مقاله فارسی بررسي اثرات سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك بر عملكرد و اجزاءعملكرد دانه آفتابگردان

بررسي اثرات سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك بر عملكرد و اجزاءعملكرد دانه آفتابگردان
چكيده:آفتابگردانگياهي است يكساله كه با توجه به اهميت دانه هاي روغني آن ، مطالعه راههاي افزايش عملكرد و استفاده از حداكثر امكانات محيطي ، از اهميت ويژه اي برخوردار است كه يكي از روشهاي افزايش عملكرد دانه آفتابگردان ، تعيين بهترين ميزان آبياري و كود ازته سرك در اين گياه مي باشد .
نتايج بدست آمده در اين آزمايش نشان داد كه حداقل و حداكثر عملكرد به ترتيب با مقادير 45/0 و 65/0 نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير كلاس A با احتساب 10 درصد رطوبت حدوداً برابر 5066 و 6380 كيلوگرم در هكتار مي شود .
عملكرد دانه در دو سطح كودي 100 و 150 كيلوگرم در هكتار از نظر آماري در سطح احتمال 5 درصد برابر و بيشتر از دو تيمار صفر و 50 كيلوگرم ازت در هكتار گرديد . در اين آزمايش مشخص شد كه افزايش ميزان آبياري تا سطح 65/0 باعث افزايش عملكرد دانه گرديد و افزايش بيش از آن اثر معني داري بر عملكرد دانه نداشت . در هر صورت ، افزايش ميزان آبياري از 65/0 تا 75/0 نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير باعث كاهش راندمان مصرف آب شد . بطور كلي در نسبت 65/0 آبياري ، راندمان مصرف آب حدوداً 18/1 كيلوگرم دانه در متر مكعب و در نسبت 75/0 معادل 98/0 كيلوگرم دانه در متر مكعب گرديد . رابطه مثبت و قوي بين CGR در زمان گرده افشاني و عملكرد دانه نشان داد كه تخمين عملكرد دانه در مرحله گرده افشاني با محاسبه CGR قابل پيش بيني است .
بطور كلي ،در اين آزمايش مشخص گرديد كه در شرايط اقليمي و ادافيكي محل آزمايش با استفاده از ميزان آبياري 65/0= IW/EP  و بكار گيري 100 كيلوگرم كود ازته سرك، ميزان عملكرد دانه بادر نظر گرفتن خسارت پرندگان (حدود 30 درصد) به بيش از 5/4 تن درهكتار مي رسد .
مقدمه
آفتابگردان گياهي است يكساله از تيره كمپوزيته ، بي تفاوت نسبت به طول روز و از خانواده گياهان گلدار از جنس هليانتوس بوده كه داراي گونه هاي يكساله و چند ساله مي باشد .(1 ,7و10)
آفتابگردان گياهي دگرگشن و خود ناسازگار است كه ميزان عملكرد آن به شدت تحت تاثير وجود و فعاليت حشرات گرده افشان ، بخصوص زنبور عسل مي باشد . پس از سويا و كلزا ، آفتابگردان سومين گياه يكساله زراعي است كه جهت تهيه انواع روغن در دنيا كشت   مي شود (14) . آفتابگردان در بيشتر نقاط دنيا رشد و نمو خوبي داشته و در هر يك از قاره هاي پنج گانه توليد قابل قبولي دارد . اروپا با بيش از 28 درصد توليد جهاني اولين توليد كننده آفتابگردان مي باشد . از كشورهاي بزرگ توليد كننده آفتابگردان مي توان آرژانتين ، روسيه ، اكراين ، فرانسه و روماني را نام برد (14) در ايران دلايل عمده پايين بودن عملكرد آفتابگردان را به كشت ديم در بيشتر مناطق كم آب كشور نسبت داده اند . به طور كلي با افزايش ميزان و يا دفعات آبياري ، رشد گياه بهتر و بيشتر شده و در نتيجه  قسمت هاي مختلف از جمله برگ ها و طبق نيز رشد زيادتري نموده و به اين ترتيب با افزايش سطح برگ فتوسنتز نيز افزايش يافته و انتقال مواد به دانه ها بهتر صورت مي گيرد كه اين امر در بهبود عملكرد بسيار موثر است .
مصرف كودهاي شيميايي از جمله كودهاي فسفاته قبل از كاشت و كود از ته بصورت سرك در طول فصل رشد ، امكان تغذيه بهتر گياه را فراهم مي آورد . كود ازته رشد رويشي گياه را افزايش داده و در نهايت سطح سبز محصول و ميزان فتوسنتز را بالا مي برد . افزايش مصرف كود ازته ، درصد روغن دانه را كاهش داده ولي اين كاهش از طريق افزايش عملكرد دانه در هكتار كه دانه هاي روغني در تهيه روغن ، نياز به بررسي در مورد راه هاي افزايش عملكرد و استفاده از حداكثر امكانات محيطي براي رشد بيشتر ضروري به نظر مي رسد. آفتابگردان با داشتن درصد روغن و پروتئين بالا مي تواند يكي از محصولات مهم در تامين نيازهاي داخلي به روغن نباتي و كنجاله باشد.
براي رسيدن به اهداف گفته شده مي توان در تعيين بهترين ميزان آبي و كودي تحقيق و بررسي نمود .
نام عمومي و نيز نام علمي گياه آفتابگردان از خصوصيت چرخش آفتابگردان بطرف خورشيد منشاء گرفته است . كلمه يوناني هليانتوس متشكل از دو كلمه هليوس به معني آفتاب و آنتوس به معناي گل مي باشد . حركت آفتابگرايي گياهان جوان آفتابگردان نتيجه خم شدن ساقه در طي دوره رشد سريع مي باشد ( 16,13,10) . قطر طبق بيشترين تاثير را بر بازدهي بـذر دارد . معمولاً براي توليد حداكثر بذر در
مزرعه يك قطـر مناسـب وجود دارد ( 15 ) . بطور كلي رطوبت خاك ، استفاده از كود را در حالت كلي بدو طريق توسعه افزايش جذب مواد غذايي و ازدياد توليد ماده خشك تحت تاثير قرار مي دهد (8 ).
براي تعيين دور آبياري توجه به مساله تبخير و تعرق حائز اهميت است . در مناطقي كه  با محدوديت آب روبرو هستند ، اين امكان وجود دارد كه زمان آبياري با مراحل رشد گياهي ارتباط داده شود (21) . نياز بيشتر آفتابگردان به آب ، از موقع گل كردن به بعد بوده و چنانچه در موقع گل كردن ، گل آب بموقع صورت نگيرد ، دانه ها پوك مي شوند(6) باجپايي و همكاران ( 12 ) با آزمايشي بر روي خردل نشان دادند كه با افزايش سطح آبياري و كود ازته بكار رفته بترتيب با 8/0 نسبت آب آبياري  به تبخير از تشتك تبخير كلاس A و 80 كيلوگرم در هكتار بالاترين عملكرد دانه حدود 13/1 تن در هكتار بدست آمد . واكنش آفتابگردان به آبياري با افزايش عملكردي متجاوز از 100 درصد در خاك هاي خشك امري عادي است . آبياري ، كود ، آبياري + كود عملكرد را بترتيب 35 ، 72 ، 474 درصد افزايش داد و تيكوف و گريوف ( نقل از مرجع 5 ) گزارش كردند كه بيشترين عملكرد از آبياري + كود حاصل شد .معلوم شده آفتابگردان هائي كه آبياري مي شوند ، حدود 130 كيلوگرم در هكتار ازت را براي توليد عملكردي معادل 3500 كيلوگرم در هكتار مصرف مي كنند (4) . در نقاطي كه دادن كود ازته سرك ضروري است ، يكبار مصرف آن هنگامي كه ارتفاع بوته ها در حدود 30 سانتي متر است ، معمولاً كافي است (10) بادرو رشيد (11) گزارش كردند كه آفتابگردان با حدود 120 كيلوگرم ازت در هكتار بالاترين عملكرد روغن را داده است . افزايش عملكرد دانه از طريق كود ازته گزارش شده است كه در آن مقدار واكنش به كود از مقدار رطوبت در خاك تبعيت نمود . همچنين مصرف كود به مقدار زياد ( 112 كيـلوگــرم در هكتار ) ، عملكرد دانه را از حدود 2/2 به 3 تن در هكتار افزايش داد (4) .  عملكرد مهمترين صفتي است كه همواره مورد توجه محققان از جمله به نژادگران بوده و متشكل از سه جزء : الف – تراكم ب – تعداد دانه در طبق ج – وزن دانه مي باشد . 
آفتابگردان Helianthus annuus
عضو خانواده‌اي بزرگ از گياهان گلدار بنام تيره كاسني «آستراسه» يا كامپوزيته است، اسم جنس متشكل از دو كلمه Helios به معني آفتابگردان وAnthons به معناي گل است. خاستگاه آن احتمالاً جنوب غربي ايالات متحده بين شمال مكزيك وبنراسكا مي‌باشد. آفتابگردان اهلي يك گياه 1 ساله بلند – راست بي‌شاخ و برگ داراي اجزاي بزرگ با يك گل درشت طلايي است كه بذرهاي آن اغلب مصرف خودآرايي دارد و به دليل آن كه حاوي روغن است از آن روغن‌كشي مي‌شود. استفاده از بذرهاي آفتابگردان به عنوان دانه خوراكي به بوميان آمريكا مربوط مي‌شود كه با مخلوط كردن آن آرد ذرت و آرد دانه آفتابگردان نان نازكي تهيه مي‌كردند و از آرد آفتابگردان و عصارة طبق، دارد داروهايي براي رفع زهر نيش مار عينكي و مداواي بيماريهاي ريه استفاده مي‌شده است. در زمينه استخراج مواد رنگي از پوسته دانه آفتابگردان و روغن از مغز دانه براي مصارف زيبايي در منابع مختلف سخن به ميان آمده است و تا اواخر قرن 16 آفتابگردان به عنوان گياه زينتي سراسر اروپاي غربي و شرقي تا انگلستان را فرا گرفت.
ارقام ديپپلوئيد2n = 34 و n =17، و ارقام تترا پلوئيد مصارف زيستي دارند 2n = 68 و نوعي از آن كه هگزاپلوئيد است 2n = 102 پس آفتابگردان در توليد روغن از دانه‌ها، مصارف آجيلي و تنقلات كاربرد دارد و از آنجا كه ساقة قطوري توليد مي‌كند مي‌تواند در تهيه خمير كاغذ و نئوپان نيز استفاده شود. و در تهيه سيلونيز حائز اهميت است.
آفتـابگـردان
ارقام زراعي آفتابگردان كه امروزه در نقاط مختلف دنيا زراعت مي‌شوند در 3 گروه جمع‌بندي مي‌شوند:
ارقام سنتتيك
ارقام هيبريد
ارقام تجاري
در كشورهاي توسعه يافته اغلب از ارقام هيبريد استفاده ميشود ولي بدليل اينكه تهيه ارقام هيبريد نياز به تكنولوژي پيشرفته و صرف هزينه بالايي دارد لذا اغلب سطح زير كشت آفتابگردان حاصل كشت ارقام تجاري است كه از مهمترين آنها مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
ركورد: ديرس بوده و طول دوره رشد آن از كشت تا برداشت در شرايط معمولي حدود 124 روز است، پابلند است ميزان روغن در شرايط آب و هوايي رطوبي 50% بوده و در شرايط آب و هوايي خشك 40% گزارش شده.
آرماويرسكي: متوسط‌رس بوده كه طول دوره رشد آن 105 روز است گزارش شده كه ارتفاع بوته cm 180 و ميزان روغن در شرايط استان گلستان 46% مي‌باشد و ميتوان از آن براي زراعت در آذربايجان‌شرقي و غربي استفاده كرد و براي مناطق سردسيري مناسب است.
وينيبمك: 8931 متوسط رس است طول رشد 105 روز است و ارتفاع بوته cm180 است ميزان روغن 47-46% بوده و اين رقم مناسب مناطق سردسير است.
چرنيانكا 66: رقمي است زودرس كه در طول دوره رشد آن 90 روز است كه بوته بصورت پاكوتاه بوده و ارتفاع آن حدود cm80-70 مي‌باشد طبق بزرگي توليد مي‌كند ولي عملكرد پايين است چون درصد پوكي دانه بالاست اهميت خاص اين رقم مقاومت به خشكي است.
ارقام سنتتيك در آفتابگردان خصوصيات حدواسط تجاري و هيبريد دارند و در راستاي مقاومت به آفت و بيماري‌ها از آن استفاده مي‌كنند، بذر هيبريد نياز به توليد بذر بصورت همه ساله دارند بدليل پديده اينبريدينگ يا پس روي ژنتيكي.
نحوه كاشت و برداشت
روش كاشت در پوكي دانه‌ها مؤثر است در كاشت دستپاش كه بوته‌ها بطور نامنظم پراكنده مي‌شوند، بوته‌ها در اثر رقابت توان كافي براي توليد گلهاي سالم را نداشته و در نتيجه دانه‌هاي پوك و ريز افزايش مي‌يابد اين وضعيت بويژه در صورت تأخير در عمليات تنگ و وجين شديد مي‌شود.
هر قدر فاصله كندو از مزرعه كمتر باشد افزايش عملكرد بيشتر خواهد شد (زيرا آفتابگردان دگر بارور است) و به دليل افزايش تلقيح، دانه‌هاي مغزدار بيشتر شده و عملكرد دانه‌ها افزايش مي‌يابد. براساس آزمايش يكي از دانشجويان كارشناسي ارشد رشته زراعت اصفهان با كاهش فاصله رديف كاشت. قطر ساقه – قطر طبق و عملكرد
نهايي دانه افزايش يافت و افزايش تراكم بوته سبب افزايش عملكرد نهايي و كاهش شاخص برداشت شد.
برداشت آفتابگردان زماني است كه پشت طبق كاملاً قهوه‌اي شده باشد و در زراعت‌هاي سنتي با داس طبق را به صورت مورب قطع مي‌كنند ولي در زراعتهاي مكانيزه كمباين ويژه‌اي ضمن برداشت طبق دانه‌ها را از آن جدا مي‌كند و پس از برداشت رطوبت دانه‌ها بايد به حد قابل قبولي كاهش يابد درغير اين صورت محصول قابل انبار كردن نيست زيرا در معرض فساد قارچي قرار مي‌گيرد و سبب ايجاد آفلاتوكسين در دانه‌ها مي‌شود كه سرطان‌زا است.
مواد و روشها
به منظور بررسي اثرات سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك بر عملكرد و اجزاء عملكرد دانه آفتابگردان رقم ركورد در منطقه اصفهان ، آزمايشي در مزرعه تحقيقاتي دانشكده كشاورزي دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان در بهار سال 1374  به اجرا گذاشته شد . اين مزرعه در 7 كيلومتري شمال شرقي اصفهان در منطقه خاتون آباد خوراسگان در طول جغرافيايي 51 درجه و 48 دقيقه شرقي و در عرض 32 درجه و 40 دقيقه شمالي واقع شده است . ارتفاع از سطح دريا 1555 متر و بر اساس تقسيم بندي اقليمي پيشنهادي براي ايران داراي اقليم خشك با زمستان هاي نسبتاً سرد (3 , V  ,C, ( مي باشد.
جهت شناخت وضعيت خاك محل آزمايش از نظر ويژگي هاي فيزيكي و شيميايي ، نمونه هايي از اعمال مختلف صفر تا 40 و 40 تا 80 سانتيمتر بطور تصادفي تهيه گرديد و مشخص شد كه خاك محل آزمايش ، رسي ، جرم مخصوص ظاهري خاك حدود3/1گرم بر سانتي متر مكعب و PH خاك حدود1/8 و ميزان ازت كل در حدود 12/0 درصد مي باشد . پارامترهاي جوي از ايستگاه هواشناسي مستقر در كنار طرح به صورت روزانه يادداشت برداري گرديد .
به منظور اين مطالعه ، از طرح كرت هاي يكبار خرد شده در قالب بلوك هاي كامل تصادفي با چهار تكرار استفاده گرديد . در اين آزمايش سطوح آبياري به عنوان فاكتور اصلي و مقادير كود ازته سرك به عنوان فاكتور فرعي در نظر گرفته شدند . براي تعيين سطوح مختلف آبياري ، از نسبت مقدار آب آبياري ( IW ) بر مقدار آب تبخير
شده از تشتك تبخير كلاس ( EP ) A استفاده گرديد . بدين منظور در زمان آبياري كه بر اساس 70 ميليمتر تبخير از تشتك تبخير كلاس A انجام گرفت ، ميزان آب به نسبت هاي 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 بود . كود ازته سرك با مقادير صفر 50 ، 100 و 150 كيلوگرم ازت خالص در هكتار زمين محل آزمايش در سال قبل زير كشت جو بود . عمليات تهيه بستر بذر شامل شخم بهاره نسبتاً عميق ، ديسك و تسطيح بود .
كودپاشي قبل از كاشت بر اساس 250 كيلوگرم در هكتار فسفات آمونيوم انجام گرفت . پس از كودپاشي و زدن ديسك براي اختلاط آن با خاك و تسطيح زمين ، جوي و پشته هايي با فاصله رديف 60 سانتي متري تهيه گرديدند.  هر كرت شامل 6 رديف 14 متري بود . فاصله بين كرت هاي اصلي و فرعي بترتيب 8/1 و 2/1 در نظر گرفته شد . تاريخ كاشت 14 ارديبهشت بود . آبياري هاي بعدي پس از استقرار گياهچه بر اساس 70 ميليمتر تبخير از تشتك تبخير كلاس A صورت گرفت . اعمال تيمارهاي آبيــاري مــورد نـظر به علت وقوع بارندگي هاي بهاري در ماههاي ارديبهشت و خرداد ( حدود 36 ميليمتر ) تا مرحله 12 بــرگي بتاخير افتاد . تراكم كاشت حدود 7/6 بوته در متر مربع بود . براي محاسبه ميزان آبياري براي كرت هاي مختلف ، از حاصلضرب مساحت كرت در ارتفاع آب استفاده شد . ارتفاع آب بر اساس نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير كلاس ( IW / EP ) A  ، براي فاكتور اصلي آبياري ( 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 ) به ترتيب برابر 5/31 ، 5/38 ، 5/45 و 5/52 ميــليمــتر بود.دبي آب با استفاده از سر ريز مستطيلي و فرمول CH ^ 3/2  0184/0 = Q محاسبه شد . درزمان آبياري، حجم آب مورد نياز در هر كرت ، زمان آبياري بر حسب دقيقه محاسبه و با استفاده از كورنومتر در هر تيمار در اختيار گياه قرار گرفت . آبياري مزرعه در زمان رسيدگي فيزيولوژيك قطع و حدود يك هفته بعد از آن اقدام به برداشت محصول گرديد . كود مورد نياز براي اعمال تيمارها بر مبناي ازت خالص موجود در كود اوره محاسبه و در كرت هاي آزمايشي با مساحت 50 متر مربع براي تيمار صفر ، 50 ، 100 و 150 كيلوگرم در هكتار بترتيب صفر ، 545/0 و 085/1 و 63/1 كيلوگرم اندازه گيري و بين رديف هاي كاشت بطور مساوي تقسيم شد . براي اعمال تيمارهاي كودي ، ابتدا شيارهايي در داخل جويچه هاي آبياري در هر كرت بر اساس تيمارها ، بين 7 جوي تقسيم و بطور يكنواخت در داخل شيار قرار داده شد . سپس روي شيارها را با خاك پوشانيده و بلافاصله آبياري گرديد . به اين ترتيب از
جابجائي افقي   ( سطحي ) كود ( به علت محلول بودن در آب ) جلوگيري به عمل آمد.
براي تخمين درصد خسارت دانه توسط پرندگان ، بعد از مرحله گرده افشاني ، طبق هاي دو رديف مياني از هر كرت بطور سه متر به طور يك در ميان با كيسه هاي پارچه اي ( تنظيفي ) پوشيده شد . در موقع رسيدگي فيزيولوژيك علاوه بر برداشت طبق هاي محافظت شده ، نمونه هايي از طبق هاي بدون پوشش نيز برداشت شدند . با مقايسه عملكرد دانه طبق هاي پوشش دار و بدون پوشش ، درصد خسارت پرندگان محاسبه گرديدند وزن 100 دانه ، تعداد دانه در طبق ، درصد مغز و پوست دانه ، سرعت رشد محصول  در مرحله گرده افشاني ، درصد روغن براي تيمارهاي حداقل و حداكثر عملكرد دانه نيز محاسبه شد . همچنين شاخص برداشت و راندمان مصرف آب نيز در طي فصل رشد براي تميارهاي مختلف با استفاده از فرمولهاي   HI = ( GY / BY ) * 100 و WUE = GY / ET  محاسبه و مورد تجزيه آماري قرار گرفت . جهت محاسبه آماري و تجزيه و تحليل داده ها ، از نرم افزارهاي MSTAT – C  و استاف گراف و براي ترسيم نمودارها از نرم افزار Quattro – Pro استفاده شد .
 نتايج و بحث
 نتايج حاصل از اين تحقيق كه در سال زراعي 1374 به اجرا درآمد ، مورد بحث قرار مي گيرد :
تغييرات درجه حرارت هوا در طي فصل رشد نشان مي دهد كه متوسط هفتگي درجه حرارت هوا طي دوره رويش از 4/17 تا 28 درجه سانتي گراد به ترتيب متعلق به هفته چهارم ( اواسط خرداد ) يازدهم ( اواخر تير ) در نوسان بود . هفته دوم ( اواخر ارديبهشت ) و هفته يازدهم پس از كاشت بترتيب با حداقل و حداكثر مطلق 7 و 5/42 درجه سانتيگراد ، سردترين و گرمترين هفته هاي فصل رشد بودند .
ظهور طبق ، 50 درصد گرده افشاني ، گرده افشاني كامل و رسيدگي فيزيولوژيك گياه به ترتيب در 50 ، 73 ، 76 و و 111 روز پس از سبز شدن و با 662 ، 1010 ، 1060 و 1568 درجه  – روز رشد تجمعي انجام گرديد .
1 – تغييرات رطوبتي خاك
براي تعيين درصد رطوبت وزني خاك در طي فصل رشد به صورت قبل و بعد از آبياري ، محاسبه و از روي آن درصد تخليه خاك بدست آمد . متوسط مقادير تخليه خاك در نسبتهاي 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير كلاس A بترتيب برابر 61 ، 54 ، 45 و 43 درصد بدست آمد . با توجه به مقادير ياد شده ، درصد تخليه آب در نسبت 45/0 بيشتر از ساير نسبت هاي آبياري بود . با افزايش مقدار آب از نسبت 45/0 به 65/0 ، ميزان آب قابل دسترس بالا رفته و گياه از حالت كمبود آب خارج شده و تحت شرايط مطلوب آبي قرار گرفت .
 وجود همبستگي منفي و قوي بين عملكرد دانه و درصد تخليه آب قابل دسترس گياه ( 93/0 – = r ) بيانگر اين واقعيت است كه علت پايين بودن عملكرد دانه در تيماري  آبــياري 45/0 ، تخـليه رطوبت بيش از حد مجاز ( 40 درصد ) مي باشد . در هر صورت ، درصد تخليه رطوبتي اين تيمار در طول فصل رشد همواره كمتر از 65 درصد بوده كه توانسته است عملكردي حدود 5 تن در هكتار توليد نمايد . مقدار آب در تيمارهاي 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير كلاس A بترتيب برابر 2835 ، 3465 ، 4095 و 4725 متر مكعب در هكتار بود كه با احتساب آب قبل از اعمال تيمارها بترتيب برابر 3990 ، 4620 ، 5250 و 5880 متر مكعب گرديد . لازم به ذكر است كه مقدار آب مصرفي در دو مرحله : الف) مرحله كاشت تا 75 درصد سبز شدن – ب )– از 75 درصد سبز شدن تا مرحله 12 برگي ( قبل از اعمال تيمار و آبياري ) به ترتيب 385 و 770 متر مكعب در هكتار محاسبه شده بود . پس از محاسبه مقدار آب آبياري بعد از اعمال تيمارها ، اعداد مذكور بدست آمد كه مجموع مقدار آب مصرفي را به تفكيك هر تيمار نشان مي دهد .
2 – عملكرد و اجزاء عملكرد دانه
نتايج حاصل از تجزيه واريانس و مقايسه ميانگين هاي عملكرد و اجزاء عملكرد دانه تحت تاثير سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك در جداول( 1 و 2) ارائه شده است
. نتايج حاكي از معني دار بودن اثر سطوح مختلف آبياري و مقادير كود ازته سرك در سطح احتمال 1 درصد مي باشد .
 
جدول1- تجزيه واريانس عملكرد و اجزا عملكرد دانه آفتابگردان تحت تاثير سطوح مختلف  آبياري و كود ازته سرك          منابع تغيير                    درجه آزاداي                                                     ميانگين مربعات
                                                عملكرددانه                       تعداد دانه در طبق                 وزن صد دانه
  تكرار              3                            33/193041                      54/13878                       129%
  سطح ابياري   3                  94/5206718                  5/53864                    037/3
خطاي الف         9                          704/178276                     54/3704                         301 %
مقدار كود         3                   936/2139573                   62/3168                          517/1
سطح آبياري* مقدار كود 9                 497/552986              85/1887                                433%
خطاي  ب               36                     034/85534                   68/3618                                221%
    معني دار در سطح احتمال 1 درصد
     مقايسه ميانگين هاي عملكرد دانه نشان مي دهد كه تفاوت عملكردهاي دانه در تيمارهاي I1 , I2 , I3 .  بترتيب 65/0 ، 55/0  و 45/0 نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير كلاس A از نظر آماري در سطح احتمال 5 درصد معني دار بوده و ميانگين عملكرد دانه از تيمار I3 به I2 كاهش يافت . بر اساس نتايج بدست آمده مشخص مي شود كه با افزايش ميزان آب مصرفي عملكرد نيز افزايش مي يابد ولي اين افزايش مقدار آب تا حدي كه گياه بتواند از آن استفاده كند ، موثر است و بيش از آن نقشي در افزايش عملكرد نداشته و راندمان مصرف پايين مي آيد جدول 2 مقايسه ميانگين ها عملكرد دانه در سطوح كود ازته را نيز نشان مي دهد.اختلاف معني داري بين تيمارهاي بدون كود و 50 كيلوگرم در هكتار،با تيمارهاي 100 و 150 كيلوگرم در
هكتار در سطح احتمال 5% وجود دارد . ولي در هر كدام از دو گروه مورد نظر از لحاظ آماري داراي اختلاف معني دار نبوده و تفاوت محسوسي نداشتند تيمارهاي 100 و 150 كيلوگرم كود ازته عملكرد بالاتري از دو تيمار ديگر داشته و افزايش كود ازته از 100 به 150 كيلوگرم در هكتار نقشي در افزايش عملكرد نداشته است .
متعادل بودن مقدار كود ( 100 كيلوگرم در هكتار ) و سطح آبياري نشان دهنده اين مطلب است كه افزايش كود و بالا بردن سطح آبياري بيش از حد معين نمي تواند در بهبود عملكرد دانه موثر واقع شود و اين نهادهاي بيشتر ، تنها مي توانند زياده روي و عدم بازده اقتصادي براي محصول را به همراه داشته باشند . نياز آبي آفتابگردان در مناطق مختلف ، متفاوت بوده و فاصله زماني آن حدوداً 10 روز است ولي پس از گل دهي به آب و هواي خشك نياز است (3).
جدول 2-  مقايسه  ميانگين هاي عملكرد و اجزا عملكرد دانه آفتابگردان رقم ركورد تحت تاثير سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك
 منابع تغيير                          عملكرد دانه                           تعداد دانه در طبق                      وزن صد دانه(گرم)
                                        (كيلو گرم در هكتار)
ميزان آبياريIW / E P      
  45%                          C5 /5066                                           C1290                                              C99/5     
55%                             b5/5832                                           b1343                                                b57/6
65%                             a0/6381                                             aa05/7
75%                        ab7/6132                                              b1370                                              ab69/6
ازت خالص سرك( كليوگرم در هكتار)
صفر                        b0/5525                                                 a1350                                               b30/6       
50                          b0/5551                                                  a1346                                               b32/6
100                      a5/6208                                                   a1378                                                b80/6
150                     a2/6128                                                   a1360                                                  a87/6
ميانگين ها توسط آزمون چند دامنه اي دانكن در سطح احتمال 5 درصد مقايسه شده اند و ودر هرگروه و هر ستون تفاوت بين هر دو ميانگيني كه حداقل داراي يك حرف مشترك هستند از نظر آماري معني دار نيست.
 جدول 2 نشان مي دهد كه عملكرد در سطح سوم آبياري داراي حداكثر مقدار خود بوده و سطح اول كمترين مقدار عملكرد را دارا  مي باشد . افزايش آب آبياري بيش از حد مورد نياز در افزايش عملكرد نقشي نداشته ، در نتيجه سطح چهارم آبياري با سطح سوم در يك گرده قرار گرفتند .
شواهد نشان داده است كه آخرين آبياري اگر 14 تا 21 روز پس از به گل نشستن 50 درصد از طبقها انجام شود ، حداكثر بازدهي به بار    مي آيد چنانچه آبياري پس از گذشت 21 روز به گل نشستن نيمي از بوته ها ، انجام مي شود ، بر بازدهي مي توان اثري نخواهدداشت.(10)
مقايسه ميانگين اثرات كود ازته سرك نشان مي دهد كه افزايش مقدار كود ازته بيش از 100 كيلوگرم در هكتار براي گياه مفيد نبوده و در افزون عملكرد دانه بي تأثير بوده و گياه نتوانسته است از مقدار اضافي كود به نحو احسن استفاده كند و احتمالاً مقدار اضافي كود، طريق آبشوئي از دسترس گياه خارج شده است .
با توجه به اينكه رقم ركورد ، يك رقم اصلاح شده و تك طبق مي باشد و تراكم گياهي براي تمامي تيمارها ثابت و حدود 67 هزار بوته در هكتار بود ، لذا تنها تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه به عنوان اجزاء عملكرد مورد تجزيه آماري و مقايسه ميانگين ها قرار گرفتند .
عملكرد مهمترين صفتي است كه همواره مورد توجه محققان از جمله اصلاح گران بوده و عملكرد دانه مي تواند تشكل از سه جزء آن يعني : الف – تراكم  ب – تعداد دانه روي طبق  ج – وزن دانه باشد .
تراكم گياهي از عوامل محيطي مثل آب و هوا ، خاك ، آفات و امراض و خصوصيات گياهي مثل رقم تاثير پذير بوده و بر روي دو جزء ديگر عملكرد موثر واقع مي گردد ( 9 ) .
سطوح مختلف آبياري بر روي تعداد دانه در طبق تاثير معني داري در سطح احتمال 1 درصد داشت ولي مقادير مختلف كود بر آن بي تاثير بود . اثر متقابل بـين دو فــاكتور بر تــعداد دانـه در طبق از لحاظ آماري معني دار نبود ( جدول 1 ) مقايسه ميانگين هاي اين صفت ( جدول 2 ) نشان مي دهد كه بيشترين تعداد دانه در طبق در نسبت 65/0 ( I3 )  و كمترين آن در نسبت 45/0 (I3) حاصل گرديد كه احتمالاً مي تواند ناشي از كوچك بودن طبق باشد و در دو نسبت 55/0 و 75/0 ( I4 , I2 ) ما بين اين دو گروه قرار داشته و همگروه مي باشند . نتايج تجزيه آماري وزن صد دانه تحت تاثير سطوح مختلف آبياري و كود ازته ، نشان دهنده اين مطلب است كه اثر سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك بر اين صفت از نظر آماري در سطح احتمال 1 درصد معني دار است ولي اثرات متقابل آنها معني دار نمي باشد .
با درو  رشيد( 11) گزارش كردند كه با افزايش مقدار ازت نسبت وزن دانه به طبق در سال 1984 افزايش يافت .
جدول 2 مقايسه ميانگين هاي وزن صد دانه را در سطوح مختلف آبياري و كود ازته نشان مي دهد وزن صد دانه در نسبتهاي آبياري 65/0 و 75/0 داراي بيشترين مقادير بوده و هم گروه مي باشند . دو نسبت 55/0 و 45/0 به ترتيب در درجه دوم و سوم اهميت قرار دارند . با افزايش ميزان آبياري ، وزن دانه ها ، احتمالاً به دليل بزرگ بودن آنها بيشتر شده است .
آزمايشات متعددي نشان داده كه مصرف آب بيشتر بعد از گرده افشاني دوام سطح سبز گياه را از گرده افشاني تا رسيدگي بالا برده ودر نتيجه دانه ها در وضعيت بهتري پر مي شوندبطور كلي به نظر مي رسد كه شرايط كمي آب،هرچقدر گياهان
آب بيشتري را بعد از گرده افشاني مصرف نــمايند عملكرد دانه بـيشـتري را نيزتوليد كند(20).
در سطوح مختلف كودي ، دو تيمار 100 و 150 كيلوگرم در هكتار و صفر و 50 كيلوگرم در هكتار بترتيب داراي بيشترين و كمترين وزن صد دانه بودند . وزن صد دانه در سطوح صفر ، 50 كيلوگرم ازت خالص تفاوت معني داري با يكديگر نداشته ولي با سطح 100 و 150 كيلوگرم ازت خالص داراي اختلاف معني دار در سطح احتمال 5 درصد مي باشند .
شلك و همكاران( 19) عملكرد دانه آفتابگردان را در كشت زمستانه و با مقادير صفر ، 50 و 100 كيلوگرم ازت در هكتار به ترتيب حدود 83/0 تا 08/1 ، 14/1 تا 2/1 و 36/1 تا 37/1 تن در هكتار گزارش كردند .
بوته هايي كه با نسبت 45/0 آبياري شده اند طبق هاي كوچكتري را توليد كرده و شايد به همين دليل دانه هاي كوچكتر با وزن صد دانه كمتري را نيز نتيجه داده اند ، ولي بوته هايي كه از نظر آبياري مشكلي نداشتند ، دانه هاي درشت تر نسبت به تيمارهاي قبلي توليد كرده و در نهايت وزن صد دانه بهبود يافته است . افزايش بيش از حد آب بر روي وزن صد دانه گياه نيز تاثير معني داري نداشته است .
 مقدار رطوبت در خاك تبعيت نمود كمبود ازت سبب كاهش چشمگير مقدار دانه در گياه نيزمي شود          ( 4).نتايج آماري بر اساس روش رگرسيون گام به گام جلو رونده نشان داد كه وزن صد دانه با ضريب تبيين 91 درصد مهمترين جزء عملكرد دانه آفتابگردان را تشكيل مي دهد . در مرحله بعد تعداد دانه در طبق وارد مدل گرديد و ضريب تبيين را به 93 درصد رساند . بدين ترتيب وزن صد دانه و تعداد دانه در طبق به ترتيب مهم ترين اجزاء عملكرد دانه آفتابگردان را تشكيل داده اند . رابطه كلي اجزاء عملكرد با عملكرد دانه با استفاده از روش رگرسيون چند متغيره به صورت زير تعيين شد .
W 41/1002 + H 45/2 + 9/4067 -GY =  كه در آن GY،عملكرد دانه بر حسب كيلوگرم در هكتار وH تعداد  دانه در طبق و W وزن 100 دانه ( گرم ) مي باشد .
نتايج حاصل از تعيين درصد روغن مغز دانه آفتابگردان در تيمارهايي كه داراي حداقل و حداكثر عملكرد دانه بودند ، نشان داد كه در روش خشك و تر بترتيب از محدوده 8/17 تا 5/18 و 8/51 تا 6/56 درصد متغير بود . درصد روغن آفتابگردان بسته به رقم ، شرايط آب و هوايي ، آب آبياري و غيره متغير است . درصد مغز و پوسته دانه به طور متوسط در كليه تيمارها به ترتيب حدود 79 و 21 بود . در اين آزمايش نسبت مغز به پوست 8/3 شد . در آزمايش اجرا شده ، بطور متوسط درصد مغز دانه در سطوح آبياري 65/0 و 75/0 نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير و نسبتهاي 55/0 و 45/0 بترتيب داراي كمترين و بيشترين مقدار بود .
درصد پوكي يكي از عواملي است كه باعث افت عملكرد دانه گرديده و مي تواند از كاهش يا عدم انتقال مواد از برگ ها به دانه و يا گرده افشاني ناقص و عدم تلقيح گل هاي طبق ناشي شود كه هر كدام از اين موارد بنحوي در ايجاد دانه هاي پوك موثرند .
اثرات سطوح مختلف آبياري بر درصد پوكي آفتابگردان نشان مي دهد كه با افزايش سطوح آبياري ، از مقدار درصد پوكي دانه ها كم مي شود . علت اين امر مي تواند ناشي از انتقال مرتب مواد غذايي ساخته شده در بخش هاي فتوسنتزي به دانه در حضور آب باشد . كمبود آب آبياري ، جذب عناصر و مواد غذايي از جمله ازت موجود در خاك را با مشكل مواجه مي كند و در صورت عدم جذب ازت توسط گياه ، رشد رويشي آن كمتر شده و سطح سبز گياه كاهش يافته و در نهايت افزايش پوكي را سبب مي شود .
نتايج تجزيه آماري و مقايسه ميانگين هاي شاخص برداشت در جداول 3 و 4  نشان داده شده است كه حاكي از معني دار بودن در سطح احتمال 1 درصد تحت تاثير مقادير مختلف آبياري و كود ازته سرك و اثرات متقابل دو فاكتور بر روي اين صفت مي باشد . شاخص برداشت در سطح آبياري سوم حداكثر و با ساير سطوح داراي تفاوت معني داري در سطح احتمال 5 درصد بود    
 جدول 3- تجزيه واريانس شاخص برداشت, راندمان مصرف آب, قطر طبق و درصد خسارت پرندگان درآفتابگردان تحت تاثيرسطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك
منابع تغيير                   درجه آزادي                شاخص برداشت            راندمان مصرف آب           قطر طبق          خسارت پرندگان
تكرار                     3                 186/5                             007/0                   470/3                     17/28
سطح آبياري                        3                             785/40                             126/0                           959/5                    57/245
خطاي الف                          9                              227/2                              003/0                            061/1                    24/59
ميزان كود                          3                            203/32                              041/0                            544/0                     87/5
سطح آبياري*ميزان كود      9                       410/5                              015%                              942/0               62/10  
خطاي ب                         36                            351/1              002%                             664/0                  74/23
 معني دار در سطح احتمال 5 درصد   معني دار  در سطح احتمال 1 درصد
شاخص برداشت بالاترين سطح آبياري ، عملكرد دانه بيشتر را به همراه داشته است . شاخص برداشت در نسبت هاي 55/0 و 75/0 آب آبياري به تبخير از تشت تبخير از نظر آماري در يك گروه قرار گرفته و در نسبت هاي  45/0 و 65/0 بترتيب داراي كمترين و بيشترين مقدار بود . افزايش مقدار كود ازته از 50 كيلوگرم در هكتار ، باعث بهبود وضع شاخص برداشت نشده و حداقل آن در تيمار كودي صفر بدست آمد . اثرات متقابل سطوح مختلف آبياري و كود ازته سرك بر شاخص برداشت آفتابگردان نيز در سطح احتمال 1 درصد معني دار مي باشد . مقادير مختلف كود ازته سرك ( 50 ، 100 و 150 كيلوگرم در هكتار ) بر روي شاخص برداشت تاثير معني داري نداشته و افزايش هر مقدار كود ازته به خاك در بهبود وضع شاخص برداشت بي تاثير مي باشد . ولي بطور كلي كوددهي موثرتر از عدم مصرف كود ازته سرك بر روي اين صفت بود .
نتايج تجزيه آماري و مقايسه ميانگين هاي راندمان مصرف آب در جداول 3 و 4 ارائه شده است .
جدول 4- مقايسه ميانگين هاي شاخص برداشت. راندمان مصرف آب , قطر طبق و درصد خسارت پرندگان در آفتابگردان تحت تاثير سطوح مختلف آبياري و كودازته سرك
       منابع تغيير                            شاخص برداشت             راندمان مصرف آب             قطر طبق                    خسارت پرندگان
             ميزان آبياري(IW / EP)
      45%                                             c9/28                                 b13/1                        b83/16                  b60/33
       55%                                             b3/31                            ab16/1                     ab60/17            ab50/31
      65%                                             a8/32                               a18/1                      a07/18                      b03/27
        75%                                            b1/31                              c98/0                      a17/18                 b10/25
ازت خالص سرك( كيلوگرم در هكتار)
               صفر                                       b96/28    b                 06/1                  80/17                             60/29
      50                                        a91/31                       b09/1             83/17                              03/30
      100                                         a23                    a16/1                  43/17                             70/28
     150                                    a99/31                   a15/1                   61/17                              93/28
ميانگين ها توسط آزمون چند دامنه اي دانكن در سطح احتمال 5 درصد مقايسه  شده اند و در هر گروه و هر ستون تفاوت بين هر دو ميانگيني كه حداقل داراي يك حرف مشترك هستند از نظر اماري معني دار نيست.
همانطور كه ديده مي شود ، مقادير مختلف آبياري و سطوح مختلف كود ازته سرك و نيز اثر متقابل آنها داراي تاثير معني داري در سطح احتمال 1 درصد مي باشد .
مقايسه ميانگين هاي راندمان مصرف آب در سطوح مختلف آبياري بيانگر اين مطلب است كه سطح آبياري سوم بالاترين كارائي در مصرف آب را داشته است و با اين مقدار آب ، حداكثر عملكرد توليد شده است ولي سطح چهارم آبياري داراي كمترين راندمان بوده كه پايين بودن راندمان در اين سطح مي تواند ناشي از مصرف اضافي آب و خارج شدن آب از عمق توسعه ريشه باشد .
بكارگيري كود ازته سرك با مقادير بيشتر ( 100 و 150 كيلوگرم در هكتار ) بهتر از مقادير كم آن ( صفر و 50 كيلوگرم در هكتار ) در افزايش راندمان مصرف موثر بود . مصرف آب در زراعت استفاده از كود را افزايش داده و راندمان مصرف آب را بالا مي برد . بالاترين راندمان مصرف آب مربوط به سطوح آبياري ( 65/0 نسبت آب آبياري به تبخير از تشتك تبخير ) بوده و با سطح دوم آبياري همگروه است ولي سطح اول و چهارم به ترتيب در رتبه هاي بعدي قرار دارند  (2).
برتري دو سطحي كودي 100 و 150 كيلوگرم در هكتار بر صفر و 50 كيلوگرم ازت خالص در هكتار در راندمان مصرف آب ديده شد . بررسي اثرات متقابل فاكتورهاي اصلي و فرعي بر روي راندمان مصرف آب حاكي از بالا بودن مقدار راندمان در تيمار I3N2 و پايين بودن آن در تيمارهاي I4N0 و I4N1 مي باشد . بطور كلي سطح آبياري چهارم داراي كمترين راندمان مصرف آب بدليل بكارگيري زيادتر آب مي باشد.
نتايج تجزيه آماري و مقايسه ميانگين هاي قطر طبق و درصد خسارت پرندگان در جداول 3 و 4 آورده شده است . سطوح مختلف آبياري بر روي قطر طبق و درصد خسارت داراي تاثير معني داري در سطح احتمال 5 درصد مي باشد ، ولي مقادير كودي و اثرات متقابل آنها بر روي هيچ يكي از صفات معني دار نبوده است با افزايش مقدار آب رشد رويشي تا حدي بالا رفته و قطر طبق نيز بيشتر مي گردد .
جدول 4 نشان مي دهد كه بيشترين قطر طبق مربوط به تيمارهاي سوم و چهارم مي باشد كه كمترين خسارت را داشته اند ولي بيشترين خسارت در بين تيمارها مربوط به سطح اول آبياري بوده كه كمترين قطر طبق را در ميان ساير تيمارها بخود اختصاص داده است .
يك رابطه منفي نسبتاً شديدي بين قطر طبق و درصد خسارت در تيمارهاي مختلف آبياري وجود دارد كه داراي ضريب همبستگي 94/0 مي باشد و رابطه كلي آن با استفاده از روش رگرسيون خطي به صورت زير مي باشد :
( H . D . )  05/6 –18/136 = Y
كه در اين رابطه Y درصد خسارت پرندگان و H . D .  قطر طبق بر حسب سانتي متر مي باشد .
پاتاك(17) رانا(18) وگيريراج(15) و همكارانشان بترتيب شماره 6/7 تا5/27, 12 تا22 و  6/10 تا5/24 سانتي متر با ميانگين 4/16 را براي قطر  طبق اعلام كرده اند.
فهرست منابع
1 – خواجه پور ، م . ر . 1370 . توليد نباتات صنعتي . انتشارات جهاد دانشگاهي دانشگاه صنعتي اصفهان . 251 صفحه
2-سرمدنيا.غ.ح و.ع. كوچكي   1371 .جنبه هاي فيزيولوژيكي زراعت ديم. انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد424 صفحه
3– سعادت لاجوردي ، ن . 1359 . دانه هاي روغني . انتشارات دانشگاه تهران . 217 صفحه
4– عرشي ، ي . 1373 . علوم و تكنولوژي آفتابگردان . وزارت كشاورزي . اداره كل پنبه و دانه هاي روغني ايران . 720 صفحه .
5- عرشي ، ي . 1371 . اختلالات تغذيه اي در آفتابگردان . انتشارات كميته دانه هاي روغني با همكاري شركت سهامي كشت دانه هاي روغني . 115 صفحه .
6- كريمي ، هـ . 1370 . گياهان زراعي . انتشارات دانشگاه تهران . 387 صفحه .
7– مجتهدي ، ع . 1355 . زراعت آفتابگردان . شركت سهامي توسعه كشت دانه هاي روغني .
8- مسگر باشي ، م . 1370 . اثر دورهاي آبياري و مقادير مختلف كود ازت روي عملكرد ذرت دانه اي . پايان نامه كارشناسي ارشد زراعت . دانشكده كشاورزي دانشگاه تبريز . 67 صفحه .
9-– مقدم ، ع . 1373 . تعيين درصد خودباروري و همبستگي صفات در 10 رقم آفتابگردان . پايان نامه كارشناسي ارشد اصلاح نباتات دانشكده كشاورزي دانشگاه تبريز . 93 صفحه .
10– ناصري ، ف . 1371 . دانه هاي روغني انتشارات آستان قدس رضوي . 823 صفحه .
12– Wynne . D.T., and D.T. Mariowe . 1979 . Soil water and crop production . P : 96 – 116 .  
فهرست مطالب

فایل : 21 صفحه

فرمت : Word