تحقیق مظفرالدين شاه و مشروطه

متن فرمان تشكيل مجلس كه مظفرالدين شاه روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ صادر كرد، در «مطبعه مباركه شاهنشاهى» چاپ شد و به ديوارهاى شهر، از جمله ديوار سفارت انگلستان كه عده زيادى از بازرگانان، بازاريان و مردم در آن تحصن كرده بودند، چسبانده شد. اين روز، با سالروز تولد شاه مصادف شد و چون بازارها بسته بود، خيابان علاءالدوله و نزديك سفارت انگليس را چراغانى و تزئين كرده بودند. اما هنگامى كه متن فرمان شاه را به ديوارها زدند، گروهى از مردم و گردانندگان تحصن را خوش نيامد به طورى كه آن را از ديوارها كندند.
به نوشته ناظم الاسلام كرمانى بخشى از سوء تفاهم به عبارت «به موقع اجرا گذارده شود» در فرمان شاه مربوط مى شد، آنجا كه نوشته شده بود: «… مصمم شديم كه مجلسى از منتخبان شاهزادگان، علما، قاجاريه، اعيان، اشراف، ملاكان، تجار و اصناف به انتخاب طبقه مرقومه… تشكيل و تنظيم شود كه در موارد لازمه… مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده و… عقايد خودشان را… به توسط شخص اول دولت به عرض برسانند كه به صحه مباركه موشح و به موقع اجرا گذارده شود.»
ناظم الاسلام كرمانى در «تاريخ بيدارى ايرانيان» نوشته است: ««به موقع اجرا» لفظى است مركب از مضاف كه لفظ «به موقع» باشد و مضاف اليه كه لفظ «اجرا» است… ولى مردم عوام معنى آن را نفهميده و گفتند يعنى «در موقعى و محلى كه ما صلاح دانيم» و شايد دولتيان صلاح ندانند و به اين جهت و جهات ديگر اكثريت آرا با عوام شد و اين دستخط را قبول نكردند به چند جهت: يكى لفظ موقع، يعنى هر وقت كه موقع باشد. خواص هم به واسطه آنكه شايد يك زمانى همين جزيى، كلى شود و بهانه به دست مستبدان افتد متابعت عوام را نمودند. دوم آنكه باز «توسط شخص اول» در كار است. ثالثاً آنكه شايد بعد از اين، اين دستخط هم مانند دستخط هاى سابق گردد و ايفا به مضمون آن نكنند، بلكه بايد وزيرمختار انگليس ضمانت اجراى آن را بنمايد…»
روز بعد، پانزدهم مرداد، سيدمحمدصادق طباطبايى (پسر سيدمحمد طباطبايى)، آقا سيدعلاءالدين (داماد سيدعبدالله بهبهانى) و آقا سيدمطهر از سوى علماى مهاجر قم براى بررسى اوضاع به تهران آمدند و در كاخ صاحبقرانيه مذاكراتى انجام دادند. هدف آنها كسب اطمينان از تأسيس مجلس، گرفتن امان براى متحصنان در سفارت و اطمينان يافتن از عدم بازگشت علاءالدوله (حاكم مستبد پيشين تهران) بود كه به آن دست يافتند. پس از اين ديدار بود كه مظفرالدين شاه دستخط ديگرى به اين شرح منتشر كرد: «جناب اشرف صدر اعظم! در تكميل دستخط سابق خودمان به تاريخ چهاردهم جمادى الاخر ۱۳۲۴ كه امر و اجازه صريحه در تأسيس مجلس منتخبان فرموده بوديم، مجدداً براى اينكه عموم اهالى و افراد ملت از توجهات كامله همايونى ما واقف باشند، امر و مقرر مى داريم كه مجلس مزبور را به شرح دستخط سابق صحيحاً داير نموده بعد از انتخاب اعضاى مجلس، فصول و شرايط نظامنامه مجلس شوراى اسلامى را موافق تصويب و امضاى منتخبان به طورى كه موجب اصلاح عموم مملكت و اجراى قوانين شرع مقدس [شود] مرتب نمايند كه به شرف عرض و امضاى همايونى ما موشح و مطابق نظامنامه مزبور اين مقصود مقدس صورت و انجام پذيرد.»
مردم اين دستخط را پذيرفتند، علما به تهران باز گشتند و تحصن در سفارت انگلستان پايان يافت. روز ۲۶ مرداد، جلسه اى با حضور علما، اشراف، بازرگانان و نمايندگان اصناف به دعوت مظفرالدين شاه برپا شد و مرتضى قلى خان صنيع الدوله، ميرزا حسن خان مشيرالملك، ميرزا حسين خان مؤتمن الملك، مهدى قلى خان مخبرالسلطنه و ميرزا حسن خان محتشم السلطنه براى تنظيم نظامنامه مجلس انتخاب شدند. مطابق نظامنامه اى كه اين هيأت تهيه كردند، شاهزادگان و قاجاريه، علما، طلاب، اعيان و اشراف، تجار، مالكان، زارعان و اصناف به شرطى كه دست كم ۲۵

تحقیق مظفرالدين شاه و مشروطه