مقاله کامل تاثير شرايط اقليمي بر كشت برنج در شهرستان ميانه مطالعه موردي روستاهاي ( آچاچي و ممان )

فصل اول
چهارچوب تحقيق
1-1- مقدمه
امروزه بزرگترين مشكل در اقليم شناسي كشاورزي،‌اثر عناصر آب و هوايي بر محصول است. رشد گياه به تمام عواملي بستگي دارد كه در محيط زيست اعمال مي شوند. هيچ مطلوبيت ساده اي براي هر يك از عوامل وجود ندارد كه بدون توجه به وضعيت ديگر عوامل توجيه شود. تمام محصولات كشاورزي در اين مساله كه به طور طبيعي رشد نكنند داراي حدود آستانه طبيعي معيني از عناصر آب و هوايي هستند، ولي پرورش و انتخاب تدريجي اين آستانه ها براي بسياري از محصولات مانند: گندم، جو، برنج، ذرت و … قابل ملاحظه و دسترسي است.
يعني روش هاي مورد استفاده كشت گاهي در ارائه تغيير قابل ملاحظه در ميكروكليما نقش مهمي را ايفا مي كند.
انسان بر خلاف جانوران و گياهان سعي نموده است محيط اطراف خود را بشناسد و سپس به نفع خود ان را تغيير دهد و بعبارت ديگر بر محيط آب و هوايي پيرامون خود احاطه يابد. همين انسان مجبور بوده است براي تهيه غذا، خوراك، پوشاك و بهداشت از طريق كشاورزي اقدام نمايد و به همين جهت است از بدو تاريخ و هم اكنون نيز ثبات و پيشرفت ملل بستگي موثر و مستقيم نسبتت به توسعه و ترقي در توليدات كشاورزي آنها دارد.
با بررسي و آناليز عوامل اقليمي مطابق با تغييرات زماني و مكاني نه تنها در بخش زراعي، باغباني و دامپروري و امور زيربنايي مي توان به اقدامات بسيار اساسي مبادرت نمود، بلكه مي توان با استفاده از كاربريهاي ثانويه عوامل اقليمي از پتانسيل هاي منابع طبيعي نيز به نحو احسن بهره گيري كرد.
گرچه نمي توان ادعا كرد كه از اولين خاستگاههاي كشت محصول برنج، كشور ما ايران بوده است، اما اين پذيرفتني است كه در اين خطه نيز هزاران سال است اين محصول مورد توجه اقوام وگروههاي انساني ساكن در آن بوده و گونه هاي سازگار با پارامترهاي محيطي و آب و هوايي خاص هر منطقه مورد استفاده قرار مي گرفته و هم اكنون نيز روزبروز توسعه مي يابد. در منطقه آذربايجان نيز فقط در بخشي از آن در جنوب شرقي منطقه ميانه برنج كشت مي شود. بطوري كه امروزه سطح زير كشت اين محصول در حدود 6-5 هزار هكتار مي باشد.
كشت محصول برنج در بيش از 50 روستاي منطقه ميانه اهميت وافري به اين خطه بخشيده است و با عنايت به اينكه برنج در تغذيه مردم منطقه نقش بسيار مهمي دارد، بطوريكه در اكثريت خانواده ها غذاي يك وعده از سه وعده تغذيه روزانه را برنج تشكيل مي دهد و همچنين نوع يا واريته هايي كه در اين منطقه استحصال مي شوند از لحاظ كيفيت در مرغوبيت، ارزش غذايي، پخت، تجارت و … مي‌توانند مورد توجه قرار گيرند، بنده را بر آن داشت تا آنجايي كه توان علمي و امكانات موجود و …
اجازه مي دهند، نقش عوامل اقليمي را در چگونگي كشت و توليد اين محصول در منطقه سكونتي را مورد بررسي قرار دهم. اميدوارم كه ويژگيهاي ديگر مربوطه نيز از ناحيه متخصصان مربوطه مورد بررسي قرار گرفته و با اجماع و تحليل مجموعه مطالعات بتوان يك چشم انداز مطمئن و ارزشمندي را در فراسوي توسعه كشت محصول برنج درمنطقه ميانه فراهم آيد.
2-1- طرح مساله و اهداف موضوع مورد مطالعه
هدف از اين مطالعه حصول اطلاعات لازم و استفاده عمومي از داده هاي هواشناسي درارتباط با برنامه ريزيهاي كشاورزي و احياناً پروژه هاي توسعه كشاورزي است. مخصوصاً توليد و كشت محصول برنج در منطقه ميانه مي باشد كه داراي ايستگاه هواشناسي سينوپتيك است. همه مي‌دانيم كه شكست يا توفيق در فعاليتهاي كشاورزي وابستگي عميقي به عوامل متعدد از جمله ساختمان ژنتيكي و شرايط محيطي از قبيل خاك و آب و هوا بستگي دارد. در صورتيكه بتوان به اين عوامل در صورت كلي شناخت يافت، بي گمان توليد محصول از نقطه نظر كيفي و كمي افزايش مي يابد و بر عكس عدم توجه، منجر به شكست گرديده و خسارات مالي و اتلاف نيروي انساني و تكنولوژيكي را بدنبال خواهد داشت.
بي گمان يكي از عواملي كه باعث اختلاف در ميزان عملكرد محصولات كشاورزي در مناطق مختلف مي گردد، عوامل اگروكليماتيكي است. در يك برنامه‌ريزي منسجم و اصولي در بخش مديريت زمين و محصول، انتخاب سيستم زراعي، احتياجات زيربنائي و … درنظر گرفته مي شود. دراينجا لازم به ذكر است براي آنكه بتوان از رژيم اقليمي حداكثر بهره وري اقتصادي را به دست آورد، لازم است قبل از هر گونه برنامه ريزي ميزان تابش، تبخير، تعرق و دامنه تغييرات روزانه دما، توازن آب و ديگر عوامل اقليمي را در نظر گرفت. براي دستيابي به اين مقاصد سعي شده است با محاسبه آمار و داده‌هاي 29 ساله در منطقه ميانه (آچاچي – ممان) بتوان يك رژيم اقليمي را مشخص نمود و با توجه به نوع اقليم غالب بتوان گياهاني را كشت نمود كه داراي حداكثر سود اقتصادي هستند، از جمله محصول برنج.
از طرف ديگر نقشي كه اين محصول در تغذيه مردم منطقه ايفا مي‌نمايد، تا جائيكه بعد از گندم مهمترين
قلم غذايي مصرفي مي‌باشدو به لحاظ رشد روزافزون جمعيت منطقه اهميت آن بطور مداوم در سبد تغذيه مردم افزايش مي‌يابد. بنابراين افزايش كمي و كيفي توليد اين محصول بايد به دقت مورد توجه مسئولين در سطح ملي، استاني، منطقه‌اي و … قرار بگيرد.
براي افزايش توليد علاوه بر عوامل و عناصر اقليمي، اكولوژيكي، خاك و … روشهاي فني و مهندسيب و … نيز بسيار مهم است كه در نظر گرفته شود. چنانچه كليهپ پارامترهاي طبيعي وقتي در يك چارچوب آگاهانه و تحت مديريتي كارآمد درهم تلفيق شوند، بطوري كه برآيند آنها اتخاذ شيوه‌اي مطلوب و سازگار جهت كشت بهينه اين محصول باشد، نتيجه‌ي تمامي مساعي، هزينه‌ها و … مثمرثمر خواهد بود.
با توجه به اراده‌اي كه مديريت محترم كشاورزي شهرستان ميانه براي ترويج مسائل بهزراعي مثل تهيه بذر مناسب برنج، استفاده از سموم و كودهاي شيمايي، استفاده از روشهاي مكانيزه در مراحل توليد، كاشت، داشت و برداشت و … از خود نشان داده و برنامه‌كاري را بر اين مبنا تنظيم نموده‌اند، از جمله مواردي بود كه لزوم پرداختن به اين مساله را تقويت مي‌نمود و مرا برآن داشت تا با توجه به نوع گرايش و پيوندي كه كشت اين محصول با رشته تحصيلي بنده داشت، بخشي از نيازهاي اوليه اقليمي محصول برنج را با عنايت به ويژگي‌هاي جوي منطقه حل كرده باشيم.
3-1- سابقه و پيشينه تحقيق:
منطقه ميانه (آچاچي – ممان) در مجموع با داشتن 1250 هكتار شاليزار در استان مقام اول را در بين ساير شهرستانها به خود اختصاص داده است و قرنهايست كه اين محصول با توجه به سازگاري آن با شرايط اقليمي در منطقه كشت مي‌شود. زراعت اين محصول در طول تاريخ اين خطه در حاشيه رودخانه‌هاي پرآب و دائمي جائيكه سرشار از رسوبات حاصلخيز و آبرفتهاي غني مي‌باشد، صورت گرفته و هم‌اكنون نيز منطبق با همان موقعيت‌هاي ديرين صورت مي‌گيرد. در آثار متقدمين، ويژگي‌هاي طبيعي و انساني منطقه ميانه مكرراً مورد تفحص و تدقيق قرار گرفته است. اين مطلب از ميان نوشته‌هايي چون: «كتاب البلدان ابن يعقوبي، بلاذري، اصطخري، ابن حقول بغدادي، معلوم مي‌شود كه در همه‌ي آنها به عمارن و
كشاورزي منطقه ميانه و كشت انواع فلات و حبوبات از جمله گندم، جو، برنج و … اشاراتي شده است.»
« بنا به نوشته حمدا… مستوفي اين شهر در اثر حملات مغلو يكبار بطور كلي ويران شده و در ادوار بعدي دوباره رو به آباداني گذاشته است و اين منطقه گاهي ميانج و گاهي هم گرمرود ناميده شده است.»
از اين مطلب چنين استنباط مي‌شود كه وجو.د رودهايي مانند گرمرود كه امروزه هم اكثر مناطق كشت برنج در ملتقاي اين رودخانه با رودخانه قزل‌اوزن وجود دارد، موجبات توسعه كشاورزي و كشت انواع محصولات در اين مناطق ويراتن شده (از جمله برنج بر حسب شرايط مناسب طبيعي) گرديده و به مررو با افزايش و بهبود وضعيت تغذيه (امنيت غذايي) اوضاع اجتماعي، عمراني و … هم بهبود يافته است. كمااينكه مناطق آچاچي و ممان نيز درست جلگه‌هاي ساحل اين رودخانه‌ها (گرمرود، قرانقو، قزل‌اوزن و… ) قرار گرفته‌اند.
در آثار متاخرين كه بويژه از دهه‌ي 1350 تا كنون به چشم ديده مي‌شوند، چنانكه بايد مساله كشت برنج در منطقه ميانه پيرامون آن بطور اختصاصي مورد تفحص قرار بگيرد، مطالعه نگرديده است، مگر اينكه در خلال بررسي موضوعات مختلف به امر كشت برنج در منطقه ميانه نيز اشاراتي به عمل آمده است. از جمله اين آثار شايسته كتاب «ميانه دروازه آذربايجان» تاليف جناب آقاي قاسم مهداد و كتاب ديگر «جغرافياي شهرستان ميانه» تاليف جناب آقاي سيد رحيم طاهري مي‌باشد. از جمله اينكه در كتاب اخير آمده است: « در منطقه ميانه از زمانهاي قديم كشت برنج رواج داشته است و اين ناحيه به همين جهت مشهور بوده است و شايد يكي از دلايل شيوع زياد بيماري مالاريا در اين ناحيه بوده است كه قربانيان زيادي گرفته است.» از لحاظ بيولوژيكي چون حشره‌ي ناقل بيماري مالاريا (آنوفل) در مناطق مرطوب و باتلاقي سريعاً تكثير مي‌يابد. وجود شاليزارهاي وسيع درطول زمانهاي گذشته در ميانه و روستاهاي اطراف آن بوده است.
از سال 1375 نيز آثاري چند مي‌توان در اين زمينه يافت. از جمله‌ي اين آثار بسيار شايسته پايان‌نامه كارشناسي ارشد تحت عنوان «مطالعات ناحيه‌اي ويژه ميانه» مي‌باشد كه در آن بطور اجمالي توليدات و توانهاي كشاورزي منطقه پرداخته گرديده و به توليدمحصول برنج و مناطق مهم آن از جمله آچاچي – ممان اشاره شده است.
به نظر مي‌رسد در يكي دو سال اخير توجه خاصي به توسعه كشت اين محصول مبذول شده، بطوري كه آثار اختصاصي مربوط به كشت برنج انتشار يافته از اين آثار ارزشمند مي‌توان به مقاله‌ي «كشت برنج به روشهاي مستقين و با دستگاه نشاء‌كار در شهرستان ميانه» به قلم مهندس قاسمي از كارشناسان محترم اداره جهاد كشاورزي منطقه و ديگر آثار ارزشمند «بررسي وضعيت بهزراعي كشت برنج در منطقه ميانه» تاليف مهندس شقاقي مي‌باشد. در هر دو اثر فوق ‌الذكر سعي شده است كه اصول فني، مهندسي، كوددهي، نشاءكاري، آماده‌سازي زمين، تا حدودي مبارزه با آفات و بيماري‌ها و … بطور ساده و عملي توضيح داده شود.
4-1- سوالات اساسي تحقيق:
امروزه مطالعات ناحيه‌اي و منطقه‌اي يكي از رويكردهاي اساسي در توسعه ملي و منطقه‌اي محسوب مي‌شود. لازمه توسعه يك منطقه داشتن شناخت دقيق از توانائيهاي بالقوه طبيعي و انساني و بعبارت ديگر عوامل و عناصر زيربنايي توسعه مي‌باشد. عوامل طبيعي بخش بسيار مهمي از فرآيند توسعه را تحقق مي‌بخشد، تا جائيكه در صورت عدم وجود توانائي‌هاي طبيعي در يك منطقه، توسعه فراگير آن مشكل و در برخي موارد بسيار ناموفق خواهد بود. اين عوامل مربوط به (آب و هوا، (اقليم)، خاك، توپوگرافي، زمين‌شناسي، ژئومورفولوژي، پوشش گياهي و … ) مي‌باشند كه هر يك به نحوي يا ديگر و شايد هم از موانع امر پيشرفت توسعه به شمار مي‌روند.
به عنايت به توانهاي بالقوه مناسب طبيعي منطقه ميانه و نواحي پيرامون آن (آچاچي – ممان) براي توسعه
بخش كشاورزي و كشت انواع محصولات (غلات، حبوبات، ميوه‌جات و … ) از جمله برنج كه قرنهاست در اين نواحي به كشت آن پرداخته مي‌شود. همواره در باب وضعيت فعلي كاش برنج و امكانات توسعه آن در آينده نظرات و ديدگاه‌هايي مطرح مي‌شوند. اين فرضيه‌ها هر كدام با توجه به ماهيت آن (تخصصي بودن) توسط اشخاص و متخصصين مربوطه طرح شده و احياناً پاسخهايي مناسب هم ارائه مي‌گردند. ولي آنچه كه به نظر بنده در اين ميانه توجه جدي به آن مبذول نشده، يك مطالعه جامع از ويژگي‌هاي اقليمي منطقه و سپس انطباق شرايط اكولوژيكي و بيولوژيكي محصول برنج با عناصر و عوامل اقليمي مي‌باشد، چرا كه اين مطالعه مي‌تواند بطور علمي و مطمئن راه‌گشاي توسعه كشت انواع محصولات و واريته‌هاي سازگار آن، بالاخص برنج باشد و برنامه‌ريزي را با ريسك‌هاي كمتري مواجه سازد.
از جمله اين سوالات بسيار مهم كه براي من مطرح بوده، در تدوين اين مطالب نقش داده است، مي‌توانند به قرار زير مطرح گردند.
آيا توانهاي بالقوه طبيعي بويژه اقليم منطقه مي‌تواند يك بستري مطمئن براي توسعه كشت برنج را فراهم آورند؟ اگر چنين امكاناتي هستند برد توسعه ناحيه‌اي تا كجا خواهد بود؟
اگر نوع اقليم در انتخاب واريته‌هاي مقاوم، پرمحصول، خوش خوراك و … نقش دارد. با توجه به آب هواي حاكم بر منطقه ميانه و نواحي اطراف آن كدام نوعه واريته‌ها مي‌توانند سازگاري خوبي داشته و درآينده سرمايه‌گذاري بر اساس توسعه كاشت آنها باشد؟
در بعضي از مواقع نوسانات اقليمي ممكن است بخش كشاورزي از جمله محصول آبدوست برنج را با مخاطراتي مواجه سازد. راه‌كارهاي عملي براي كاستن از اثرات تخريبي ناملايمات آب و هوايي تا چه حدي مثبت بوده و يا اصلاً مي‌تواند مقرون به صرفه باشد يا نه؟ و چه نوع اقداماتي بايد صورت بگيرد؟
يكي از ابهامات اساسي براي بنده اين بوده كه چرا بعضي از واريته‌هاي كشت شده در منطقه بويژه در آچاچي و ممان با اينكه از لحاظ خوراكي(عطر – طعم)، ظاهر محصول (طول،‌ پهنا و … )، پخت عالي و … مناسب است .ولي بدليل خرد شدت زياد آن پس از برداشت محصول كه باعث افت ارزش تجاري و رقابتي آن در
بازار مي‌شود، چيست؟ آيا علت اقليمي است يا مربوط به رعايت اصول فني در برداشت و برنجكوبي است؟ براي مقابله با آن چه اقداماتي مي‌توان به عمل آورد؟
5-1- انگيزه و علت گزينش منطقه
مهمترين دلايل گزينش منطقه به دلايل زير بوده است:
اهميت محصول برنج از لحاظ تامين بخش مهمي از مواد غذايي مردم منطقه
وجود پتانسيلهاي فراوان طبيعي و انساني در منطقه
وجود شرايط اگروكليمايي مناسب، زمينهاي آبرفتي و جلگه اي، منابع آبي فراوان، استعداد بسيار عالي از نظر آبهاي زير زميني
احداث سدهايي عظيم مانند سد استور بر روي رودخانه قزل اوزن و سد آي دوغموش و …
داشتن كيفيت بسيار عالي واريته هاي كشت شده در منطقه
معرفي منطقه بعنوان يكي از مناطق مستعد كشت اين محصول و واريته هاي باارزش غذايي و تجاري بالا.
ايجاد انگيزه و دادن اگاهيهاي لازم، تجزيه و تحليل، كمبودها و مشكلات و عواملي كه باعث مي شوند محصول اين منطقه با ديگر مناطق رقابت كنند.
بررسي طرقي كه بتوان بوسيله آنها ميزان توليد در واحد سطح را افزايش داد يا با اجراي آنها از ميزان خسارات ناشي از بحرانهاي اقليمي كاست.
سكونت بنده در منطقه كه پيوسته با اين موضوع برخورد دارم و علاقه اي كه به توسعه منطقه بعنوان يك مكان مستعد جهت كشت محصول برنج دارد.
6-1- محدوده‌ي تحقيق:
در يك رويه منطقي هر تحقيق و پژوهشي يا هركار علمي بايد از يك سري اصول و قوانين معيني بهره‌بگيرد. بعبارت ديگر هر تحقيقي بر اساس يك فرضيه شكل بگيرد و بر اساس اثبات همان فرضيه به انجام برسد و براي اثبات هم از منابع و موضوعاتي كه بنوعي مرتبط با ماهيت فرضيه مورد نظر باشند، استفاده جويد، به نحوي كه چارچوب اساسي و منطقي تحقيق با تداخل و درهم‌آميزي موضوعات گوناگون مخدوش نگردد و در حريم موضوعات ديگر صدماتي را ايجاد نكند. بنابراين هر تحقيق يا پژوهشگر
بايد از حدود و اسكلت‌بندي (آغاز و انجام) مسئله مورد نظر خود آگاه باشد، بداند قصد اثبات چه قضيه‌اي را دارد.
در اين تحقيق نيز سعي برآن گرديده ابتدا موضوعي طرح و سپس به آن پرداخته شود. تلاش شده اولاً حدود جغرافيايي موضوع تحقيق برآورده گردد و از لحاظ اوضاع طبيعي تا حد لزوم مورد بررسي و كنكاش قرار گيرد. چون اصل موضوع تاثير شرايط اقليمي بركشت محصول برنج بوده در بخش ديگري از تحقيق سعي گرديده تا ويژگي‌هاي اكولوژيكي، فيزيولوژيكي و بيولوژيكي آن تعيين و مورد شناسيي قرار بگيرد، لازم است كه در اين مرحله از اصول علوم‌ ديگري مانند علوم زيستي، كشاورزي، جانورشناسي، مبارزه با آفات، هواشناسي، آمار … استفاده گردد.
در بخش ديگري از تحقيق، عوامل و عناصر مهم اقليمي كه به نحوي موثر مي‌تواند در توسعه بخش كشاورزي مفيد باشند. اين عوامل شناسايي، تعريف و بررسي شده‌اند و ميزان، حدود و آمار آنها بر اساس سالنامه‌هاي هواشناسي منطقه برآورد گرديده. ميانگين‌ مقادير مطلب، حداقل، حداكثر و … محاسبه شده، نوع اقليم منطقه بر اساس چندي از روش‌هاي علمي پذيرفته شده تعيين گرديده است.
در قسمت ديگري از پروژه تحقيق سعي شده است كه با گردآوري نتايج حاصل از نيازهاي زيستاي محصول برنج كه مربوط به عناصر و عوامل اقليمي مي‌باشد و به همين ترتيب انطباق اين نيازها با شرايط اقليمي حاصل از بررسي پارامترهاي آب و هوايي منطقه آچاچي و ممان برقراري ارتباطي منطقي بين گياه برنج با محيط اقليم آن به عمل آمده و موارد ضعف و قدرت مسئله برآورده شده است.
به صورت اجمال مي‌توان اذعان نمود كه محدوده‌ و چارچوب كلي اين تحقيق مربوط به ارتباط متابلي است كه گياه برنج مي‌تواند در پناه اين رابطه با متاثر شدن از عناصر و عوامل آب و هوايي رشد و توليد مثل و بالاخره محصل بدهد و اينكه شرايط مطلوب زيست اقليمي براي افزايش راندمان در واحد سطح به چه صورت مي‌باشد.
7-1- روش تحقيق
در اين پايان نامه كه قسمت اساسي آن مباحث اقليمي و كشاورزي است. روش كار بر اساس تهيه لوازم و اطلاعات زير صورت گرفته است:
تهيه سالنامه هاي آماري حداقل 29 ساله هواشناسي
انجام بررسي هاي تحليلي بر اساس آمارهاي موجود در ايستگاههاي هواشناسي سينوپتيك و كليماتولوژي شهرهاي ميانه و تبريز
بررسي نوسانات اقليمي بر اساس تغييرات دما، بارش، رطوبت نسبي، باد، يخبندان و …
تعيين نوع اقليم منطقه بر اساس روشهاي مختلف
تجزيه و تحليل اطلاعات حاصله از اداره جهاد كشاورزي استان و شهر ميانه
گردآوري اطلاعات از منابع كتابخانه اي (مآخذ نويسي)
مطالعه ميداني و مشاهدات مستقيم
مصاحبه محلي با كشاورزان، افراد متخصص و آگاه.
8-1- محدوديت و مشكلات تحقيق:
بطور طبيعي هر فرضيه‌اي براي اثبات حتماً با كمبودها و كاستي‌هايي مواجه خواهد بود و اين كمبودها، مشكلاتي را در روند دستيابي به نتايج مورد نظر ايجاد خواهند نمود. بديهي است كه سعي هر محقق تا حد امكان صرف از ميان برداشتن اين تنگناها باشد تا بتواند ماحصل تلاش تفحص خود را از با يقين و اطمينان توام گرداند. اهم تنگناهايي كه براي انجام اين پروژه در جريان كار بود عبارتند از:
كمبود منابع و مراجع مربوط به موضوع و عدم سهولت دسترسي به آنها كه با وجود اين مشكل سعي گرديد منابع اوليه تهيه گردد.
كمبود آمار و داده‌هاي كليماتوژيكي درازمدت در ايستگاه هواشناسي منطقه و حتي استان، بطوري كه داده‌هاي اقليمي مربوط به 29 سال گذشته منطقه قابل حصول بوده.

فایل : 196 صفحه

فرمت : Word