخش دارد؛ زندگی آنها در کنار مادر و به ویژه نزدیک چراگاه (به راحتی تغذیه شدن و زندگی در کنار مادر (نیز بیانگر امنیت روانی این کودکان است.سپس این حالت بدون هیچ فاصله ای شکسته میشود و مورد هجوم قرار میگیرد. به طور مثال در داستان بز زنگوله پا حمله گرگبحران ایجاد میکند. در ادامه نتیجه با کسب تجربه و چیرگی بر این وضعیت حاصل می شود.
هنرنیز سهم قابل توجهی در اشاعه رفتارهای مناسب، باروری فکر، نگرش ها و گرایش های مطلوب، حرکت های جمعی و تحولات سازنده اجتماعی دارد و جهت نیل به اهداف مختلف همچون وسیله ای موثر مورد استفاده قرار میگیرد. از این رو می توان چنین استنباط نمود که هنر و پدیده های هنری رابطه ای تنگاتنگ با ویژگی ها و نیاز های درونی انسان دارد.باید به این نکته توجه داشت که یک اثر هنری زمانی برای کودکان تاثیر گذار خواهد بودو پیامدهای مطلوب خواهد داشت که ضمن هماهنگی با ویژگی های فرهنگی اجتماعی وهم سو بودن با اهداف آموزشی، با ویژگی ها و نیازهای سنی و فردی کودک نیز هماهنگ باشد و از کشش و گیرایی لازم برای برقراری ارتباط با مخاطب برخوردار باشد. در زمان حاضر با بهره گیری از تکنولوژی دیداری شنیداری و رسانه های جمعی، قصه ها و افسانه ها به گونه ای متفاوت و با تنوعی فزاینده از گیرایی ویژه و نقش قابل توجهی برخوردارند. از آنجایی که حس کنجکاوی در دوران کودکی از شدت بیشتری برخوردار است و از ویژگی های خاص این دوره به شمار میرود، وجود چنین تمایلی در کودکان انگیزه های لازم جهت دیدن و شنیدن مطالب تازه را فراهم می آورد و سبب استقبال آنان از موارد گوناگون خواندنی و داستان های علمی و ماجرایی میشود. با به کارگیری شیوه های مناسب و مورد علاقه کودک میتوان به ارائه مفاهیم آموزشی پرداخت و به مقاصد تربیتی موردنظر نایل آمد.
شعر و سرود
کودک از همان سال های اولیه زندگی در برابر صداهایی مانند سرود و موسیقی با حرکات بدنی واکنش نشان می دهد و زمانی که لب به سخن میگشاید از تکرار کلام موزون لذت میبرد و تلاش می کند قافیه پردازی نماید و در گفتار روزمره اش واژه ها و عبارات آهنگین به کار برد. تلاش
کودکان برای آفرینش کلام موزون نمایانگر استعداد و علاقمندی آنها در زمینه های خاص فعالیت های ادبی و کلامی است.
قطعه شعری زیبا و پر معنی می تواند عواطف آدمی را تحت تاثیر قرار داده و وجدان خفته وی را بیدار سازد. حیات را در نگاهش جلوه دیگر بخشد. گرایش ویژه ای را در وی ایجاد و تقویت نماید، و به رفتارش شکل بخشد و آن را در جهتهدف هایی مشخص سوق دهد.
در ذهن کودک هنور قائده ای نیست. شناخت او حسی است و پراکنده. کودک گرفتار بیش تعمیمی است و در واقع با این ویژگی – بیش تعمیمی – قواعدی ساختگی می آفریند. قواعدی که همچون فرضیه های غیر منطقی، چندان نمی پاید و دم به دم جای خود را به فرضیه های تازه میدهد. بنابر این همه چیز برای او حادثه است. به عبارتی حادثه برای او قاعده است.استثنا برای اوقاعده است. کودک هرگاه به قاعده برسد لذت درونی و ژرف را تجربه می کند زیرا در این حالت فرضیه او کهحاصل عدم تعادل شناختی اش است مورد تائید قرار گرفته….. پس آنگاه که کودکی پنج ساله میگوید« وقتی آدم عاشقمی شود، هی سرفه میکند»…..کودک پنج ساله ما به سادگی با دیدن کسی که عاشق است – یا گفته میشود عاشق است – و با مشاهده سرفه او و یا با مشاهده عاشقی که به هنگام ابراز عشق سرفه اش گرفته، رابطه علت و معلولی بین عشق و سرفه برقرار کرده است. (خسرو نژاد، 1389) قطعه ای ازموسیقی می تواند به سهم خود، احساسات ویژه ای را بارور سازد و به انسان شور و حرکت بخشد. و گاه توام شدن شعری مطلوب با آهنگ و صدایی دلنشین، همراه با موسیقی مناسب سرودی جاذب و مفید را عرضه می نماید، که برای توده جامعه، از تاثیراتی عمیق و کارآمدتر برخوردار خواهد بود. (میرزا بیگی، 1373)
نمایش
از زمانی که کودک سخن گفتن و راه رفتن را می آموزد به تدریج با محیط و پدیده های اطراف خود آشنا میشود و در همین زمان به تقلید از دیگران رفتارهای مختلف را نمایش می دهدو از این طریق به تکرار و باز آفرینی مشاهدات، تجربیات، تقلید از والدین و دیگر افراد می پردازد.گفتگوی دختر خردسال با عروسک خود، امر و نهی کردن به آن ؛ جان بخشیدن به اشیا….. از رفتار های بارز کودکان پیش از دبستان است.کودک به وسیله بازی و فعالیت های نمایشی و همچنین باز سازی صحنه های مورد نظر در افزایش مهارت ها و تکوین شخصیت و رشد ابعاد مختلف آن نقشی فعال بر عهده میگیرد.کودکان تمایل زیادی به بازیگری نقش ها و همچنین مشاهده فعالیت های حیوانات وافراد و حوادث پیرامون خود دارند ازاین رونمایش ها وفیلم های داستانی که در ارتباط با اعضای خانواده، حیوانات آشنا برای آنها باشند از کشش وگیرایی خاصی برخوردارند.
بازی های نمایشی علاوه بر این که به رشد اجتماعی، تقویت اعتماد به نفس و رشد قدرت تکلم کودک کمک میکند در پرورش نیروی تخیل؛ رشد ذهنی و پرورش خلاقیت، و همچنین حل مسائل و مشکلات و انجام فعالیت های ابتکاری نیز نقش موثری ایفا می نماید.
اگر تئاتر برپا شده است که به وسیله ارائه نقش ها، ارتباط عاطفی فراهم آورد، پس مطمئنا دارای نیرویی واقعی و بالقوه برای تاثیر گذاشتن بر زندگی انسانها است…… اگر بپذیریم که تئاتر خواه نا خواه برکودک اثر می گذارد، نخستین فرآیندی که در تئاتر این تاثیر را ایجاد میکند همانند سازی است. همانند سازی یا همذات پنداری را این چنین می توان تعریف کرد: بروز نوعی پیوند قوی با نقشی در روی صحنه، در نتیجه درک برخی از ارتباطات بین آن نقش و

فایل : 15 صفحه

فرمت : Word