مقاله کامل ارزشیابی طرح ارتقاء برنامه پیشگیری ‌اجتماع‌محور از اعتیاد به روش مرشدگری (سرتسهیل گری(

ارزشیابی طرح ارتقاء برنامه پیشگیری ‌اجتماع‌محور از اعتیاد به روش مرشدگری (سرتسهیل‌گری(
مقدمه: طرح پیشگیری ‌اجتماع‌محور از اعتیاد، یکی از مهمترین اقدامات سازمان بهزیستی کشور است که بیش از یک دهه از شروع آن میگذرد‌.‌ نتایج نظارت‌های انجامشده در سال‌های اخیر، نیاز به ارتقاء کیفیت دانش و عملکرد تسهیلگران تیمهای اجتماع‌محور را نشان میداد؛ به همین دلیل مداخله‌ای بهمنظور ارتقاء کیفیت برنامه‌های ‌اجتماع‌محور پیشگیری از اعتیاد از طریق روش سر تسهیلگری در هفت استان کشور صورت گرفت‌.‌ هدف از این مطالعه ارزیابی اجرای آزمایشی این طرح است‌.
روش: این مطالعه از نوع مداخله‌ای آینده‌نگر بود‌.‌ درمجموع 311 تیم بهعنوان مداخله و 57 تیم به‌عنوان شاهد از 7 استان انتخاب شدند‌.‌ مداخله شامل انتخاب تسهیلگران باتجربه بهعنوان سرتسهیلگر و حضور آنان در کارگاه آموزشی سرتسهیلگران و سپس حضور در کنار تسهیلگر کمتجربهتر با هدف انجام فعالیت‌های آموزشی، ایجاد انگیزه، رفع مشکلات برنامه حین اجرا و فعالیت تیم‌های ‌اجتماع‌محور در مدت شش ماه بود‌.‌ بهمنظور ارزیابی مراحل انجام مداخله ‌اجتماع‌محور یک فرم جمع آوری اطالعات تهیه و از طریق مصاحبه اطلاعات موردنیاز ثبت شد‌.‌ داده‌ها در ابتدا و پایان مداخله جمع‌آوری و برای تجزیه وتحلیل و مقایسه آنها در ابتدا و پایان مداخله بین گروه‌های مورد و شاهد، از آزمون t زوجی، آزمون t و آزمون مربع خی استفاده شد‌.
یافته‌ها: نتایج مطالعه بیانگر تغییر معنی‌دار در تعداد جلسات برگزارشده تیم‌ها در هر ماه، ارزیابی دارایی‌های
جامعه، استفاده از جامعه به جای متخصصان به عنوان منبع اطالعات برای ارزیابی نیاز، سهم بیشتر جامعه محلی در تأمین بودجه، تدوین پیشنهادنامه مداخله اجتماع‌محور و پایش و ارزشیابی مداخله‌های اجتماعمحور بود‌.
بحث: نتایج این مطالعه نشان داد که مداخله به روش سرتسهیلگری در ارتقاء برنامه ‌اجتماع‌محور پیشگیری از اعتیاد در ایران مؤثر است‌.
واژه‌های کلیدی: ارزیابی، برنامه اجتماع‌محور، پیشگیری از اعتیاد، سرتسهیلگری
مقدمه
در طول زمان رویكردهای متفاوتی برای پیشگیری از اعتیاد در نقاط مختلف دنیا تجربه شده است‌.‌ از سال 1984 كه موضوع اقتدارافزایی اجتماعی در محور ارتقا سلامت در كنفرانس اتاوا(سازمان جهانی بهداشت، 2004) مطرح شد طرح‌های مختلف در مناطق متفاوت دنیا به اسم رویكرد اجتماع‌‌محورانجام شده است كه هركدام میزان اثربخشی خاص خود را داشت و یادگیری‌هایی را با خود به همراه آورد‌.‌ محور رویكردهای اجتماع‌‌محورتوانمندسازی مردم در اجتماع موردنظر است‌.‌ در این رویكرد تلاشمیشود مردم از نیازها و خواسته‌های خود آگاه شده و برای برطرف كردن آن تلاش كنند‌.‌ هدف اصلی در این رویكرد فعال كردن مردم یك اجتماعبهمنظور ارتقاء ابعاد گوناگون و حل مشكلات آن اجتماع است‌.‌ ماهیت رویكردهای اجتماع‌‌محورمشاركتی است و به همین دلیل ظرفیت سازی و توانمندسازی اهمیت پیدا‌ می‌كند‌.‌ سرمایه اجتماعی در رویكرد اجتماع‌‌محور، مفهومی كلیدی است‌.‌ زیرا با افزایش سرمایه اجتماعی، اعتماد افراد به یكدیگر ازدیادمی‌یابد و درنتیجه مشاركت افراد به‌صورت فعال، آگاهانه، داوطلبانه و متعهدانه در اجتماع و با یكدیگر افزایش یابد (استعلاجی و همكاران، 2017)‌.‌ بهعلاوه سرمایه اجتماعی تأثیر مستقیم بر قدرت نهادهای مردمی و پیشگیری از جرم در اجتماع دارد (پیرسرائی و همكاران، 2018)‌.
رویكرد اجتماع‌‌محوررویكردی است كه به نظر‌ می‌رسد با توجه به پیچیدگی آسیب اعتیاد و نقش عوامل مختلف محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، همچنینمهمتر از همه نقش خود فرد در مقابله با اعتیاد مواد رویكردی مناسب برای فعال
شدن افراد در كنار سیاست گذاران و نهادها باشد (وطن دوست و آرمند، 2018؛ احدی و محمدی 2016)‌.
در ایران در سال 1382 اولین برنامه پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد در 4 روستا از توابع یزد و یك روستا از توابع تفت آغاز شد (جهان شاهی، 2004)‌.‌ با وجود فراز و نشیب‌های گوناگونی كه طرح‌های اجتماع‌‌محوراز آن زمان تاكنون با آن روبرو بوده اند، هم اكنون 4105 تیم اجتماع‌‌محوردر سامانه سازمان بهزیستی كشور ثبت شده اند و نیروهای داوطلب مردمی در حوزه پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد در آنها فعال هستند‌.‌ بازدیدهای استانی و ارزیابی‌های متعدد در سالهای متوالینشاندهنده وجود مشكلاتی در فرایند و روش اجرای برنامه‌های اجتماع‌‌محوربود كه احتیاج به تغییر داشت‌.‌ ازجمله این مشكلات تمركز گروه‌ها تنها بر امر آموزش و عدم تمركز بر كار اجتماع‌‌محوربود (وطن پرست و همكاران، 2016)‌.‌ این امر سبب‌ می‌شد تا اقدامات و مداخلاتی كه صورت‌ می‌گرفت، در جامعه و نه مبتنی بر مشاركت جامعه انجام گیرد‌.‌ همچنین اغلب گروه‌ها توانایی نگارش پیشنهادنامه و پایش و ارزشیابی پروژه‌های خود را نداشتند؛ و این یكی از دلایلی بود كه نمی توانستند منابع مالی موردنیاز را برای انجامپروژه‌های خود تأمین كنند‌.‌ بهمنظور ایجاد تغییرات لازم در این فرایند و كاهش مشكلات ذكر شده، در سال 1396-1395 طرح آزمایشی ارتقاء برنامه اجتماع‌‌محورپیشگیری از اعتیاد با هدف ارتقاء كیفی برنامه اجتماع‌‌محورپیشگیری از اعتیاد در محله‌های شهری و روستایی بر اساس نظر سازمان بهزیستی كشور در 7 استان شامل تهران، بوشهر (عسلویه و كنگان(، آذربایجان غربی، كرمان، ایلام، سیستان و بلوچستان و هرمزگان اجرا شد‌.‌ در این طرح، تأكید بر روش سرتسهیلگری برای انتقال دانش و رویكرد اجتماع‌‌محور
به‌صورت عملیاتی، ارتقاء كیفی عملكرد تسهیلگران ‌تیم‌ها و تشكیل كانون‌های تسهیلگری بود‌.‌ آموزش‌های ارائه شده در این طرح بر اساس هفت گام مشخص شده در كتاب «رویكرد اجتماع‌‌محور» صورت گرفت‌.‌ این كتاب كه به معرفی رویكرد اجتماع‌‌محوردر محله‌ها‌ می‌پردازد با توجه به مفهوم رفاه اجتماعی كه امروزه با احساس رضایت مندی مردم گره خورده است تدوین شده است‌.‌ احساس رضایت نیز از طریق مشاركت مردم در قدرت و اختیارات، نظارت و كنترل سرنوشت خود و دستیابی به فرصتهای پیشرفت برای همگانبهویژه اقشارآسیبپذیر جامعه ایجاد‌ می‌شود‌.‌ مشاركت مردم سبب افزایش اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعیمیشود كه لازمه هر پیشرفتی است‌.‌ رویكرد اجتماع‌‌محورمبتنی بر مشاركت عموم مردم محله در فرآیندهای‌تصمیم‌گیری در مورد موضوعاتی كه بر زندگی ایشان مؤثر است، یافتن راهكار، اجرای راهكار و ارزیابی راهكارها و نظارت بر آن است‌‌. در این رویكرد مردم آزادانه و با آگاهی تصمیم‌ می‌گیرند و سازمان‌ها و نهادها به مردم اعتماد داشته و حقتصمیمگیری و انتخاب در مورد مسائل محله را به ایشان‌ می‌دهند‌.‌ گام‌هایتعیینشده در كتاب جهت انجام برنامه اجتماع‌‌محورشامل ورود به اجتماع محلی، جلب مشاركت، تیم سازی و كار تیمی، نیازسنجی و دارایی سنجی، تدوین طرح مداخله برای رفع نیازهای اجتماع محلی، ارزشیابی طرح اجتماع‌‌محورو خروج از اجتماع بود (وطنپرست و همكاران، 2016 الف)‌.
انتظار‌ می‌رفت كه پس از انجام این طرح سه هدف توانمندسازی كارگزاران محلی و اعضا ‌تیم‌های اجتماع‌‌محور، تشكیل كانون‌های آموزش و تسهیلگری پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد و گسترش كمی و كیفی دانش و رویكرد اجتماع‌‌محوردر هفت استان منتخب محقق شود‌.
روش
روش اجرای طرح ارتقاء برنامه پیشگیری ‌اجتماع‌محور از اعتیاد
طرح ارتقاء برنامه پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد شامل تدوین راهنما و آموزش تسهیلگران از استان‌هایتعیینشده بر اساس راهنما است تا هر یك به عنوان سرتسهیلگر به سه گروه اجتماع‌‌محوردر استان‌های مربوطه آموزش دهند و در راستای اجرا و عملیاتی شدن گامهای تعیین شده در راهنما گروه‌های اجتماع‌‌محوررا همراهی كنند‌.‌ پس از طراحی مدل ارتقاء برنامه پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد درمحله‌های شهری و روستایی، گروه تحقیق مركب از كارشناسان ستادی سازمان بهزیستی كشور، سازمان مجری برنامه پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد، كارشناسان استانی برنامه مزبور، عضوهیئتعلمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و محقق مستقل متناسب با اهداف سازمان مجری از برنامه و طرح، متغیرها، شاخصهای مناسب برای سنجش آنها و وارسی نامه (چكلیست) مربوط را تدوین كردند‌.‌ پس ازآن آزمونی الكترونیكی با عنوان «مبانی پیشگیری اجتماع‌‌محوراز اعتیاد با رویكردمحلهای» ویژه تسهیلگران مؤسسات و ‌تیم‌های اجتماع‌‌محوردركل كشور برگزار و بر اساس نتایج آزمون و ویژگی‌های اعلام شده به بهزیستی هفت استان منتخب، پنج نفر از تسهیگران هر استان انتخاب و به بهزیستی كشور معرفی شدند‌.‌ پنج تسهیلگر انتخاب شده از هر استان در كارگاه تكمیلی بر اساس راهنمای تدوین شده (وطن پرست و همكاران، 2016) كه برای آنها و با هدف بازآموزی، آشنایی با طرح و آموزش روشهای سرتسهیلگری برگزار شده بود شركت كردند‌.‌ در طی این طرح، بهزیستی استان موظف بود كه پس از برگزاری كارگاه تكمیلی، سه تیم اجتماع‌‌محوررا كه حداقل یك سال از تشكیل آن گذشته باشد به‌صورت تصادفی انتخاب و به تسهیلگران و معاونت پیشگیری و درمان اعتیاد بهزیستی
كشور معرفی كند‌‌.‌ همچنین هریك از پنج نفر تسهیلگر معرفی شده از استان كه كارگاه تكمیلی سرتسهیلگری را گذرانده بودند باید تسهیلگران سه تیم را (غیر از ‌تیم‌هایی كه قبلا تسهیلگرشان بوده اند) به مدت حداقل شش ماه و در هر ماه با دو جلسه چهار ساعته تحت پوشش قرار‌ می‌دادند‌.‌ گروه‌های مداخله شامل كلیه گروه‌هایی بودند كه تسهیلگران آنها تحت آموزش قرار گرفتند و گروههای شاهد شامل كلیه گروه‌هایی بودند كه تسهیلگران آنها آموزش ندیدند اما این گروه‌ها در توانمندی تسهیلگران، تجربه كار اجتماع‌‌محورو شرایط اجتماعی-اقتصادی محله مشابه گروه‌های مداخله بودند، این گروه‌ها به تشخیص مسئول كارشناس بهزیستی به عنوان گروه‌های شاهد در این مطالعه در نظر گرفته شدند‌.
روش ارزیابی طرح ارتقاء برنامه پیشگیری ‌اجتماع‌محور از اعتیاد
نظارت و ارزیابی طرح آزمایشی ارتقاء برنامه اجتماع‌‌محورپیشگیری از اعتیاد در محله‌های شهری و روستایی، در دو مرحله صورت گرفت‌.‌ در مرحله اول اطلاعات مربوط به پیش از انجام طرح و در مرحله دوم اطلاعات مربوط به اقدامات انجام شده بعد از طرح برای همان ‌تیم‌ها‌جمع‌آوری شد‌.‌ مرحله اول مطالعه، از تاریخ 1 مردادماه 1396 تا 31 مردادماه 1396 و مرحله دوم مطالعه از تاریخ 15 اسفندماه 1396 تا 4 اردیبهشت ماه 1397 انجام شد‌‌.
درمجموع اطلاعات از 178 تیم اجتماع‌‌محوراز 47 منطقه شهری و روستایی ‌جمع‌آوری شد‌.
ابزار مطالعه
برای انجام این طرح دووارسینامه (ارزیابی قبل از انجام طرح و ارزیابی بعد از انجام طرح) جهت مصاحبه با تسهیلگران ‌تیم‌های استانی تدوین شد‌.‌ سؤالات این دو چكلیست تقریبا یكسان بود و تنها سؤالات مربوط به خود تسهیلگر (شاملدوره‌های آموزشی گذرانده شده، تجربه كار اجتماع‌‌محورو وابستگی به سازمان غیردولتی) فقط در چكلیست مربوط به قبل از مداخله آمده بود‌.
وارسینامه ارزیابی بر اساس هفت گاممشخصشده در محتوای آموزشی كه بر اساس كتاب «رویكرد اجتماع‌‌محور» تألیف شده بود، تهیه شد‌.‌ بدینصورت كه متناسب با هر گام مطرح شده در جزوه، سؤالاتی در وارسی نامه مطرح شده بود كه در مصاحبه فردی از تسهیلگران پرسیده‌ می‌شد‌.‌ موارد مطرح شده در هر گام در جدول(1) آمده است‌.
نمره دهی برای مستندات كلیه استانها و برای هر دو مرحله را یك نفر ارزیاب از افراد كمیته فنی انجام داد تابدینوسیله تا جای ممكن از بروز سوگیری در قضاوت در حین نمره دهی جلوگیری شود‌.
جدول(1) گام‌های فرایند ‌اجتماع‌محور و موارد مورد ارزیابی برای هر گام
* ارزیابی گام آخر در این مطالعه صورت نگرفت‌.‌ زیرا مدت زمان یكسال برای خروج افراد از محلنمی‌توانست قطعی باشد و این گام بسته به نیاز جامعه و فعالیت تسهیلگر در زمان مناسب باید صورت گیرد‌.
روشهای آماری
تجزیهوتحلیلداده‌ها بانرمافزار SPSS ورژن 19 انجام شد‌.‌ پس از ورود داده‌ها و پیرایشداده‌هابا استفاده از مربع خی و آزمون تی t-testگروه‌های مداخله و شاهد قبل از انجام مداخله و پس ازآن با یكدیگر مقایسه شدند‌.
یافته‌ها
درمجموع 113 تیم به عنوان مداخله و 75 تیم به عنوان شاهد از هفت استان آذربایجان غربی، ایلام، بوشهر، تهران، سیستان وبلوچستان، كرمان و هرمزگان مورد ارزیابی قرار گرفتند‌‌.‌ نتایج حاصل از مقایسه گروه مداخله و شاهد قبل از انجام مداخله نشان داد كه در هیچ كدام از متغیرهای موردبررسی (شامل وضعیت وابستگی سازمانی تسهیلگران، تجربه فعالیت سازمان غیردولتی همكار در برنامه اجتماع‌‌محور، دوره‌هایی آموزشی گذرانده شده توسط تسهیلگر، زمان تشكیل ‌تیم‌ها و محل سكونت تسهیلگر) تفاوت آماری معنی داری بین گروه مداخله و شاهد در قبل از مداخله وجود نداشت (جدول 2)‌.
جدول( 2) مقایسه ویژگی‌های گروه مداخله و شاهد قبل از انجام مداخله
با انجام مداخله میانگین تعداد جلسات برگزارشده توسط ‌تیم‌های مداخله افزایش معناداری یافت و از 1‌. 42 جلسه (قبل از انجام مداخله( به 2‌. 05 جلسه (پس از انجام مداخله(پس از انجام مداخله) رسید (300/0=t=3/105‌.‌ p)‌.
همچنین تعداد گردهمایی‌های گروهیبهمنظور ارزیابی نیازهای جامعهبهطور معناداری از 27 گردهمایی قبل از انجام مداخله به 53 گردهمایی پس از انجام مداخله رسید كه بیانگر دو برابر شدن تعداد این گردهمایی‌ها بود( 100/0X2=14/784‌.‌ p<)‌.
جدول(3) تعداد جلسات برگزارشده توسط تسهیلگر
پرسش از متخصصان محله در ارتباط با مشكلات و نیازهای محل توسط ‌تیم‌های مداخله به‌صورت معنی داری كمتر از قبل از انجام مداخله بود(200/0=X2=9/727‌.‌ p)‌.‌ اما پرسش از سایر افراد محله تفاوتی با قبل پیدا نكرد(جدول 4)‌.
علاوه بر این انجام طرح، منجر به افزایش معنی دار در ارزیابی داراییهای جامعه محلی توسط ‌تیم‌های مداخله شد‌.‌ بدین معنی كه تعداد گروه‌هایی كه دارایی‌های جامعه محلی را ارزیابی كرده بودند از 79 مورد قبل از انجام مداخله به 85 مورد افزایش پیدا كرد 030/0=X2=4/720‌.‌ P) (جدول 4)‌.
جدول( 4) اطلاعات مربوط به ارزیابی دارایی‌ها و نیازهای جامعه محلی
افزایش 1/30 درصدی تدوین طرح پروژه (پیشنهادنامه) برای انجام طرح(‌‌. 871/7=2X700/0=p)، افزایش 5/22 درصدی تدوینوارسینامه برای پایش و ارزشیابی پروژه (900/0=X2=6/910‌.‌ p) و افزایش 0/13 درصدی ارائه مستندات گزارش ارزشیابی پروژه اتمام یافته(730/0=X2=3/807‌.‌ p)

فایل : 20 صفحه

فرمت : Word