مقاله کامل زمین شناسی شهر خوسف – حاشيه شرقي رودخانه شاهرود

توپوگرافي شهر خوسف
شهر خوسف در ارتفاع 1305 متري سطح آزاد دريا قرار دارد. اين شهر در حاشيه شرقي رودخانه شاهرود و به موازات آن از شمال شرقي به سمت جنوب غربي كشيده شده است و داراي شيب عمومي به سمت رودخانه مي باشد. در نقاط مختلف داراي شيب هاي متفاوتي است. از سمت شمال شرقي (قسمت نوساز در حاشيه) داراي شيب ملايم در حدود 5/1 درصد و از سمت جنوب غربي در مجاور باغات و مشرق به شاهرود شيب زياد مي شود. در داخل بافت قديمي كه بعنوان محور اصلي شهر شناخته مي شود. به موازات شاهرود. خانه ها در دو قسمت محور با شيب تند و به سمت پايين گسترش يافته اند. (توپوگرافي شهر خوسف در شكل هاي 1 و 2 نمايش داده شده است.)
وضعيت منابع آب زير زميني شهر خوسف
شركت سهامي آب منطقه اي از نظر مطالعات آبي شهرستان بيرجند را به سه دشت بيرجند، سربيشه و مختاران تقسيم كرده است و خوسف جزء دشت بيرجند و در خروجي آن قرار دارد.
حوضچه دشت بيرجند در مختصات جغرافيايي بين طول هاي 58 درجه و 42 دقیقه تا 59 درجه و 45 دقیقه و عرض جغرافيايي33 درجه و 35 دقیقه تا 33 درجه و 7 دقیقه قرار دارد. دشت بيرجند در شمال حوضه آبريز كوير لوت واقع شده و منطقه نسبتاً مرتفعي است كه توسط رودخانه شاهرود بطول 108 كيلومتر زهكشي مي شود. دشت بيرجند در بخش مشرق توسط رخساره هاي نئوژن كه بصورت تپه هاي باريكی به موازات ارتفاعات جنوبي را دشت متفاوت است، تقسيم گرديده است. قسمت جنوبي بيرجند و قسمت شمالی را دشت مرك گويند.
دشت بيرجند از حوالي روستاي مود تا خوسف بطول 80 كيلومتر و به عرض متوسط 7 كيلومتر به سمت غرب كشيده شده و توسط رسوبات آبرفتي كه حاصل فرسايش كوههاي باقران است پوشيده شده، در مجاورات روستاهاي خراشاد، بيجار، نوفرست و سيد آباد ضخامت آبرفت حدود 100 متر مي باشد ولي به علت بالا بودن سنگ كف و شيب زياد آن لايه آبدار تشكيل نشده است. مقاومت سنگ كف در اين ناحيه زياد بوده و از آميزه هاي رنگين و سنگهاي و لكانيكي و توفهاي پالئوژن تشكيل گرديده كه در اطراف خوسف رخنمون دارد. در حاشيه ارتفاعات به علت شيب زياد سنگ كف لايه آبدار تشكيل نگرديده، بطوري كه چاههاي
محصوره در جنوب غربي شمس آباد در عمق كمتر از 100 متر به سنگ كف ( توف و بارشهاي سبز رنگ پالئوسن) برخورد نموده با ضخامت حدود 150 متر كه توسط رودخانه شاهرود و سر شاخه هاي آن حمل شده پوشيده شده است. در این قسمت ضخامت لایه اشباع زیاد بوده و مناسب ترین آبخون دشت را تشکیل می دهد. كل حوضه آبريز دشت بيرجند حدود 3155 كيلومتر مربع مي باشد كه 1045 كيلومتر آنرا دشت و 2110 كيلومتر مربع را ارتفاعات تشكيل مي دهند.
حداكثر ارتفاع در كوه بندر واقع در شرق حوضه 2787 متر و حداقل آن 1370 متر در محل خروجي دشت قرار داشته و ارتفاع متوسط حوضه 1800 متر مي باشد. اين حوضه توسط رودخانه فصلي شاهرود زهكشي مي شود.
منابع آب
آبهاي سطحي
رودخانه اصلي دشت، رودخانه شاهرود است كه به طول 108 كيلومتر از شرق به طرف غرب كشيده شده است، اين رودخانه فصلي است در اغلب سال خشك مي باشد و تنها در مواقع سيلابي كه مازاد آب سر شاخه ها به آن مي ريزد جريان دارد. سيلاب اين رودخانه بعلت دانه درشت بودن رسوبات بستر رودخانه، نقش عمده اي در تغذيه سفره آب زير زميني دارد. (مقداري از ابتداي اين رودخانه را رودخانه بيرجند مي گويند. رودخانه شاهرود در خط حوضه آبريز دشت قرار دارد و ارتباط هيدروليكي آن با سفره تحت الارضي بگونه اي است كه سفره، رودخانه را تغذيه مي كند, به اين شكل كه در جهت كاهش نسبت توپوگرافي از شرق به غرب ضخامت لايه اشباع كاهش مي يابد و با بالا آمدن سنگ كف در محل اين انهار مازاد آب زير زميني دشت را تخليه و در منطقه به مصارف كشاورزي برسد.
مهمترين سر شاخه ها ئیکه از دامنه شمالي سر چشمه مي گيرد رودخانه هاي بشگز، اسفزار، رق، مرك، رود شور ، سربند و ركات مي باشد.
انهار پنج گانه
انهار پنج گانه خوسف بنامهاي جوميان، موسيان، نزشت، كلقند و فدشك در قسمت غربي حوضه آبريز بيرجند در ناحيه خوسف و بستر طبيعي رودخانه شاهرود قرار دارد.
از نهر موسيان با حفر چاه و بوسيله موتور پمپ و خط انتقال, معادل 13 ليتر در ثانيه آب استحصال مي گردد. ميانگين آبدهي 5 ساله نهر جوميان 22 ليتر و نزشت 19 ليتر و فدشك 18 ليتر در ثانيه منتهي به سال 76 بوده است. در حال حاضر انهار پنجگانه بصورت دو نهر جوميان و فدشك اختصاص به روستاهاي جوميان و فدشك دارد و سه نهر موسيان، نزشت، كلقند مربوط به خوسف است كه كشاورزي بسيار محدودي با استفاده از آنها صورت مي گيرد.
قابل به ذكر است سفره آب زير زميني در محل خروجي دشت، حوالي خوسف از ضخامت كم و لايه نازك اشباع برخوردار مي باشد. بيرون زدگي كف در محل مقبره ابن حسام خوسفي بيانگر مطلب فوق بوده است و بطور طبيعي به شكل سد زير زميني عمل مي نمايد كه به همين علت آبدهی انهار فدشك و كلقند تغييرات و كاهش زيادي نداشته و تقريباً طي چند سال گذشته آبدهي ثابتي داشته است.
بهره برداري از آبهاي زير زميني
در حوضه آبريز دشت بيرجند حدود 90% آب مورد نياز منطقه توسط چاه, چشمه، قنات، و زهكش و از ذخاير آب زير زميني تامين مي شود. تا قبل از سال 1335 چاه نقشي در تامين آب منطقه نداشت.
بر پايه آمار برداري از منابع آب زير زميني دشت بيرجند در سال 1376 تعداد منابع آب زير زميني آن دشت 1005 عدد بوده كه توسط آنها معادل 8/128 ميليون متر مكعب در سال از سفره آب زير زميني برداشت مي گردد.. با توجه به گزارش مطالعات منابع آب زير زميني دشت هاي بيرجند، سر بيشه، مختاران، كه در تير ماه 1380 منتشر شده و توسط شركت مهندسي مشاور طوس آب انجام گرديده نسبت به بررسي منابع آب زير زميني دشت بيرجند كه خوسف در خروجي آن قرار دارد، مي پردازيم.
بهره برداري توسط چاه
در دشت بيرجند غالب بهره برداري را چاهها تشكيل مي دهند. از سفره آب زير زميني سالانه 1/69 ميليون متر مكعب توسط 278 حلقه چاه بهره برداري مي شود كه 53 درصد آب قابل استحصال از سفره مي باشد. حفر چاههاي عميق در اين دشت از سال 1378 به بعد شروع گرديده است.
عمق برخورد به آب زير زميني در سال 1378 در دشت بيرجند, عمق سطح آب زير زميني در دامنه شمال ارتفاعات كوه باقران و دشت مرك زياد بوده و در جهت شمال و غرب دشت از عمق سطح آب كاسته می شود. حداكثر عمق آب در دشت (جنوب علي آباد – مهدي آباد) مرك حدود 185 متر و همچنين در جنوب شهر بيرجند در دامنه ارتفاعات بيشتر از 120 متر مي باشد و حداقل سطح آب كمتر از 20 متر در نواحي شمالي روستاهاي سيوجان مهديه و همچنين در خروجي دشت (حوالي خوسف) مشاهده مي گردد كه به طوز كلي شاهد روند كاهش در امتداد شاهرود به طرف خوسف هستيم.بطور كلي سطح آب زير زميني در دشت بيرجند ار حداكثر 1620 تا حداقل 1260 متر متغير است كه ازشزق (حوالي نوفرست و …) به سمت غرب _(بيرجند) سيوجان و در نهايت بطرف جنوب غربي (خوسف) يك روند كاهشي را نشان مي دهد.
محل تامين آب شرب شهر خوسف
در حال حاضر آب آشامیدنی شهر خوسف از دو حلقه چاه که در فاصله 17 كيلومتري خوسف قرار دارد، تامين مي شود. چاه شماره يك به شماره پروانه بهره بر داري 78/1779 با عمق 92 متر و سطح ايستايي 55 و سطح ديناميكي 68 متر با دبي بالفعل 2/6 ليتر در ثانيه و چاه شماره 2 با عمق 87 متر و سطح ايستايي 5/67 متر و سطح ديناميكي 80 متر با دبي 5 ليتر هم اكنون بصورت شبانه روزي آب شرب شهر خوسف را تامين مي كند.
كيفيت آب شرب اين دو حلقه چاه بر اساس مطالعاتي كه شركت مهندسي مشاور طوس آب در گزارشات مطالعات منابع آب بيرجند ( در تاريخ آذرماه 1380)انجام داده آن منطقه را به لحاظ كيفيت مناسب جهت آب شرب بيرجند اعلام نمود كه اين مطلب پس راه اندازي و تحويل گيري شبكه خوسف توسط آب و فاضلاب شهري توسط مردم منطقه كيفيت آب بدليل شوري مورد اعتراض قرار گرفت. با توجه به نتايج حاصله از آزمايشات شيميايي نمونه هاي آب شرب در منابع آب شاخص هاي سولفات كلرور و سختي كل از حد بالايی نسبت به حداكثر مجاز برخوردار مي باشد كه عمده دليل طمم نامطلوب آب (بنا به اظهارات مردمي) مي باشد. با توجه به افت آب در سفره زير زميني منطقه و نتايج تحليلي آزمايشات حاكي از روند افزايش شاخص هاي مذكور مي باشد كه در آينده نيز با كاهش كيفيت آب روبرو خواهيم بود و همچنين كميت آب با كاهش قابل ملاحظه اي از بدو تأسيس كنترل داشته و مرتباً در حال كاهش مي باشد.
اگر از نوسانات سطح آب زير زميني نموداري داشته باشيم تا حدودي حالت سينوسي دارد و براي هر سال آبي ماكزيمم و مينيمم سطح آب زير زميني كاملاً مشخص است.
ماكزيمم سطح آب در اكثر سالها در اسفند ماه و بعضاً فروردين و مينيمم سطح آب در شهريور ماه اتفاق افتاده است. اين وضعيت تابعي از بارندگي منطقه اي و بهره برداري از آب زير زميني می باشد و بر اساس جداول اعداد هيدروگراف دشت بيرجند متوسط افت 14 ساله برابر با 22 سانتيمتر در سال مي باشد.
كيفيت آب شرب
در دشت بيرجند در دامنه ارتفاعات شمالي بدلايل زمين شناسي و گسترش رسوبات تبخيري نئوژن آب زير زميني از كيفيت خوبي برخوردار نبوده و ميزان شوري و املاح موجود در آن بيشتر از حد مجاز است. در دشت مراك محدوده شمال شرق و شرقي نيز به دليل گسترش رطوبات تبخيري نئوژن ميزان شوري نسبتاً بالاست و آب زير زميني از با كيفيت مطلوبي به لحاظ شرب برخوردار نيست.
در غرب دشت (محدوده تقاب و خوسف) نيز بدليل نزديكي به خروجي دشت و همچنين دانه ريز بودن در غرب رسوبات و طي مسافت زياد آب زير زميني، بهره برداري زياد به ويژه در محدوده تقاب، ميزان املاح موجود در آب زير زميني بالا بوده در اين نواحي نيز آب زير زميني از كيفيت خوب به لحاظ شرب برخوردار نيست در نواحي جنوب دشت دار دامنه كوه باقران بعلت تغذيه ارتفاعات به وجود مخروط افكنه هاي مناسب داراي آب زير زميني مطلوب به لحاظ مصارف شرب مي باشد.
ناحیه مطالعه شده در این نقشه در شرق ایران، استان خراسان و غرب شهرستان بیرجند واقع شده است و نقشه های مجاور آن عبارتند از قائن، بیرجند، سرچاه شور و سه چنگی به ترتیب در شمال، شرق، جنوب و غرب. این منطقه بلحاظ قرارگیری در بخش شمالی لوت مرکزی شرائط خاص آب و هوایی خشک و کویری آن ناحیه را به ارث برده است.
در این منطقه رخنمونهای گسترده سنگهای رسوبی از کرتاسه پسین تا اوائل ترشیری و نیز سنگهای آتشفشانی سئوزوئیک وجود دارد.
شهر خوسف (مرکز بخش و دارای بیشترین جمعیت) در حدود 35 کیلومتری غرب شهرستان بیرجند واقع شده و راه وصول به آن از طریق بزرگراه های تهران- مشهد و مشهد- بیرجند است. بقیه نقاط منطقه دارای جمعیتی پراکنده در معدودی روستا و دهکده کوچک است. پرورش شتر، بز
و کشاورزی کوچک مقیاس، عمده اشتغال منطقه به شمار می آیند. خشکی زیاد و تغییرات شدید درجه حرارت در شبانه روز و فصول مختلف سال از مشخصات آب و هوایی منطقه است. نواحی مرتفع و رشته کوهها در بخش شمالی و شمال شرقی قرار گرفته است و دیگر نقاط، تپه و ماهورهای نامنظم و دشت های آبرفتی محصور شده بین آنها، پستی و بلندیهای منطقه را تشکیل داده اند که در میان آنها مقادیری سنگهای آتشفشانی منفرد، پراکنده و مرتفع تر ممک است دیده شوند. ارتفاع منطقه مابین 2235 متر در بلندترین قله کوه کرونک تا 1042 متر در دشتهای جنوب غربی متغیر است. رودهایی نظیر رودخانه بیرجند، شاهرود، رود شور و رودخانه گاریجگان که غالبا شور هستند تنها در مسافات کوتاهی از طول مسیرشان دارای مختصری آب دائمی در سرتاسر سال هستند.
خلاصه واحدهای سنگی
قدیمی ترین سنگهای رخنموده در این منطقه به سن پالئوزوئیک بالایی می باشد و منحصر به تکه های خرد شده و گسله ای از پلاتفرم موجود در نواحی مرکزی ایران است که به شکل یک تاقدیس در مرز شمال غربی نقشه به شرح ذیل ظاهر شده است.
Cs: سازند سر در (کربونیفر)
ضخامتی در حدود 30 تا40 متر از شیلهای آهکی قرمز- خاکستری با درون لایه های نازک سنگ آهک ماسه ای در شمال غرب ناحیه شناخته شده است که با سازند سر در (کربونیفر) در رشته کوههای شتری مطابقت داده شده اند. این واحد با دگرشیبی فرسایشی و توسط سازند جمال (پرمین) پوشیده است. همچنین معدودی بازپای (براکیوپود) تغییر شکل یافته غیرقابل تشخیص در طبقات آهکی مربوطه دیده شده اند.
Pj: سازند جمال (پرمین)
در شمال غرب نقشه رخنمونی از سنگهای شبیه به این سازند وجود دارد که به سازند جمال نسبت داده شده اند. ضخامت این واحد 150 تا 200 متر بوده و مشتمل بر سنگ آهکهای به رنگ خاکستری تیره، سنگ آهکهای رسی و مختصری درون لایه های آهکی شیلی می باشد و 60 تا 70 متر فوقانی روشن تر و دولومیتی هستند.
بعضی افقها حاوی فوزولینید، مرجان و محدودی تکه های صدف بازوپا هستند. گرچه بر حسب نمونه های مربوطه و بر اساس جنسهای فراوان موجود در آنها سن مسکوین (منتسب به بخش بالایی سازند سر در) توسط پرتوآذر تشخیص داده شده است و لیکن رخساره سنگ شناسی آنها هیچ گونه شباهتی با سازند سردر، موجود در دیگر نقاط ایران نشان نمی دهد.
TRs: سازند سرخ شیل (تریاس پیشین)
در شرق توالی سنگهای پالئوزوئیک، شیلهای خیلی نازک آهکی و مختصری سنگ آهک رسی نازک لایه بضخامت 100 تا 120 متر یافت شده است که شبیه به سازند سرخ شیل در رشته کوههای شتری بوده و در اینجا نیز به طور هم شیب توسط دولومیت شتری پوشیده شده اند.
TRsh: سازند شتری (تریاس میانی)
در شمال غرب ناحیه ضخامتی در حدود 150 تا 200 متر از دولومیتهای قهوه ای- قرمز ضخیم لایه تا توده ای منتسب به این سازند به شکل یک ساختمان مرتفع و مشخص ظاهر شده است که بر روی سازند سرخ شیل قرار گرفته و به سمت شمال تا نواحی جنوبی نقشه قائن گسترش دارند.
تاکنون در سرتاسر منطقه رسوبات جوانتر از تریاس میانی تا کرتاسه پسین و نهشته های شبیه فلیش آن که در ذیل شرح داده می شوند، مشاهده نشده است.
K2fl: رسوبات شبیه فلیش:
توالیهایی از رخساره شبیه فلیش مشتمل بر تناوب مارنهای سفید و سبز- خاکستری با ماسه سنگهای آهکی دارای ساختهای رسوبی اولیه ناشی از جریان آب (سوله مارک) و شیلها و ماسه سنگهای ورقه ای مربوطه در بخش شمال غربی نقشه ظاهر می گردد و گرچه کمربند باریکی از آنها در شمال شرق نقشه نیز برخورد شده است و لیکن رخنمودهای گسترده این سنگها به سمت شمال و در قسمتهای جنوبی نقشه قائن واقع شده است.
نمونه های جمع آوری شده از نقاطی چند، دارای گونه هایی از گلوبوترونکانا و اربیتوئیدس و سیدرولایتس و غیره بوده اند که دلالت بر سن کامپانین- ماستریشتین دارند.

فایل : 24 صفحه

فرمت : Word