مقاله کامل اوزان نوحه ها

به نام خدا
معاونت محترم پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد
با ا حترام اينجانب تقي وحيديان كاميار عضو هيات علمي دانشگاه گروه زبان و ادبيات فارسي به استحضار مي رساند كه طي ساليان دراز تحقيق در وزن و قافيه شعر فارسي و نوشتن كتابهايي در اين زمينه از جمله :
1. بررسي وزن شعر عاميانه فارسي از انتشارات آگاه
2. بررسي منشا وزن شعر فارسي انتشارات آستان قدس رضوي
3. كتاب وزن و قافيه دبيرستان وزارت آموزش و پرورش
4. كتاب وزن و قافيه دانشگاه انتشارات نشر دانشگاهي
5. فرهنگ اوزان شعر فارسي دانشگاه فردوسي ‌‌(جهت ويراستاري براي چاپ ارسال گرديد )
6. مقاله در مجلات مختلف در مورد وزن و قافيه
مدتي پيش بر آن شد كه اوزان نوحه ها را بررسي كند . چون نوحه ها گنجينه گرانبهايي از اوزان شعر فارسي بسيار متنوع و ارزنده . لذا آنرا به عنوان طرحي پژوهي در دانشگاه آزاد ارائه داد ، متاسفانه بعلت اينكه كتاب نوحه در دسترس نبود وقفه اي در كا ر رخ داد و سرانجام مشكل حل گرديد . اينك اين كارپر زحمت با استخراج 95 وزن خاص از كتابهاي مختلف نوحه تقديم مي گردد .
تقي وحيديان كاميار
طرح پژوهشي بررسي اوزان نوحه ها
نوحه به معني اخص كلمه به اشعاري گفته مي شود كه در مراسم سوگواري امامان شيعه عليهم السلام با صوت حزين و ناله و زاري خوانده مي شود . سرايندگان اين اشعار اغلب مردمي ساده و بي سواد هستند كه درس شاعري نياموخته اند و ادعاي شاعري هم ندارند و تنها از روي ذوق و سوز دل و عشق و ايمان شعر گفته اند و بهتر است بگوئيم عقده دل گشوده اند .
شاعر نوحه سراي خوش ذوق وقتي ستم هايي را كه برخاندان پيامبر گرامي (ص) رفته است در نظر مي آورد و برناروائيهايي كه جباران و ستمگران دنياپرست بر اين عزيزان ، بويژه بر سرور ازادگان امام حسين (ع)و اهل بيت و يارانش روا داشته اند مي انديشد چنان دلش به درد مي آيد و جانش آزرده مي شود كه از خود بي خود مي گردد و تاب و تحمل از كف مي دهد و بي اختيار عقده دل مي گشايد و شعر بر لبش مي نشيند و زمزمه كنان در رثاي آنان نوحه مي سرايد . نوحه شعري ساده است و دور از هر تكلف ، و بي آلايش و پاك ، و چه باك اگر اديبانه نباشد .نوحه از دل برميخيزد و لاجرم بر دل مي نشيند . از طرفي اين اشعار امتيازات و ويژگيهايي دارند كه شعر رسمي فارسي با همه عظمتش در مواردي دست نياز به سوي آنها دراز كرده و از آنها بهره برده است .
نوحه ها را از ديدگاه هاي مختلف مثل مضمون ، زبان ، تصوير سازي ، قالب ، قافيه و وزن مي توان بررسي كرد . اما آنچه از همه مهمتر و غني تر و متنوع تر و زيباتر است اوزان نوحه هاست كه ما در اين گفتار به بررسي آنها مي پردازيم .
سرايندگان نوحه ها گرچه عروض نمي دانند اما از روي ذوق لطيف و سرشار خود تنها اوزان تازه و دلنشين مي آفرينند بلكه شيوه هاي تازه اي نيز در وزن ابداع كرده اند كه هرگز به فكر اديبان و شاعران گذشته هم نرسيده است . اين ويژگيهاي اوزان نوحه ها را مي توان به سه گونه تقسيم كرد :
كوتاهي و بلندي مصرع ها .
تغيير وزن به اقتضاي مضمون و آهنگ
اوزان نو
اينك به بررسي اينها مي پردازيم :
كوتاهي و بلندي مصرع ها
در شعر فارسي تمام مصرع هاي يك شعر از نظر طول مساوي هستند في المثل تمام صد و بيست هزار مصرع شا هنامه فردوسي از نظر تعداد هجاها برابرند .بنابراين اگر يك مصرع آن مثل “به نام خداوند جان آفرين ” را در نظر بگيريم تمام مصرع هاي ديگر همين تعداد هجارا دارند (البته قالب مستزاد و بحر طويل عاميانه وضعي متفاوت و مخصوص به خود دارد و از طرفي كاربرد آنها بسيار كم بوده است ) . البته مساوي آوردن طول مصرع ها كاريست غير طبيعي ، زيرا طول جمله هاي زبان با هم برابر نيستند و اينكه شاعران ما مجبور بودند به تبعيت از سنت ، مصرع هاي هر شعر را مساوي بياورند كاري نادرست و برخلاف طبيعي و واقعيت زبان است و افتخار بزرگ ” نيما يوشيج ” در اين است كه سنت رعايت تساوي طول مصرع ها را شكست و اشعارش را به اقتضاي مضمون در مصرع هاي كوتاه و بلند سرود . نيما احتمالا “ايده” كوتاهي و بلند آوردن مصرع ها را بايد از نوحه ها يا اشعار عاميانه و ترانه ها الهام گرفته باشد زيرا در بسياري از اين گونه اشعارعدم تساوي مصرع ها ديده مي شود .
مقصود از كوتاهي و بلندي مصرع ها اينست كه شاعر نظم ميان هجاهاي كوتاه و بلند را حفظ مي كند اما طول مصرع ها را به اقتضاي مضمون با موسيقي و جز اينها كوتاه يا بلند مي آورد في المثل اگر هجاي كوتاه را با علامت “u” و هجاي بلند را با علام “-” نشان بدهيم (1) ممكن است نظم وزن شعري به صورت – u – – (يعني به ترتيب يك هجاي بلند + يك هجاي كوتاه + دو هجاي بلند ) باشد . حال اگر شاعر ، سنت گرا است در هر شعرش تعداد هجاهاي هر مصرع نيز بايد برابر باشد اما شاعر نوپرداز نظم ميان هجاها را همه جا رعايت مي كند ولي طول مصرع هايش به اقتضاي معني و جز آن متغير است . يعني هر يك از مصرع ها از يك يا چند – ن – – تشكيل مي شود و حتي ممكنست مصرعي از يك – u – – هم كوتاهتر باشد يعني يك يا چند هجا از آخر آن حذف شود چنانكه در اين شعر مي بينيم *
هان كجاست = – u –
پايتخت اين كج آئين قرن ديوانه ؟ = – u – – / – u – – /- u – – / –
يا شبان روشنش چون روز = – u – – /- u – – / –
روزهاي تنگ و تارش چون شب اندر قعر افسانه
– u – – / – u – – / – u – – / – u – – / – (2)
(اخوان ثالث)
كوتاهي يا بلندي مصرع ها در نوحه ها به صورت هاي مختلف ديده مي شود ولي اغلب به صورت مستزاد يا مستزاد گونه است ، مثل شعر زير كه نظم هجاهاي آن به صورت – – ن – است :
اي خفته اندر خاك و خون ، بابا علي اكبر
اي شبه پيغمبر
اندرعزايت نوحه گر نالم براي تو
اي غرقه خون جگر
اي مه لقاء اي غرقه خون ، بهرتو گريانم
آرام جانم اي علي ، با آه و فغان…. (كاروان كربلا) (3)
يا اين نوحه :
اصغر ز قربانگه ، خونين بدن آمد
اين مرغ خونين پر، اندرچمن آمد
اصغر ز ميدان شد روان
مادر بر او سينه زنان
دارد بر او آه و فغان
گريد كه واويلا ، گل پيرهن آمد …(كاروان كربلا)
يانوحه زير كه نظم آن به صورت – – u u است :
حاضر ز پي دادن جان در ره داور
شد حر دلاور
با ديده گريان به برسط پيمبر
شد حر دلاور
گفتا به شه تشنه جگر حر وفادار
با ناله بسيار
با ديده خونبار …(آزادگان واقعه كربلا)(4)
يا اين نوحه كه نظم آن به صورت – – u – است :
شد قتل حيدر ، شد قتل حيدر – – u – / – // – – u – / – /
گريان زمين و اسمان الله اكبر
مولاعلي مولا علي جان پرور جانها علي
آرامش دلها علي شمس جهان آرا علي
سرمايه تقوي علي سردفتر معني علي
آن آيت كبري علي آمد به مسجد
بنمود آهنگ اذان
الله اكبر
(مصائب الائمه ) (5 )
در نوحه هاي فوق گرچه مصرع ها كوتاه و بلند است اما دو يا سه يا چند مصرع هموزن پي هم آمده است ولي در نوحه زير كوتاهي و بلندي مصرع ها به صورت غير متوالي نيز آمده است 🙁 بايد توجه داشت كه در نوحه زير تغيير وزن نيز هست كه به آن نيز مي پردازيم ) .
نزديك شد كرببلا عمه جان زينب
كامد نسيم جانفزا عمه جان زينب
عمه شميم دلرباي كربلا آيد برملا آيد
هم عطر از گلزار دشت نينوا آيد ، سوي ما آيد
بوي عبير از گلشن آل عبا آيد
شد فضا خوشبو نافه آهو آيد از هر سو
برمشام جان مرا عمه جان آيد
اين شميم دلربا عموست يا عنبر ، در فضا يكسر
(منتخب الامصائب ) (6 )
تغيير وزن :
هر شعر فارسي از فرد يا رباعي گرفته تا مثنوي چند ده هزار بيتي طبق سنت بايد در يك وزن سروده شود يعني وزن مصرع اول هر شعر نمودار وزن بقيه مصرع هاست . از طرفي از آنجا كه هر مضموني بايد در وزن مناسب خود سروده شود و از آنجا كه به ويژه در اشعار طولاني يعني مثنوي ها به ناچار تغييرمضمون پيش مي آيد لذا ثابت بودن وزن در تمام يك شعر منطقي نيست ، چه در يك شعر ممكنست هم حماسه و رزم باشد و هم عشق و دلدادگي و هم پند و اندرز و هم سوگ و مرثيه و غيره و پيداست كه هر يك از اين مضامين وزني خاص خود مي طلبند و نبايد همه در يك وزن سروده شوند*. زيرا وزن در حقيقت موسيقي متن شعر است و اگر با مضمون ناهماهنگ باشد اين دوگانگي به شعر لطمه مي زند و اثر نامطلوبي در گوش شنونده مي گذارد .
تغيير مضمون در اشعار كوتاهتر نيز ممكنست پيش بيايد . في المثل شعري با وصف شب و سكوت و آرامش آغاز گردد سپس ابري سياه بر آسمان پر بكشد و غرش رعد و صداي رگبار فضا را پر كند يا ناگهان نبري سهمناك سكوت را بشكند و صداي سم اسبان و چكاچك شمشيرها يا غرش توپ و انفجار همه جا بپيچد . شك نيست كه در چنين شعري تغيير وزن به اقتضاي مضمون ضروري است . متاسفانه تا روزگار ما تغيير وزن به اقتضاي مضمون در هيچ شعري معمول نبوده است و در اين روزگار نيز چند شعري كه با تغيير وزن سروده شده است به هيچوجه اشعاري موفق نيست .(7)
اما در نوحه ها تغيير وزن به اقتضاي مضمون يا موسيقي زياد ديده مي شود . گاه اين تغيير وزن چنان طبيعي صورت مي گيرد كه خواننده يا شنونده ممكنست متوجه انتقال از يك وزن به وزن ديگر نشود مثلا” در نوحه زير :
فرزند زهرا سبط پيمبر
گفتا به زينب الوداع اي جان خواهر
الوداع اي جان خواهر(8)
(كاروان كربلا )
وزن مصرع دوم به صورت – – u – / – – u – / – – u / – است و مصرع سوم به صورت – u – – / – u – – ولي خيلي عاديست كه شعر به طوري خوانده شود كه از نظر وزن هجاي آخر مصراع دوم با هجاي اول مصراع سوم همراه باشد يعني به صورت – – u – / – – u – / – درآيد به عبارت ديگر وزن مصرع سوم را با هردونظم مي توان در نظر گرفت .
در نوحه زير نيز تغيير وزن هست اما چندان محسوس نيست چندان كه خواننده يا متوجه تغيير وزن نمي شود يا به راحتي آن را ميپذيرد :
اكبر مه پيكر ليلا مرو سوي عدواي گل رعنا مرو
از برم نو گل رعنا مرو
اكبرم ، مادرم ، ترك سفر كن
ترك سفر كن (9)
نظم وزن اين نوحه به صورت – – u – ( با اختيار شاعري نوحه ها و در اين شعر –u- هم آمده است كه صورت محذوف – u u – است (10).
مثال ديگر
از تيغ جفا گشته دو تا تارك حيدر
داماد پيمبر
دردامن محراب به خون گشته شناور
علي ساقي كوثر
علي كشته دين است
به محراب عبادت
رنگين شده از خون جبين چهره صفدر
علي ساقي كوثر
درخانه حق حجت حق يافت ولادت
بنگر به سعادت
دربيت خدا شير خدا يافت شهادت
هنگام عبادت…(زمزمه كربلا)
وزن اين نوحه به صورت – – u/ u – – u /u – – u / u – – است ( و در بعضي مصرعها به صورت – – u / u – – ) اما در برخي مصرع ها به صورت u – – u / u – – در مي آيد كه هموزن دو جزء پاياني وزن اصلي است .
گاه تغيير وزن به صورت محسوس تري است مثلا” در نوحه زير :
مجتبي به زينب گفت خواهر من وقت دادن جان ، باش بر سر من
خون شد جگرم خواهر اندر شررم خواهر
طشتي تو بياور
طشتي تو بياور (زمزمه كربلا)
نوحه اي ديگر با تغيير وزن :
اي گل پرپرم شيرخوار اصغرم اصغرم اصغرم
از خون تو احيا شده اين دين و قرآن
اي طفل نالان
نوگل احمرم غنچه پرپرم اصغرم اصغرم
از خون تو احيا شده اين دين و قرآن
اي طفل نالان (كاروان كربلا)
اوزان نو
بعضي از نوحه ها در اوزاني سروده شده است كه در شعر رسمي نيز به كار مي رود مانند اين نوحه :
امشب است آن شب كه فردا روز محشر مي شود
خون دل جاري زچشم خلق يكسر مي شود(كاروان كربلا)
من زاده علي مرتضايم
من شاهباز ملك لافتايم (كاروان كربلا)
گلي گم كرده ام مي جويم او را
به هرگل مي رسم مي بويم او را (كاروان كربلا)
اربعين شاه مظلومان رسيد
روز آه و ناله و فغان رسيد (كاروان كربلا)
گفت اي غرقه به خون من به فداي سر تو
جان ما در به فداي تو و چشم تر تو ( كاروان كربلا)
اما بسياري از نوحه ها در اوزان تازه سروده شده است كه در شعر رسمي ديده نمي شود .بررسي اوزان جديد نوحه ها نياز به گفتاري ديگر دارد اما اينجا براي نمونه به چند شعر كه در اوزان جديد سروده شده است اكتفا مي كنيم . يكي از اين اوزان نو را كه سنگين و غم انگيز و پرسوز است در اين نوحه مي بينيم :
مران يك دم ساربان اشتر ناقه زينب رفته اندر گل
بده ظالم مهلتي آخر زآنكه دارم من ، عقده ها در دل
مران ناقه تا كه بنشينم بر سر نعش شاه مظلومان
مران ناقه زآنكه دارم من از جفاي چرخ ، ناله و افغان
مران ناقه تاكه گويم من درد دل با اين ، پيكر عريان
بيا اي مرگ تا شوم را حت زان به مرگ خود گشته ام مايل
(كاروان كربلا)
وزن اين نوحه به صورت : u – – – / – u – – / – / – u – – / – / – u – – / – مي باشد .
نوحه اي ديگر :
از حرم مي رسد صدا به گوش العطش
اي عموجان رسان آب بر اين اين كودكان
وزن اين نوحه به صورت : – u -/- u – / u – u – / – u – است .
(آثار نوحه سرايان )(11)
و نوحه اي ديگر كه وزن آن به صورت : – – u – / – – u – / – – u – / u – – مي آيم اندر هرشب جمعه به كربلايت مادرشود فدايت
مينالم و مي گريم و مي سوزم از برايت مادرشود به فدايت
درهرشب جمعه من اي مادر ز راه احسان آيم به دشت كربلايت با دو چشم گريان
ريزم سرشك ديده از خون جگر چوباران برسينه كوبم بافغان گويم حسين حسين جان
گردش كنم پيوسته در دور حرمسرايت مادرشود فدايت
ازماتمت چون بلبلي بر لب ترانه دارم ترا اندر درون دل نشانه دارم
(منتخب المصائب)
به هر حال چنانكه ديدم اوزان نوحه ها از نظر تنوع از اوزان شعر رسمي فارسي غني تر است و از نظر ابداع اوزان جديد ، سرچشمه اي فياض است چنانكه نه تنها مرتب به تعداد اوزان نوحه ها افزوده مي گردد بلكه شعر فارسي نيز از اين اوزان به خوبي بهره مي برد .
نوحه به زبان گفتار
اخيرا بدعت شده كه نوحه به زبان گفتارسروده شود حال آنكه حتي نوحه سرايان بيسواد از زبان نوشتار در سرو دل نوحه استفاده مي كردند ضمنأ تقطيع اين اوزان تابع وزن شنيداري است يعني فقط از راه گوش مي توان آنها را تقطيع كرد ، ناگفته نماند كه زبان گفتار براي سر و دل نوحه هيچ مناسب نيست .
دلم مي خواهد يه بار ديگه به خيمه ها سر بزنم
كنار گهواره برم ، بوسه به اصغر بزنم
دلم مي خواهد يه بار ديگه رقيه رو بغل كنم
براي اون آب ببرم به وعده ام عمل كنم
كامراني دانا ص 223

فایل : 66 صفحه

فرمت : Word