مقاله کامل زیست فناوري کشاورزي و سلامت غذا

زیست فناوري کشاورزي و سلامت غذا

چکیده

امنیت غذایی عبارت است از “دسترسی همه افراد به غذاي سالم و کافی در همه وقت براي زندگی سالم و فعال. ” با این تعریف، پرداختن به ابعاد کفایت و سلامت تولیدهاي کشاورزي در قالب تأمین امنیت غذایی به ویژه از نظر پیش گیري از بروز بیماريها و تغییر وضعیت درمانگرا در کشور اهمیت می یابد. زنجیره تأمین غذا از مزرعه تا سفره، از سه زنجیره ارزش تولید نهاده های کشاورزي، تولید محصول ها و تولید غذا تشکیل یافته است. بیشترین کاربرد زیست فناوري کشاورزي در تولید نهاده هاي سالم است که تأثیر اساسی بر سلامت و کیفیت محصول هاي کشاورزي و غذا و دارو و همچنین حفظ محیط زیست دارد. دولت قادر است با حمایت از توان داخلی در جهت ارتقاي سلامت جامعه با استفاده از فناوري هاي نو، به تولید محصول هاي سالم و با کیفیت کشاورزي و غذایی کمک کند. البته تحقق زنجیره تأمین غذاي سالم از مزرعه تا سفره با دشواري هایی روبه رو است. در مطالعه حاضر تلاش شده است، ضمن بررسی مشکل هاي موجود، پیشنهادهایی به منظور رفع آنها با تأکید بر استفاده از فناوري هاي زیستی در کشاورزي و با توجه به قانون هاي کشور ارایه شود.

واژه‌هاي کلیدي: امنیت غذایی، بذر، سلامت غذا، سم هاي شیمیایی، کود شیمیایی.

مقدمه

در دهه‌هاي اخیر با افزایش نگرانی هاي عمومی درباره کیفیت و سلامت غذا، سلامت افراد جامعه و همچنین تخریب منابع طبیعی، به اجراي اصول کشاورزي پایدار بسیار توجه شده است. نشان داده شده است که حتی در کشورهاي پیشرفته نظام هایی کارآمدند که در جهت پایداري و حفظ تعادل زیست بوم ها همگام با برنامه‌هاي افزایش تولید محصول هاي کشاورزي گام برمیدارند. این در حالی است که نیاز روزافزون کشور به غذا که به طور کلی ناشی از افزایش جمعیت و تغییر الگوهاي مصرف است، نیاز به تولید بیشتر را ضروري کرده است. با توجه به محدودیت هاي افزایش سطح زیرکشت در سالهاي اخیر، اهم تلاش به افزایش محصول در واحد سطح محدود و یا افزایش عملکرد به آب مورد نیاز وابسته شده است. تلاش براي تولید محصول هاي بیشتر، افزایش مصرف نهاده‌هایی همانند کودهاي شیمیایی را به دنبال داشته است تا بشر بتواند از واحد سطح زمینه اي زیرکشت یا میزان آب مصرفی، محصول بیشتري را برداشت کند. از جمله، در دهه هاي اخیر کشت رقم‌هاي اصلاح شده و پرمحصول، ضمن افزایش تولید در واحد سطح، مصرف کودها و سم هاي شیمیایی را افزایش داده است (10).

با مراجعه به سندهاي بالادستی نظام از جمله سند راهبردي توسعه کشور براي سال 1404، نقش کشاورزي در تأمین غذاي کافی و ایجاد اشتغال پایدار (اثر مستقیم بخش کشاورزي) با اثرگذاري بالا روي مجموعه چندوجهی امنیت (اثر غیرمستقیم بخش کشاورزي) چشمگیر است. اهمیت تأمین غذاي مورد نیاز کشور در داخل و وابسته نبودن به واردات به‌ویژه در زمینه محصول هاي کشاورزي و مواد غذایی راهبردي در استقلال سیاسی کشور به خوبی روشن است. از جمله، رونق بخش کشاورزي و ایجاد اشتغال سودآور براي روستاییان، افزون بر بهبود کیفیت زندگی و مهاجرت نکردن به شهرها، گرایش به سمت شغل هاي کاذب و کارهاي مجرمانه را به‌ویژه در استان هاي مرزي به شدت کاهش خواهد داد. در واقع، تمام این اجزا، قطعه‌هاي یک پازل بزرگتر به نام امنیت و تجزیه پذیر به زیر مجموعه‌هایی چون امنیت غذایی، اجتماعی و اقتصادي است، اما زمانی میتوان به خروجی مورد نظر صنعت کشاورزي دست یافت که ورودي هاي مناسب به آن داده شود. به عبارت دیگر، تداوم و تکامل این صنعت زمانی حاصل میشود که به یک چرخه پویا و خود اتکا در تعادل با زیستبوم تبدیل شود. تکامل این چرخه نیز در بستر مناسب شامل مجموعه سیاست گذاري هاي کوتاه مدت و بلندمدت برنامه ریزان این حوزه به دست میآید. به همین منظور سعی شده است در این مقاله با توجه به آمار دستگاه‌هاي مسئول مستقیم و غیرمستقیم در بخش کشاورزي با ذکر اطلاعات و تحلیل هاي خود این سازمانها، وضعیت کنونی کشاورزي ایران را بررسی کرده و نقص هاي احتمالی تبیین شود. منظور از نقص، تنها کاهش تولید نبوده بلکه عامل هاي تأثیرگذار دیگر مانند نحوه استفاده از نهاده‌ها و قیمت تمام شده تولید نیز در حکم عامل هاي آسیب زا به پایداري این چرخه در نظر گرفته شده است. براي نمونه، تنها در یک مورد، سودآوري گندم در جایگاه محصول شاخص و راهبردي کشور با بیشترین سطح برداشت، با فرازها و فرودهاي متعددي روبه رو بوده است. وجود نوسان شدید سودآوري این محصول براي مثال که در دو سال پیدرپی 88 تا 89 (400 هزار تومان در هر هکتار) و 89 تا 90 (حدود 50 هزار تومان در هکتار) بوده، شرایط تولید را بسیار سخت کرده است. نتیجه این تولید ناپایدار افزون بر واردات پرنوسان گندم، تضعیف رفاه جامعه روستایی و به دنبال آن اقدام به عملیات کشاورزي نامطلوب بوده است.

با بررسی اهمیت کفایت و سلامت غذا، تأثیر کشاورزي بر این دو موضوع، به وضوح نمایان میشود. نتایج بررسی هاي انجام شده تاکنون نشان میدهند که یکی از بهترین راهکارها براي رفع دشواري هاي موجود و افزایش ضریب امنیت غذایی، توسعه استفاده از فناوري هاي زیستی در عرصه کشاورزي است که سالهاي اخیر مورد توجه بهره برداران، مدیران و سیاستگذاران بخش کشاورزي بوده است. بنابراین همگام با توسعه این صنعت در کشور و آشنایی بیشتر بهره برداران با این حوزه، تصویب برخی از قانونها و مقررات به نهادینه شدن مصرف آنها در کشور کمک میکند.

در بخش قانون هاي موجود در کشور، پیش بینی افزایش میزان ماده آلی خاكها تا 1% در سند چشمانداز، جایگزینی بخشی از کودهاي شیمیایی با کودهاي آلی و زیستی بر اساس بند ب ماده 61 برنامه چهارم توسعه، اختصاص تا 10% یارانه انواع کودهاي شیمیایی به کودهاي آلی و زیستی بر اساس مصوبه هیئت وزیران، پیش بینی جایگزینی تا 35% کودهاي شیمیایی با کودهاي آلی و زیستی و کاهش مصرف سمهاي شیمیایی به واسطه جایگزینی با زیست مهارگرها تا 25% سطح زیرکشت تا پایان برنامه پنجم توسعه و مصرف کودهاي شیمیایی بر اساس نسخه و توجه به کیفیت محصول هاي کشاورزي در قانون بهره وری کشاورزي و منابع طبیعی از جمله برنامه‌هاي مصوب قانونی بوده اند که تحقق آنها میتوانست باعث توسعه کاربرد کودهاي آلی و زیستی و زیست مهارگرها شود.

در این مقاله، سعی در تبیین راه کارهاي زیستی به منظور کاهش باقیمانده سم ها، تجمع فلزهاي سنگین و نیتراتها است. سایر مبحث ها همچون غنیسازي ریزمغذي هاي ضروري و ویتامین ها در کیفیت تغذیه اي مواد غذایی موضوع هاي دیگري هستند که قابلیت ارتقا با استفاده از فناوريهاي زیستی را دارند.

امنیت غذایی

مفهوم امنیت غذایی بسیار گسترده است و به وسیله تعامل دامنهاي از عاملهاي زیستی، اقتصادي، اجتماعی، کشاورزي و فیزیکی تعیین میشود که در عرضه کافی مواد غذایی در سطح کلان و توزیع عادلانه به منظور دستیابی همه به آن بروز میکند. طبق آمار و اطلاعات موجود در کشور، هم اکنون حدود 40% نیاز مواد غذایی از طریق واردات تأمین میگردد و با توجه به جوانی جمعیت و برآوردهاي صورت گرفته توسط جمعیت شناسان، در دهه آینده جمعیت ایران با نرخ رشد سالیانه 6/1% به یک صد میلیون نفر خواهد رسید.

منابع معتبر جهانی تعریفهاي مختلفی از امنیت غذایی ارایه کرده اند که هر یک به وجه‌هایی از این موضوع مهم پرداخته اند که در زیر به آنها اشاره میشود:

• سازمان ملل(1975): عرضه مستمر مواد غذایی اصلی در سطح جهانی به منظور بهبود مداوم مصرف غذا و خنثی کردن اثرهاي نامطلوب نوسانهاي قیمت غذا.
• سازمان خواربار کشاورزي ملل متحد(فائو، 1984): اطمینان از اینکه همه مردم در همه وقت به غذاهاي اصلی مورد نیاز خویش دسترسی فیزیکی و اقتصادي داشته باشند.
• بانک جهانی(1986): دسترسی همه مردم به غذاي کافی در تمام وقت براي تأمین زندگی سالم و فعال.
• اجلاس جهانی غذا(1996): امنیت غذایی یعنی همه مردم در تمامی روزها به غذاي کافی، سالم و مغذي دسترسی فیزیکی و اقتصادي داشته باشند و غذاي در دسترس، نیازهاي یک رژیم تغذیه اي سازگار، براي یک زندگی فعال و سالم فراهم سازد.

قانون هاي موجود در کشور

با توجه به اهمیت موضوع امنیت غذایی که یکی از شرایط ضروري براي داشتن مردمی سالم و با تغذیه خوب است، در سندهاي بالادستی کشور ایران نیز به آن توجه و تأکید شده است که بخش‌هایی از آنها به شرح زیر است:

قانون اساسی

بر اساس بندهاي 7 و 9 اصل 43 قانون اساسی کشور، براي تأمین استقلال اقتصادي جامعه و ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهاي انسان در جریان رشد، با حفظ آزادگی او، اقتصاد جمهوري اسلامی ایران بر اساس ضوابط زیر استوار میشود:

بند 7 – استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج، براي توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور.

بند 9 – تأکید بر افزایش تولیدهاي کشاورزي، دامی و صنعتی که نیازهاي عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحله خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند.

سند چشم انداز جمهوري اسلامی ایران در افق 1404

جامعه ایرانی در افق این چشمانداز چنین ویژگی هایی خواهد داشت:

• برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصتهاي برابر، توزیع متناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهرهمند از محیط زیست مطلوب.

چشم انداز بخش کشاورزي در افق 1404

• توانمند در برقراري امنیت غذایی، خودکفایی در محصول هاي اساسی و توسعه صادرات.
• پیشرفته در حفاظت، احیا و بهره برداري پایدار از منابع طبیعی، محیط زیست و ذخیره‌هاي ژنتیکی.

سیاستهاي ابلاغی اقتصاد مقاومتی

پیشتازي اقتصاد دانشبنیان، پیادهسازي و اجراي نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوري به منظور ارتقاي جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصول ها و خدمات دانش بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانشبنیان در منطقه.

هدف هاي کلان نظام علم و فناوري کشاورزي

• دستیابی به علوم و فنون مورد نیاز براي تأمین امنیت غذایی، خودکفایی در محصول هاي اساسی، تولید غذاي سالم و پاك و افزایش کیفیت تولیدها.
• افزایش سهم ارزش محصول ها و خدمات کشاورزي مبتنی بر دانش و فناوري، به بیش از 50% از کل تولیدها و خدمات بخش.

کافی بودن غذا

دستیابی به غذا یکی از حقوق اجتماعی و فرهنگی افراد جامعه است و دستیابی ناکافی به غذا، یک دشواري اجتماعی بزرگ در سده‌هاست که جریان دارد. در حال حاضر برآورد میشود حدود 842 میلیون نفر در جهان گرسنگی مزمن را تجربه میکنند که در مقایسه با 868 میلیون نفر در سال 2013، کاهشی به تقریب 3 درصدي را نشان میدهد. این امر، پیامد ربع سده پیشرفت است که تعداد افراد دچار سوءتغذیه از سال 1990 تاکنون 17% کاهش یافته است (6) با وجود چنین پیشرفتهایی، امنیت غذایی جهانی همچنان به صورت یک چالش باقی مانده است.

از نکته‌هاي نیازمند توجه در بحث کافی بودن غذا، ایجاد زنجیره از ابتداي فرایند تولید نهاده های کشاورزي، تا تولید محصولهاي کشاورزي و محصول غذایی نهایی است. باید همخوانی مناسبی در این زنجیره وجود داشته باشد، زیرا نبود یا نقص در این زنجیره باعث کاهش کیفیت و کفایت غذا خواهد شد. در کشورهاي توسعه یافته، به این موضوع بسیار توجه میشود و براي محصول هاي غذایی در سطح هاي مختلف انجام می شود. در ایران، اساس زنجیره تأمین از مزرعه تا سفره بحث جدیدي است که به دلیل وجود متولیان قانونی مختلف در برخی حوزه‌ها یا نبود هر گونه مسئول سازمانی در برخی دیگر از حوزه‌ها، مانند تولید محصول هاي کشاورزي، نادیده انگاشته شده است. افزون بر موضوع تعریف زنجیره‌هاي تأمین مواد غذایی از مزرعه تا سفره، نیاز است سهم غذا در سبد خانوارها، به دلیل نسبت هزینه و میزان مصرف نیز مشخص شود. براي مثال، بین 38 تا 40 % اقتصاد هر خانواده ایرانی به سبد غذایی خانوار اختصاص دارد که این آمار نشان دهنده اهمیت غذا در هر خانواده است. بنابراین تهیه و تولید غذاي سالم و با کیفیت وظیفه مهمی است که برعهده دست اندرکاران این صنعت است (3).

میزان تولید

فایل : 21 صفحه

فرمت : Word