مقاله کامل تبیین جایگاه و منزلت ازدواج و تشکیل خانواده در اسلام

تبیین جایگاه و منزلت ازدواج و تشکیل خانواده در اسلام
چکیده
از منظر قرآن کریم، خانواده نهادی مقدس است که بر پایه ازدواجی سالم شکل‌ می‌گیرد. ازدواج اولین تعهد عاطفی و حقوقی است که در بزرگسالی منعقد‌ می‌گردد و نقطه عطفی در رشد و تعالی شخص تلقی‌ می‌شود. پس افراد برای داشتن خانواده ای پویا، آرام بخش و متکامل نیازمند ازدواجی موفق و آگاهانه هستند. پیامبر اکرم (ص) هم در مورد اهمیت ازدواج به انتخاب همسری مسلمان و شایسته اشاره کرده اند. بنا به ضرورت و اهمیت موضوع خانواده، هدف مقاله حاضر بررسی و تبیین جایگاه ازدواج و تشکیل خانواده با توجه به آیات و روایات‌ می‌باشد. روش مورد استفاده در این مقاله از نوع مفهومی و مروری است که اطلاعات مورد نیاز با استفاده از اسناد و منابع موجود جمع آوری شده و نتایج بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد: برای شکل گیری یک خانواده مستحکم و سالم علاوه بر انتخاب مناسب و آگاهانه، به دست آوردن دانش و اطلاعات اولیه جهت شروع یک زندگی مشترک برای دو طرف امری بدیهی است. باید به سلامت نهاد خانواده توجه ویژه ای داشت، زیرا در صورت کم توجهی به این نهاد مقدس، بسیاری از آسیب‌های اجتماعی بزرگ در متن آن آماده شکل گیری خواهد بود. همچنین خانواده علاوه بر اینکه محل امن و آرامش بخش برای اعضای خانواده فراهم‌ می‌کند، پایگاه اصلی تربیت فرزندان هم به شمار‌ می‌رود. بنابراین انتظار‌ می‌رود والدین در این زمینه هم الگوی رفتاری درستی ارائه دهند، با فرزندان خود دوست باشند و تلاش کنند که ستون خانواده سست و لرزان نباشد، چون با لرزش ستون این نهاد، بچه‌ها زیر آوار خواهند ماند. پس برای پیشگیری از این موارد، خانواده‌ها باید از خدمات مشاوره ای با رویکرد دینی برخوردار باشند و آموزش‌های
لازم را در زمینه چگونگی رفتار با فرزندان فرا گیرند. بعلاوه، باید استفاده از آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی و دینی در کنار سایر مواد آموزشی در مدارس و مراکز آموزشی و تربیتی مورد توجه و تأکید قرار گیرد. با برگزاری کلاس‌ها ، همایش‌ها، کنفرانس‌ها، تهیه فیلم و تراکت‌هایی با محتوای آموزش‌های مهارت‌های زندگی‌(مهارت‌های رویارویی و ارتباط، سازگاری، خودآگاهی، شیوه‌های تربیتی، ارضاء نیازها، تعهد در زندگی زناشویی و انتخاب همسر) و با بهره گیری از توان علمی و کارشناسی متخصصین حوزه مشاوره، روان شناسی و مددکاری اجتماعی باعث توانمندی اعضای خانواده‌ها شوند.
مقدمه
خانواده نهادی اجتماعی و یکی از نهادهای بنیادی در جامعه انسانی به شمار‌ می‌رود که از یک طرف با نظام اجتماعی و از سوی دیگر مستقیما با فرد در ارتباط است. خانواده ، کانون حمایت و شفابخشی برای اعضای خود‌ می‌باشد که باعث تکامل اجتماعی، اخلاقی و دینی افراد‌ می‌شود. این نهاد ارزشمند از لحاظ اهمیت در بالاترین نقطه اوج قرار دارد و یکی از ارکان اساسی جامعه شمرده‌ می‌شود ودستیابی به جامعه سالم در سایه وجود خانواده سالم مسیر‌ می‌باشد (برنشتاین و برنشتاین،2001، به نقل از افضلی گروه،1383).
سینها و مکرجی (1999) یکی از عوامل اثرگذار بر عملکرد خانواده را، سازگاری زناشویی‌ می‌دانند. گفتنی است که سازگاری در بین اعضای خانواده باعث‌ می‌شود که کیفیت عملکرد والدین، میزان سلامتی، میزان رضایت از زندگی، رشد و تربیت فرزندان و روابط اجتماعی بهتر و مؤثرتر شود (احمدی و همکاران، 1384). همچنین مارکمن و‌هالوگ(1993) در پژوهشی نشان داده اند که برنامه‌های آموزشی، روابط زوج‌ها را بهبود‌ می‌بخشد و از نارضایتی آنها‌ می‌کاهد.
تداوم عشق زناشویی و علاقه زوجین به همدیگر، حفظ حرمت و قداست خانواده بسیار مهم و اساسی است. ازدواج کار خیلی سختی نیست. ولی مهم‌تر اینکه زندگی بعد از ازدواج باید به صورتی شکل بگیرد که همواره پویا، فعال، بانشاط و کارآمد باشد. آن زندگی و خانواده ای موفق است که سالم، در حال رشد، سرشار از محبت و صمیمیت و روابط مطلوب زناشویی در آن حکمفرما باشد.در این مقاله‌ بر آنیم که نقش ازدواج و تشکیل خانواده را‌ در زندگی مشترک زوجین
و تحکیم بنیان خانواده از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار دهیم.
ازدواج وتشکیل خانواده
ازدواج یک سنت الهی و یک نیاز فطری در وجود بشر‌ می‌باشد. انسان از بدو خلقت جهت تشکیل خانواده و بقای نسل ازدواج‌ می‌کرده است. این سنت الهی در اقوام و ادیان مختلف شکل و مقررات خاصی دارد. ازدواج رابطه ای است انسانی، پیچیده و ظریف و از عالی‌ترین رسم اجتماعی است. از دلایل اصلی ازدواج‌ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: عشق و محبت، داشتن شریک و همراه در زندگی، ارضای نیازهای عاطفی و روانی، افزایش شادی و خشنودی(نوابی نژاد، 1380). خداوند متعال در قرآن کریم جایگاه ارزشمند خانواده را مورد تأکید قرار داده است. خانواده از منظر قرآن کریم نهادی است مقدس که بر پایه ازدواجی سالم که از آن به «میثاق غلیظ» یاد‌ می‌شود؛ استوار شده است. خانواده مرکز تربیت، انسان سازی و مأمنی برای رسیدن به تکامل انسانی است. این نهاد اجتماعی در شریعت نبوی هم حرم امنی برای اعضای خانواده است که در سایه امنیت و سکون در آن گرد هم‌ می‌آیند تا عشق و محبت خود را در سایه پیوند اعضای آن، نثار یکدیگر نمایند و نشاط و امید را در این بوستان بذر افشانی کنند. بنابراین خانواده از دیدگاه قرآن بر مبنای اصل مودت، رحمت و تفاهم متقابل برای رشد و بالندگی انسان شکل گرفته است.
قرآن کریم اساسی ترین اصل در رفتار و تعامل زوجین را معاشرت به معروف معرفی کرده و در آیه 19 سوره نساء، به طور صریح به آن اشاره‌ می‌کند.(عاشروهن بالمعروف). همچنین در آیه 228 سوره بقره به گونه صریح وظایف، حقوق و آداب معاشرت متقابل مرد و زن را در خانواده برابر و همانند شمرده و معیار آن را معروف معرفی‌ می‌کند. (و لهن مثل الذی
علیهن بالمعروف). قرآن کریم در آیه 21 سوره روم، هدف از ازدواج را، کسب سکینه و آرامش زوجین از یکدیگر دانسته و تصدیق‌ می‌کند که میان شما، رحمت و مودت قرار دادیم، تا بدین وسیله زمینه ایجاد آرامش را به مخاطبین باز شناساند. (و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون).
پیامبر اکرم (ص) در تبیین اهمیت ازدواج و آثار و فواید آن‌ می‌فرمایند: «هیچ مسلمانی، بعد از اسلام ، به چیزی بهتر از همسری مسلمان و شایسته، بهره مند نشده است.»(وسائل الشیعه، ج14،ص23).
از امام رضا (ع) هم روايت شده كه ايشان فرمودند:هيچ فايده‏اى به كسى نمى‏رسد بهتر از اين كه برايش بانويى باشد كه نگاه كردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانى همسر باشد و در غياب شوهر امانت دار و حافظ حريم خويش و خانواده و اموال شوهر است. از آن جهت كه مسؤوليت امنيت روانى خانواده برعهده زن است و كليدهاى عاطفه و رموز ايجاد روابط قلبى بدست اوست.بنابراین، اسلام از زن انتظارى متناسب با اين جايگاهش دارد و در واقع چون سعادت و شقاوت خانواده به بانوى خانه وابسته است در روايات ائمه هدى بالاترين زينت و نهايت سعادت براى مرد، برخوردارى از همسرى شايسته، معرفى شده است.
تا زمانی که زوجین در کاسه زندگی مشترک خود به طور متقابل عسل‌ می‌ریزند، زندگی شیرین خواهد بود. فروم معتقد است که فقدان راستی و پختگی عشق باعث خاموشی آن‌ می‌شود، عاشق نمی‌تواند عشق گذرای خود را به عشق پایدار و حتی پر حرارت تغییر شکل دهد. بدون تردید عشق مورد نظر فروم به دشواری قابل دسترسی است، زیرا انسان نمی‌تواند از تمایلات خودمداری خود بطور کامل فراتر رود(گنجی، 1381).
شهریار هم در یکی از غزل‌های خود به این موضوع اشاره دارد:
در وصل هم ز عشق تو ای گل در آتشم‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ عاشق نمی‌شوی که ببینی چه‌ می‌کشم
اگر افراد با نگرشی مثبت نسبت به امر ازدواج، به آن اقدام کنند، با گذشت زمان نه تنها حرکات ظریف و قشنگ روزهای اول آشنایی کم رنگ نمی‌شوند، بلکه بگو بخندهای روزهای اول، که نشانه زنده دلی و شادابی بود، همچنان ادامه خواهد داشت. که در این زمینه نویسنده فرانسوی ژول رنار خیلی خوب در روزنامه خود نوشته است:‌ «زمانی هم که این خال را زگیل خواهم دید باز هم تو را دوست خواهم داشت. »(گنجی،1381).
گلاسر(2000 و 1998) معتقد است که عشق فرایندی است که توسط زوج‌ها به وجود‌ می‌آید. ایشان معتقد است که رابطه عاشقانه تا زمانی ادامه خواهد داشت که زوج‌ها خود را متعهد به ادامه رابطه بدانند و معتقد باشند، عشق چیزی است که خودشان انتخاب کرده اند. همچنین رایس(1997) در پژوهشی نشان داد، عشق یک حالت روان شناختی است و دارای سه جزء شوریدگی، صمیمیت و تعهد است. با عنایت به مطالب فوق و آیات و روایات، خانواده یکی از نهادهای بنیادی در جامعه انسانی به شمار‌ می‌رود و نقش اساسی در تنظیم زندگی اجتماعی بشر بر عهده دارد. توانمندی و سلامت زندگی اجتماعی، همچنین رشد بهره وری یک جامعه بطور غیر مستقیم تحت تأثیر خانواده قرار دارد. انسان‌های سالم و رشد یافته در خانواده‌های سالم پرورش‌ می‌یابند و حساس ترین مراحل اجتماعی شدن و فرهنگ پذیری در خانواده صورت‌ می‌گیرد. بنابراین خانواده کارکردهای مختلف و متنوعی دارد. به عنوان مثال، کانون حمایت، التیام و شفابخشی
است که بایدفشارهای روانی وارد شده بر اعضای خود را تخفیف داده و راه رشد و شکوفایی آنها را فراهم کند (ثنایی،1370).
بارکر(1986) ملاک‌هایی را برای خانواده کارا و بهینه ارائه کرده است که از مهم ترین آنها عبارتند از: میزان موفقیت خانواده در حل مشکلات و تأمین نیازهای مادی، عاطفی و معنوی اعضای خود. علاوه بر این پژوهش‌ها نشان‌ می‌دهد که خانواده‌های کارا مستحکم، دارای ویژگی‌هایی همچون، تعهد، احترام ارتباط صمیمی و صرف وقت برای باهم بودن‌ می‌باشند.
زیر ساخت هر گونه پرورش و تکامل اجتماعی، روانی، اخلاقی و دینی در خانواده شکل‌ می‌گیرد. اگر به هر دلیل نتوانیم بنیان خانواده را تحکیم بخشیم، هرگز نخواهیم توانست معیارها، ارزش‌ها و ایده آل‌های انسانی خود را پایه گذاری کرده و به نسل‌های بعدی منتقل کنیم.
جامعه شناسانی چون ژانت و لوئر عوامل استحکام و پایداری زندگی مشترک را مورد بررسی قرارداده و این عوامل را مشخص کرده اند که عبارتند از:
الف- نگرش مثبت زوجین نسبت به یکدیگر: منظور این است که طرفین با دیدی مثبت نسبت به همدیگر داشته باشند. و حتی الامکان از معایب چشم پوشی کنند. رویدادها و تعارضات احتمالی را قابل حل بدانند و نباید تصور کنند که این مشکلات فقط در زندگی آنها وجود دارد، بلکه سعی کنند با تفاهم و همکاری تهدیدهای موجود را برای رشد و بالندگی زندگی مشترک به فرصت تبدیل کنند. آنها باید بپذیرند که زندگی دارای تلخی و شیرینی است و سعی کنند سهم شیرینی آن را افزایش دهند. امام رضا(ع) مي فرمايند: اگر مؤمني خشمگين شود عصبانيت، وي را از طريق حق بيرون نمي برد و
اگر شادماني يابد اين خرسندي وي را دچار باطل نمي سازد و چون به اقتداريميرسد بيشتر از آنچه حق دارد، نمي گيرد. همچنین امام سجاد(ع)‌ می‌فرمایند:«و أما حق الزّوجةُفإن تعلم أنّ اللّه عزّوجلّ جعلها لک سکناً و أنساً فتعلم أن ذلک نعمة من اللّهعلیک فتکرمها و ترفق بها و إن کان حقک علیها أوجب؛ حق زن آن است که بدانیخداوند همسر را مایه آرامش و انس قرار داده و نیز بدانی که همسر نعمت الهی بر تواست. پس او را گرامی بدار و با او مهربانی کن؛ اگرچه حق تو نیز بر او لازماست».
ب- تعهد در مقابل ازدواج: واژه «تعهد» و پای بندی به معنای تصمیمی عقلانی است که مستلزم مقید بودن فرد به اعمالی خاص است؛ و یا حالتی دال بر وابستگی عاطفی یا عقلانی به ایده آلی مطلوب‌ می‌باشد (گود، 2000، به نقل از فروزنده داورپناه، 1384).
همچنین ازدواج اولین تعهد عاطفی و حقوقی است که در بزرگسالی منعقد‌ می‌شود. انتخاب همسر و انعقاد پیمان زناشویی نقطه عطفی در رشد و تعالی شخص تلقی‌ می‌شود. یکی از عوامل مهم در ماندگاری و حفظ یک ازدواج احساس تعهد در زوجین است. زیرا بعد از شیدایی اوایل ازدواج و پس از آنکه شور روزهای نخست ازدواج فروکش کرد، توجه به رفاه و خوشبختی همسر، مهم ترین نیروی پیوند دهنده روابط زن و شوهر‌ می‌شود. امام رضا(ع) در این باره‌ می‌فرمایند:
«احْسنوا جوار النّعم فانّها وَحشيّة مانأت عن قوم فعادتْ اليهم»يعني نعمت‌هاي الهي را كه در اختيارتان است گرامي بداريد چرا كه آنها گريزان مي باشند،از هر كه كناره گيرند ديگر بازگشتي برايشان نمي باشد. همچنین آن حضرت از پدران بزرگوارش از رسول خدا(ص) روايت كرده اند خداوند متعال
هر گناهي را مورد آمرزش قرار مي دهد مگر گناه انكار مهر زن يا غصب دستمزد اجير يا فروش انسان آزاد.».
ج- مقدس شمردن ازدواج: تشکیل خانواده‌ می‌تواند بخش عظیمی از عوامل و زمینه‌های انحراف و کج روی درانسان را از بین ببرد. ازدواج یکی از عوامل رشد و تعالی زوجین در زندگی است. شاید تعبیر آیه شریفه «هن لباس لکم و انتملباس لهن» به این مورد اشاره دارد. همچنین امام علی (ع) در سخنی زیبا در پاسخ به‌ پرسش پیامبر اکرم (ص) در باره همسرشان، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) فرمودند: «نعم العون علی طاعه الله …؛فاطمه علیها السلام را بهترین یاور خود بر اطاعت پروردگار یافتم». بنابراین زن و شوهر باید ازدواج را امری مقدس بدانند تا بتوانند در زندگی مشترک زمینه ساز رشد و تعالی همدیگر و تربیت فرزندان خود باشند.
ریویز (2006) معتقد است هر ارتباطی پستی و بلندی‌هایی دارد. وی معتقد است کلید ساخت یک ازدواج قوی و مستحکم را در تعهد، تفکر مثبت، ارتباط، عاطفه، مهربانی، درک و احترام و هدف مشترک‌ می‌داند‌(به نقل از نجارپوریان، 1387).
جایگاه و منزلت خانواده
خانواده را از چهار منظر‌ می‌توان مورد بررسی قرار داد.
الف)«خانواده، ساختاری در برابر جامعه»: برخی از جامعه شناسان نظیر‌هایدی روزن باوم خانواده را واحد بنیادین جامعه تلقی‌ می‌کنند.
ب) «خانواده، عامل انتقال فرهنگی»: در این رویکرد، خانواده به لحاظ ایجاد پیوندهایی میان نسل‌های مختلف، قادر خواهد بود، میراث فرهنگی خود را به نسل‌های بعدی منتقل کند.
ج) «خانواده، عامل توسعه فرهنگی»: هر فرهنگی برای تداوم حیاط خود، نیازمند نوعی توسعه و گسترش از طریق پیام‌ها، عناصر و مؤلفه‌های متنوع خویش است که خانواده بستر مساعدی برای چنین هدفی است.
د) «خانواده، عامل تکوین هویت»: تقریبا همزمان با دوره نوجوانی، پدیده «هویت یابی» نمایان‌ می‌شود و تا دوره جوانی، امتداد‌ می‌یابد. به اعتقاد برخی اندیشمندان، تشکیل خانواده، به منزله تکوین بخشی از هویت فرد‌ می‌باشد که با عنوان «هویت خانوادگی»، آن را از سایر ابعاد هویت متمایز‌ می‌کنند.
اهداف تشکیل خانواده
به عقیده برخی اندیشمندان، خانواده، سازمانی فعال، پویا، زنده و بنیادین است. بنابراین همانند سایر سازمان‌ها، اهداف خاصی برای تشکیل و تداوم آن مدنظر‌ می‌باشد. تشکیل خانواده، پدیده ای است که در نیمه اول زندگی روی‌ می‌دهد. لذا هدف آن از آرمان کل زندگی جدا نیست. از دیدگاه یونگ، هدف زندگی، یافتن توفیق و جایی در جهان است. از دیدگاه فرانکل، هدف زندگی، از خود فرا رفتن و جذب معنا و منظوری شدن است. آلپورتهم معتقد است کسانی که از سلامت روان برخوردارند، فعالانه در پی هدف‌ها و امیدها و رؤیاهای خویشند. از دیدگاه اسلام هم، هدف زندگی نیل به سرحد کمال و بالندگی است. برخی از اهداف تشکیل خانواده عبارتند از:
1) تحقق جامعه سالم: خانواده، واحد بنیادین جامعه و تابعی از آن محسوب‌ می‌شود. تشکیل خانواده از یک لحاظ به این معضلات که به خواسته‌ها، تمایلات انسان‌ها، در حد اعتدال و در محدوده قانونی آن، پاسخ داده شود. در این

فایل : 25 صفحه

فرمت : Word