مقاله کامل اثر بخشی آموزش مهارت‌های مقابله‌ای بر خودکارآمدی و عزت نفس دانش‌آموزان پسر پایه اول دوره‌ی متوسطه

اثر بخشی آموزش مهارت‌های مقابله‌ای بر خودکارآمدی و عزت نفس دانش‌آموزان پسر پایه اول دوره‌ی متوسطه
The effect of the Coping skill’s on the self efficiency and self esteem of the first years high school’s boy students
توکل موسی‌زاده ، محمد نریمانی و ابوالفضل سلطان‌مرادی
T. musazadeh 1 , M. Narimani2 & A. soltanmoradi 3
چكيده
اين پژوهش با هدف تعيين اثر بخشي مهارت‌هاي مقابله‌اي، بر عزت نفس و خودكارآمدي، دانش‌آموزان پسر مقطع اول متوسطه شهرستان مشكين‌شهر انجام شده است. روش پژوهش حاضر نیمه آزمايشي و از نوع طرح‌هاي پيش‌آزمون‌ـ پس آزمون با گروه كنترل مي‌باشد. جامعه آماري شامل تمامي دانش‌آموزان پسر مقطع اول متوسطه دبيرستان‌های شهرستان مشكين‌شهر در رده‌ سني (15 سال) و در سال تحصيلي 92-91 بوده که حجم نمونه آن به تعداد 30 نفر از میان جامعه که عزت نفس و خودکارآمدی پایینی داشتند پس از ارائه آزمون عزت نفس كوپر اسميت و آزمون خودكارآمدي عمومي شرر و آدامز انتخاب شدند و بصورت تصادفی در 2 گروه 15 نفری گزینش شدند. گروه آزمایش(‌گروهی که تحت آموزش مهارت‌های مقابله‌ای 8 جلسه‌ای 5/1 ساعته قرار گرفت و گروه کنترل یا بدون مداخله 15 نفری) که هیچ آموزش مقابله‌ای دریافت نکرد. پس از پايان جلسات آموزش مهارت‌هاي مقابله‌اي هر دو گروه با هم مقايسه شدند تا اثر بخشي آموزش مهارت‌هاي مقابله‌اي در گروه آزمايش مشخص گردد.داده‌هاي حاصل با استفاده از تحليل آماري کوواریانس مورد بررسي قرار گرفت نتايج این پژوهش ضمن همسویی تقریبی با یافته‌های پژوهشی دیگر تأکید می‌کند که آموزش مهارت‌های مقابله‌ای در جهت کنار آمدن دانش‌آموزان با چالش‌های زندگی و افزایش عزت نفس و ایجاد باورهای خودکارآمدی در آنها موثر بوده است.
کلمات كليدی
مهارت‌هاي مقابله‌اي ـ عزت نفس ـ خودكارآمدي
Abstract
This research was performed to understand the effect of the coping skills on the self-esteem and self-efficiency of the first year high school boy students in Meshkin shahr. Current research method is semi-Testable, in which is pre-testing and post-testing type with control group. Statistical population includes all of the boy students of first year high school of Meshkin shahr in academic year 91-92. The Testable group hadn’t received any coping training. After finishing coping skills training sessions, two groups were compared to determine the effects of coping skills training on them. The obtained data was surveyed by the Statistical Analysis of Covariance. The results showed that comparing with witness group, the mean score of the self-esteem and self-efficiency of the testable group was increased. In other words, obtained result emphasis that coping skills training has a main effect on students to cope with life challenges and developing self-esteem and self-efficiency creation.
Keywords: Coping skills, Self-esteem, Self-efficiency
مقدمه
از جمله مباحث بسیار مهمی که در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری از روانشناسان قرار گرفته است کنار آمدن با مجموعه‌ای از مهارت‌های روانی است که (عزت نفس، خودکارآمدی) از مهم‌ترین آن‌هاست. که از بطن تصورات فردی ریشه می‌گیرد و بر قابلیت‌ها و توانایی‌های دانش‌آموزان در جنبه‌های مختلف تحصیلی تأثیر می‌گذارد و پایین بودن و عدم آن بسیاری از شکست‌های آنها را رقم می‌زند، چنانچه کوپر اسمیت (1990، به نقل از نریمانی و احدی، 1389) معتقد است که عزت نفس یک قضاوت شخصی است از ارزشمندی فرد که بصورت یک تجربه‌ی ذهنی موجود است و بوسیله‌ی رفتار‌های کلامی و غیر کلامی منتقل می‌شود و ویژگی‌های فرد با عزت نفس بالا را با کلماتی نظیر، احترام به خود، برتری، خودپذیری و فرد با عزت نفس پایین را با کلماتی نظیر، حقارت، ترس، تنفر از خود توصیف می‌کند. بیشتر صاحبنظران برخورداری از عزت نفس یا ارزیابی مثبت از خود را عامل مرکزی و اساسی سازگاری عاطفی و اجتماعی افراد تلقی می‌کنند(بیابانگردد 1370). نتیجه تحقیق اکبرنیا (1387) نشان می‌دهد که بین عزت نفس دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر تهران با سازگاری تحصیلی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. نتایج تحقیقات براتی (1386) بر روی دانش‌آموزان پسر پایه سوم راهنمایی شهرستان اهواز نشان داد که بین عزت نفس با پیشرفت تحصیلی و سازگاری فردی و اجتماعی آن‌ها رابطه وجود دارد.
مطالعه ابعاد عزت نفس بدون توجه به ابعاد باورهای خودکارآمدی چندان منطقی به نظر نمی‌رسد نتایج تحقیقات (لوتر به نقل از پیک ـ گیوایردق، پورتینگا، 2003) نشان می‌دهد که اگر فرد عزت نفس و خودکارآمدی کافی داشته باشد تأثیرات نامطلوب محیطی که از نظر اجتماعی، اقتصادی، حمایت کننده نیستند تا حدودی خنثی می‌شود از نظر باندورا(1996) خودکارآمدی به باورها و قضاوت‌های افراد درباره توانایی‌های خودشان در انجام یک کار یا انطباق با یک موقعیت فشارزای خاص اطلاق می‌شود. وی ویژگی‌های فرد با خودکارآمدی بالا را در مقایسه با فرد با خودکارآمدی پایین در این می‌داند که این افراد در اعمال کنترل بر شرایط سخت زندگی و در انجام تکالیف، کوشش و پافشاری بیشتری از خود نشان می‌دهند و عملکرد بهتری دارند تحقیقات (لاک، لاتام، 1990) نشان می‌دهد که افراد با خودکارآمدی پایین از هر کنشی که به باور آنها فراتر از توانایی‌شان باشد پرهیز می‌کنند، از سوی دیگر خودکارآمدی نیرومند عملکرد افراد را افزایش می‌دهد. مطالعات سانا و پاسیجر (1994) و بارون و بایرون (1997) نشان می‌دهد زمانی که دانش‌آموزان انتظار عمل مطلوب و ارزیابی مثبت از توانایی و شایستگی خود داشته باشند عملکرد آن‌ها بهبود می‌یابد و برعکس انتظار عملکرد ضعیف و انتظارات خود ارزشیابی منفی با عملکرد ضعیف دانش‌آموزان رابطه دارد (به نقل از کرامتی و شهرآرای1383) تحقیقات بارلو (1991) به نقل از جوادی و کدیور(1386) نشان می‌دهد که افراد دارای برداشت ضعیف از خودکارآمدی در مواجهه با خطرات بالقوه اضطراب زیادی را تجربه می‌کنند به گواهی این تحقیق افرادی که معتقدند نمی‌توانند با رویدادهای اضطراب آور مقابله کنند پریشانی زیادی را تجربه می‌کنند و به جای تمرکز بر آنچه که در انطباق با آن موقعیت می‌توانند انجام دهند توجه خود را به ناکامی و ناتوانی در انطباق با آن موقعیت متمرکز می‌کنند. تحقیقات کازارلی (1993) به نقل از جوادی و کدیور (1386) اهمیت باورهای خودکارآمدی را در نحوه مقابله با رویدادهای فشارزای زندگی نشان می‌دهد. همچنین در مطالعاتی که توسط استنگ 1972 به نقل از بیابانگرد (1387) انجام شد، ارتباط متقابل بین عزت نفس و تصور فرد از توانایی خود (خودکارآمدی) مورد تأیید قرار گرفته است بدین معنی اگر میزان عزت نفس کاهش یابد، احساس ضعف از توانایی خود به وجود می‌آید و برعکس با افزایش میزان عزت نفس، احساس توانمندی، شایستگی در فرد ایجاد می‌شود و تغییرات مثبتی مانند، افزایش پیشرفت تحصیلی، افزایش تلاش برای کسب موفقیت، داشتن اعتماد به نفس، بلند همت بودن در فرد پدیدار می‌شود از طرف دیگر با توجه به این که برای یک انسان هیچ حکم ارزشی مهمتر از داوری و قضاوت او در مورد عزت نفس نیست و ارزیابی شخص از خویش قطعی‌ترین عامل در روند رشد روانی است و از طرفی باور به شایستگی و توانمندی از لحاظ عاطفی، اجتماعی از خودارزیابی مثبت ناشی می‌شود و با توجه به این که عزت نفس و خودکارآمدی بالا و پایین را کل موفقیت‌ها و شکست‌ها به وجود می‌آورند(بک 1976‌به نقل از سیدمحمدی، 1386)
بنابراین این چیزی که باید بهبود یابد عزت نفس و خودکارآمدی نیست بلکه بهبود مهارت‌های مقابله‌، با عوامل شکست‌ها است که به عنوان سپر یا نیرویی جهت مقابله و رویارویی با چالش‌ها و مشکلات زندگی در نوجوانان حائز اهمیت است (هلمک، وون آکن، 1995) همین پژوهشگران به امتیاز مدل پرورش مهارت‌های مقابله‌ای بعنوان بهترین روش برای ساختن خودپنداره‌ی قوی و انعطاف‌پذیر کودکان اشاره‌ کردند که سازگاری فرد با شرایط تازه را تسهیل می‌کند و او را با اوضاع جدید منطبق می‌سازد و بعنوان مداخله‌ای پیشگیرانه و کوتاه مدت جهت افزایش عزت نفس و ایجاد باورهای خودکارآمدی در دانش‌آموزان مطرح است. و آن شامل طیف وسیعی از رفتارها، کنش‌ها و واکنش‌های درونی و بیرونی فرد در برخورد با یک عامل فشارزاست یا هر نوع تلاش شناختی و رفتاری است که به منظور کسب کارآیی، کاهش یا تحمل مسائل درونی یا بیرونی از فشار به وجود آمده‌اند. لازاروس و فولکمن (1984) تحقیقات آن‌ها نشان می‌دهد که مقابله به فرد کمک می‌کند تا فرد تصور مثبت از خود داشته باشد و تعادل هیجانی و ادامه روابط بین فردی رضایت بخش با دیگران را ابقا کند. همچنین تحقیقات ویندل و ویندل، (1996) درباره‌ی نوجوانان نشان می‌دهد که بکارگیری مهارت‌های مقابله‌ای با عزت نفس پایین حائز اهمیت است، زیرا بکارگیری
سبک‌های مقابله‌ای کارآمد مقاومت فرد را در برابر عزت نفس پایین افزایش می‌دهد. تحقیقات سیلورستون و سالسالی 02003) حاکی از آن است که بکارگیری مهارت‌های مقابله‌ای برای درمان عزت نفس آسیب دیده‌ی دانش‌آموزان قابل دفاع به نظر می‌رسد. کونولی و همکاران (1998) به نقل از آقاجانی (1381) به آموزش مهارت‌های مقابله‌ای بر روی دانش‌آموزان پرداخته و به این نتیجه رسیدند که این آموزش‌ها باعث بهبود روابط بین فردی آن‌ها با یکدیگر و والدینشان شده است. در ایران هم تحقیقات فتحعلی لواسانی (1387) نشان می‌دهد که آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سبب افزایش عزت نفس، بهبود مهارت‌های اجتماعی، ارتباط بین فردی، و افزایش رفتارهای مثبت اجتماعی می‌شود همچنین ناصری و نیک‌پرورد (1383) طی تحقیقی که از تأثیر آموزش مهارت‌های مقابله‌ای (کنترل خشم، رویارویی با کنش، و حل مسئله که بر روی دانشجویان دانشگاه علم و صنعت داشتند به این نتیجه رسیدند که آموزش این مهارت‌ها تفاوت معنی‌داری را در پیش آزمون و پس آزمون داشته است. در پژوهشی که اسماعیلی(1380) انجام داد اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی را در تعامل با شیوه‌های فرزندپروری، بر عزت نفس دانش‌آموزان را بررسی کرد نتایج تحقیقات نشان داد که میانگین نمره عزت نفس دانش‌آموزانی که مهارت‌های زندگی را دیده‌اند بیشتر از گروه گواه بوده است. بنابراین می‌توان فرض کرد که :
– مهارت‌هاي مقابله‌اي موجب افزايش عزت نفس در دانش‌آموزان پسر مي‌شود.
– مهارت‌هاي مقابله‌اي باعث ايجاد باورهاي خودكارآمدي در دانش‌آموزان پسر مي‌شود.
روش : طرح حاضر یک طرح نیمه‌آزمایشی و از نوع پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل می‌باشد که شرکت کنندگان در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند و دو بار مورد اندازه‌گیری قرار گرفتند.
جامعه و نمونه و روش نمونه‌گیری : جامعه‌ی آماری پژوهش شامل کلیه‌ی دانش‌آموزان پسر مقطع اول متوسطه شهرستان مشکین‌شهر به تعداد 1100 نفر که در سال تحصیلی 91-90 مشغول به تحصیل‌اند.
نمونه‌ی این تحقیق شامل 30 نفر بودند که پس از ارائه‌ی آزمون عزت نفس کوپر اسمیت و آزمون خودکارآمدی شرر و آدامز به تعداد 300 نفر از جامعه، 30 نفر که نمره‌ی پایینی در 2 متغیر (عزت نفس و خودکارآمدی) داشتند انتخاب شدند و بصورت تصادفی در 2 گروه (آزمایش ـ کنترل) هر کدام 15 نفری گزینش شدند سپس گروه آزمایش تحت آموزش مهارت مقابله‌ای 8 جلسه‌ای (5/1) ساعته قرار گرفتند تا اثر بخشی آموزش محقق در گروه‌ آزمایش با گروه کنترل مقایسه گردد. برای جمع‌آوری اطلاعات از ابزارهای زیر استفاده شده است.
پرسشنامه‌ی عزت نفس کوپر اسمیت: این پرسشنامه بر اساس تجدید نظری که بر روی مقیاس راجرز و دیموند (1954) توسط کوپر اسمیت انجام داده شده تهیه و موارد دیگری هم به آن افزوده شده است( به نقل از نریمانی واحدی، 1389).
این پرسشنامه دارای 58 ماده است که هر آزمودنی با یک مقیاس 5 درجه‌ای (عمومی ـ اجتماعی، خانوادگی ـ آموزشگاهی، دروغ) به این ماده‌ها پاسخ می‌دهد این آزمون در ایران توسط دادستان (1371) ترجمه و هنجاریابی شده است.
بدلیل مطالعات زیادی که درباره‌ی عزت نفس در کشور صورت گرفته است و از آنجایی که اغلب آن‌ها برای سنجش عزت نفس از آزمون عزت نفس کوپر اسمیت استفاده کرده‌اند، پایایی این آزمون بارها در مطالعات مختلف محاسبه شده است، پورسیناـ فلسفی‌نژاد، ابراهیمی (به نقل از حسینی، 1377) ضریب پایایی 78/0 را بدست آورده‌اند. مریوان، حسینی، به نقل از پورسینا، (1382) ضریب روایی 86/0 را برای این آزمون بدست آورده‌اند، کوپر اسمیت و دیگران (شیرازی، 1376) ضرایب باز آزمایی را بعد از 5 هفته 88/0 و بعد از سه سال 70/0 گزارش نمودند.
پرسشنامه خودکارآمدی شرر و آدامز : این مقیاس خودکارآمدی توسط شرر و آدامز (1983) ساخته شده است و یک پرسشنامه مداد کاغذی است که خودکارآمدی آزمودنی را در سه سطح 1ـ میل به آغازگری رفتار، 2ـ میل به تلاش برای تکمیل رفتار، 3ـ مقاومت آن‌ها در رویارویی با موانع (به نقل از نریمانی واحدی، 1389) می‌سنجد.
این مقیاس 17 آیتم دارد و آزمودنی به هر آیتم بر اساس یک مقیاس 5 درجه‌ای (کاملاً‌مخالفم تا کاملاً‌ موافقم) پاسخ می‌دهد.
اعتبار این مقیاس در پژوهش (عبدی‌نیا، 1377) 85/0 و در پژوهش اعرابیان، به نقل از زاده‌محمدی، 1387) 91/0 بدست آمده است در پژوهش (براتی، 1375) ضریب آلفای کرونباخ و پایایی باز آزمایی این مقیاس (81/0 و 67/0) گزارش شده است.
نتایج
فرضیه (1)
مهارت‌های مقابله‌ای موجب افزایش عزت نفس در دانش‌آموزان می‌شود.
متغییر های مورد مطالعه در تحقیق حاضر در دو قسمت پیش آزمون وپس آزمون به دست آمده‌اند. داده های توصیفی به دست آمده نشان از این دارد که میانگین و انحراف استاندارد و سایر شاخص های توصیفی گروهها در پیش آزمون و پس آزمون یکسان نیست و تفاوتهایی با هم دارند. هم چنان که در جدول 1-4 : نشان داده شده است در هر دوگروه آزمایش و کنترل میزان عزت نفس افزایش نشان می‌دهد
جدول1-4: شاخص های توصیفی دو گروه آزمایش و کنترل در پیش وپس آزمون
با اینکه تفاوت در میزان میانگین در دو گروه در پیش آزمون و پس آزمون تفاوت ظاهری دارند اما جهت تعیین میزان تفاوت واقعی و معنی‌دار نیاز به تحلیل استنباطی داریم اما قبل از تحلیل اصلی همگنی واریانس مورد بررسی قرار گرفت تا تعامل بین پیش آزمون و پس آزمون و گروه مورد کنترل قرار گیرد. F بدست آمده به میزان 367/3 با درجه آزادی 1 و 26 و سطح معنی داری 78/0 نشان می‌دهد که تعامل معنی‌دار نیست لذا می‌توان تحلیل کواریانس را انجام داد.
جدول2-4: نتایج تحلیل کوواریانس مقایسه تفاوت عزت نفس دو گروه آزمایش و کنترل
نتیجه تحلیل فوق نشان می‌دهد که متغییر مستقل مورد مطالعه یعنی مهارتهای مقابله‌ای با 95 درصد اطمینان در متغیر وابسته یعنی میزان عزت نفس تاثیر معناداری گذاشته است و این تاثیر در اثر شانس یا تصادف نیست. بدین طریق با 95 درصد اطمینان فرض صفر رد میگردد.
فرضیه 2
مهارتهای مقابله ای موجب افزایش خودکارآمدی در دانش آموزان می شود.
متغییر های مورد مطالعه در تحقیق حاضر در دو قسمت پیش آزمون وپس آزمون به دست آمده‌اند. داده های توصیفی به دست آمده، نشان از این دارد که میانگین و انحراف استاندارد و سایر شاخص های توصیفی گروهها در پیش‌آزمون و پس آزمون یکسان نیست و تفاوتهایی با هم دارند. این نتایج در جدول 3-4 درج شده است و در هر دو گروه آزمایش و کنترل میزان خودکارآمدی افزایش نشان می‌دهد و این افزایش در گروه آزمایش بیشتر از گروه کنترل می‌باشد.
جدول3-4: شاخص های توصیفی دو گروه آزمایش و کنترل در پیش آزمون و پس آزمون
با اینکه تفاوت در میزان میانگین در دو گروه پیش آزمون و پس آزمون تفاوت ظاهری دارند اما جهت تعیین میزان تفاوت واقعی و معنی‌دار نیاز به تحلیل استباطی داریم تا تعامل بین دو گروه مورد کنترل قرار گیرد.F بدست آمده به میزان 313/0 با درجه آزادی 1 و26 و سطح معنی‌داری 581/0 نشان می‌دهد که تعامل معنی‌دار نیست لذا می‌توان تحلیل کوواریانس را انجام داد که نتیجه در جدول 4-4 درج شده است.
جدول4-4: نتایج تحلیل کوواریانس مقایسه تفاوت خودکارامدی دو گروه آزمایش و کنترل
نتیجه فوق نشان می‌دهد که متغییر مستقل مورد مطالعه یعنی مهارتهای مقابله ای با 95 درصد اطمینان در متغیر وابسته یعنی خودکارآمدی تأثیر معنی‌داری گذاشته است و این تاثیر در اثر شانس یا تصادف نیست بدین طریق با 95 درصد اطمینان فرض صفر رد میگردد.
بحث و نتیجه‌گیری
همانطور که ملاحظه شد در این پژوهش: مهارت‌های مقابله‌ای موجب افزایش عزت نفس در دانش‌آموزان پسر می‌شود. این نتیجه با یافته‌های پژوهشی دیگر همسویی دارد تحقیقات (ویندل، ویندل، 1996) نشان می‌دهد که بکارگیری مهارت‌های مقابله‌ای با عزت نفس پایین حائز اهمیت است زیرا بکارگیری سبک‌های مقابله‌ای کارآمد مقاومت فرد را در برابر عزت نفس پایین افزایش می‌دهد. تحقیقات سیلورستون و سالسالی (2003) حاکی از آن است که بکارگیری مهارت‌های مقابله‌ای برای درمان عزت نفس آسیب دیده دانش‌آموزان قابل دفاع به نظر می‌رسد تحقیقات لازاروس و فولکمن (1984) نشان می‌دهد که مقابله به فرد کمک می‌کند تا تصور مثبت از خود داشته باشد و تعادل هیجانی و ادامه روابط بین فردی رضایت بخش با دیگران را ابقاء کند.
همچنین این تحقیق با یافته‌های پژوهشی داخل کشور همسویی دارد (لواسانی، 1387) در تحقیقات خود نشان داد که آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سبب افزایش عزت نفس، بهبود مهارت‌های اجتماعی، ارتباط بین فردی و رفتاری مثبت اجتماعی می‌شود. ناصری و نیک پرورد (1383) طی تحقیقی که از تأثیر آموزش مهارت‌های مقابله‌ای کنترل خشم رویارویی با کنش و حل مسئله که بر روی دانشجویان دانشگاه علم و صنعت انجام دادند به این نتیجه رسیدند که آموزش مهارت‌ها تفاوت معنی‌داری را در پیش‌آزمون و پس آزمون داشته است.
2ـ مهارت‌های مقابله‌ای سبب ایجاد باورهای خودکارآمدی در دانش‌آموزان پسر می‌شود. این نتیجه با یافته‌های پژوهشی دیگر همسویی دارد تحقیقات (لوتر، به نقل از پیک، گیوایوذق، پورتینگا، 2003) نشان می‌دهد اگر فرد خودکارآمدی کافی داشته باشد تأثیرات نامطلوب محیطی که از نظر اجتماعی اقتصادی، حمایت کننده نیستند تا حدودی خنثی می‌شود و کمک به این ویژگی از اهداف عمده‌ی راهبردی مقابله‌ای است. تحقیقات باندورا، لاکی (2003) نشان می‌دهد که باورهای خودکارآمدی بر طرز تفکر افراد چگونگی رویارویی با مشکلات، سلامت هیجانی، مقابله با استرس تأثیر دارد. تحقیقات باندورا، پاستوولی بارابارانلی، کاپرارا به نقل از جوادی کدیور(1386) نشان می‌دهد که خودکارآمدی بالا با راهبردهای مقابله‌ای فعالانه، جستجوی حمایت اجتماعی و حل مسأله و خوشبینی ارتباط دارد. با توجه یافته‌های پژوهش پیشنهاد می‌شود که اثر بخشی آموزش مهارت‌های مقابله‌ای بر عزت نفس و خودکارآمدی دانش‌آموزان دختر هم انجام شده و در سایر ویژگی‌های روانی مانند ناامیدی، افسردگی، روابط بین فردی هم مورد بررسی قرار گیرد از محدودیت‌های این پژوهش چگونگی حالت‌های عاطفی و انگیزشی دانش‌آموزان در پاسخگویی به سوالات تحقیق بود.
منابع
ـ آقاجانی، مریم(1381)، بررسی تأثیر آموزش مهارت‌ زندگی بر سلامت روان و منبع کنترل نوجوانان، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه الزهرا.
ـ اسماعیلی، محمد(1380)، بررسی اثر آموزش مهارت‌های زندگی در تعامل با شیوه‌های فرزندپروری بر عزت نفس دانش‌آموزان استان اردبیل، فصلنامه‌ی پیام مشاور، سال سوم، شماره‌ی 6،‌ انتشارات ورای دانش.
ـ اکبر نیا، عبدالحمید(1387)، بررسی رابطه بین عزت نفس و اعتقادات دینی با سازگاری دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران.

فایل : 6 صفحه

فرمت : Word