مقاله آبزی پروری سردابی

• پيشينه تاريخي و ارزيابي گذشته و حال آبزي پروري سردابي در ايران

بر اساس اسناد و مدارك موجود، فعاليت آبزي پروري سردابي در ايران به استناد يك گزارش كارشناسي در سال 1339 از رودخانه كرج مبني بر كاهش ذخاتير قزل آلاي خال قرمز اين رودخانه طي يك دهه قبل آن (1339-1329) با هدف بازسازي ذخاير آسيب ديده و توسعة صيد ورزشي آغاز گرديد بر اين اساس با واردات تعداد 3 ميليون عدد تخم چشم زده و همزمان با تأسيس با تأسيس شركت ماهي سراي كرج در سال 1341 اين فعاليت وارد عرصه مي شود بر اين اساس از زمان ورود تخم چشم زن تا كنون بيش از 4 دهه مي گذرد(مأخذ مكالمات جامع آبهاي داخلي ايران، دفتر طرح و توسعه)

بر اساس همين مدارك طي سالهاي دهه 40 و دهه 50 تا سال 1357 اقدامات گسترده اي براي فعاليت هاي تكثير و پرورش ماهي قزل آلا در نقاط مختلف كشور بعمل آمد اولين سمينار ملي آبزي پروري در سال 1347 گزارش گرديد در برنامة پنجم عمراني نيز فعاليت آبزي پروري آب هاي داخلي نيز مورد توجه قرار گرفت هرچند اطلاعات مستندي از عملكرد اين دوره درست نمي باشد چنين استنباط مي گردد كه ميزان توليد ماهي قزل آلا در اين دورة زماني بسيار محدود بوده است.

در دورة زماني 1367-1358 (دورة بعد از انقلاب تا قبل از برنامه پنجساله اول) نيز اقدامات قابل توجه و گسترده اي خصوصاً در سالهاي 1361 به بعد براي توسعه آبزي پروري سردابي آبهاي داخلي صورت گرفت علي رغم اين اقدامات ميزان توليد قزل آلا در دورة منتهي به سال 1367 كمتر از 500 تن گزارش گرديد.

در دورة زماني 1373- 1368 (برنامة پنجساله اول آبهاي داخلي) ميزان توليد ماهي قزل آلا از 500 تن به 1200 تن افزايش يافت (ميزان افزايش توليد 700 تن طي برانامه)

در دورة زماني 1378-1374 (برنامه پنجساله دوم آبهاي داخلي) ميزان توليد قزل آلا از 1200 تن به 7000 تن افزايش يافت (ميزان افزايش توليد 5800 تن طي برنامه)

در دوره زماني 1383-1379 (برنامه پنجساله سوم آبهاي داخلي) ميزان توليد قزل آلا از 7000 تن به 30000 تن افزايش يافت (ميزان افزايش توليد 23000 تن طي برنامه)

بر طبق اطلاعات فوق در يك جمع بندي مي توان گفت كه دورة پنجساله سوم (1383-1379) نقطه عطف افزايش توليد ماهي قزل آلا در آبهاي داخلي ايران محسوب مي شود كه عمده ترين دلايل اين روند را مي توان بشرح زير تحليل نمود:

الف- ارتقاء سطح سازماني و توسعه تشكيلاتي شيلات آبهاي داخلي در مركز . استانها

ب- استقبال گستردة بخشهاي خصوصي در اجراي طرحهاي تكثير و پرورش ماهي قزل آلا

ج- گسترش فعاليت هاي تكثير و توليد بچه ماهي در بخشهاي خصوصي

د- تنوع شيوه هاي پرورش ماهي قزل آلا(تلفيقي با آب كشاورزي – سايت هاي متمركز- استخرهاي خاكي- توسعه در شاليزارها- پرورش در قفس- سيستم هاي مدار بسته- سيستم هاي هوادهي- پرورش در كانالهاي گرد و دراز

هـ – تكميل و افزايش ظرفيت توليد در مزارع موجود كه عمده ترين سهم در روند افزايش توليد برنامة سوم داشته اند

و- اختصاص اعتبارات عمراني به بخش شيلات

ز- بهره برداري تعدادي از سايت هاي متمركز پرورش ماهي قزل آلا

ح- سياست هاي انبساطي بانكها در جهت تخصيص منابع مالي به واحدهاي توليد (خصوصاً سرمايه در گردش)

ط- گسترش فن آوري تكثير و پرورش ماهي قزل آلا در كشور

ي- گسترش و تنوع فعاليت هاي آموزشي و ترويجي

ك- وجود منابع محيطي گسترده در پهنه آبهاي داخلي براي فعاليت

ل- گسترش توليد غذاي پليت شده و نقش مهم آن در روند توسعه

م- افزايش سطح تقاضا براي مصرف ماهي قزل آلا

ن- شرايط اقتصادي و اجتماعي و سياسي جامعه در اين دوره نيز كمك مؤثري به توسعه فعاليت نموده است.

• ارزيابي آينده فعاليت آبزي پروري سردابي در ايران:

طبق سند برنامة پنجساله چهارم (1388-1384) ميزان توليد ماهي قزل آلا از 30000 تن در سال 1383 (سال پايه) به 59000 تن در سال پاياني برنامه (1388) پيش بيني شده است.

بر اين اساس ميزان افزايش در برنامه چهارم به ميزان 29000 تن پيش بيني گرديد به عبارت ديگر طي برنامة چهارم 100 درصد افزايش توليد خواهيم داشت به عبارتي مي توان گفت كه طي 5 سال آينده به اندازة 44 سال گذشته (از بدو ظهور پرورش قزل در ايران) افزايش توليد اتفاق مي افتد.

با توجه به زيربناهاي فراهم شده (بيش از 800 مزرعه) بنر مي رسد كه تحقق مقدار 59000 تن در سال پاياني برنامه پنجساله چهارم دور از انتظار نباشد و توسعه فعاليت آبزي پروري سردابي همچنان مورد تأكيد و توجه خاص سياست گذار توسعه خواهد بود.

در نگاهي دورتر با استفاده از روش هاي فوق متراكم و بكارگيري سيستم هاي اكسيژن دهي و هوادهي و ارتقاء سطح دانش فني و استفاده از منابع جديد (پرورش قزل آلا در درياي خزر و …) بنظر مي رسد ميزان ظرفيت هاي توليد از مرز 500 تن تجاوز نمايد.

بر اين اساس توسعه فعاليت آبزي پروري سردابي از سال 1384 به بعد وارد فضاي جديدي خواهد شد و با آهنگ سريعتري همراه خواهد بود با توجه به استاني شدن اعتبارات و سازماني شدن اعتبارات و سازماني شدن شيلات ايران و محدود بودن اين سازمان به مناطق ساحلي شمال و جنوب و تحت پوشش بودن آبزيان استانها در سازمان جهاد كشاورزي و ارتباط نقطه چين آن با سازمان شيلات ايران و عدم وجود نظارت كافي شيلات بر طرحها و پروژه هاي استاني داخلي و بروز ناهماهنگي هاي قطعاً ناهنجاري زيادي در اين راه بوجود خواهد آمد و شكل ناموزوني از توسعه شكل خواهد گرفت و توسعه از مدار منطقي و كارشناسي خارج و به سمت و سوي نامعلومي كشيده خواهد شد كه نتيجه آن انهدام منابع مالي و محيطي- ناپايداري توليد و نابودي توليد كنندگان چيزي عايد نخواهد شد. زمينه هاي آن هم اكنون پديدار شده است از اين رو سازمان سفيدي ايران بايد براي جلوگيري از بروز چنين پديده اي اقدامات مؤثري را بعمل آورد.

• چالش هاي تكثير و پرورش ماهي قزل آلا در ايران:

واقعيت اين است كه توسعه فعاليت تكثير و پرورش ماهي قزل الا در ايران بر اساس مدل توسعه طراحي شده از ابتدا نبوده است اين فعاليت بدون بنيان تحقيقاتي و بدون برنامه ريزي همه جانبه شكل گرفت از اين رو از بنيان بسيار سست و نامطمئني برخوردار است.

واقعيت اين است كه برنامه هاي پنجساله مطرح از اول تا چهارم همگي جنبه هاي ابزاري و شعاري دارند و بيشتر در جهت توجيه تشكيلاتي و خوراك جلساتي و مانور مديريتي مي توان ارزيابي نمود كه صرفاً اعداد و ارقام از نظر كمي بيتن و مانور داده مي شوند.

واقعيت توسعه و واقعيت توليد را بايد جدا از برنامه اي پنجساله مطرح ارزيابي نمود همة برنامه ها تا كنون ماهيت يك جانبه گرايي در توليد داشته اند هيچ برنامه اي تا كنون به اجزا را توليد و هماهنگ سازه آن و هدف گيري آن را مورد توجه قرار نداده است توأم با كيفيت توليد- توليد پايدار- توسعه پايدار- بازار- تقاضا و … هيچگاه مورد هدف برنامه ها نبوده است آيا واقعاً مي توان تا انتها همين گونه رفتار كرد يا اينكه در مقطعي خلاصه همه چيز برعكس مي شود آن وقت اين همه منابع كشور از منابع مالي تا منابع انساني تا منابع محيطي به هدر نمي رود؟ چه كسي پاسخگو خواهد بود.

نگاهي به چالش هاي اين فعاليت در وضعيت موجود فرآيند توسعه، مبين اين نظر است كه برنامه هاي موجود از نقصان زيادي برخوردارند كه خود مي تواند پيامدهاي ناگواري را در پي داسته باشد البته بايد گفت تا زماني كه برنامه هاي توسعه در دنياي غير واقعي و بر پايه اطلاعات نادرست و در حصارهاي بسته دولتي و توسط مديران و كارشناسان خود بزرگ بين نوشته مي شوند هيچ انتظاري جز اين نخواهد بود.

عمده ترين چالش هاي فعاليت تكثير و پرورش ماهي قزل آلا در ايران را مي توان به شرح زير خلاصه نمود:

1. چالش ناشي از سرعت بي رويه و ناهمگوني اجزاء توسعه فعاليت
2. چالش ناشي از نا كارآمدي اقتصادي (افزايش هزينه هاي توليد و كاهش درآمد)
3. چالش ناشي از يك جانبه گرايي بخشهاي دولتي
4. چالش ناشي از بازار و توسعه نيافته گي آن
5. چالش ناشي از تقاضا و عدم تطابق آن با زمانبندي توليد
6. چالش ناشي از تك گونه اي بودن آبزي پروري سردابي در ايران (صرفاً گونه قزل آلاي رنگين كمان)
7. چالش ناشي از ديدگاه توسعه معيشتي در روند توسعه
8. چالش ناشي از كوچك شدن ابعاد ظرفيتي و اجراي توليد
9. چالش ناشي از ملاحظات زيست محيطي فعاليت
10. چالش ناشي از انتقال و توسعه بيماري ها (هم اكنون مورد تهديد جدي مي‌باشد)
11. چالش ناشي از توسعه الودگيها و اثرات مخرب آن بر فعاليت
12. چالش ناشي از عدم توسعه يافتگي تحقيقات كاربردي فعاليت و نقش غير مؤثر آن تا كنون
13. چالش ناشي از توسعه بي رويه و بي برنامگي تكثير و توليد تخم و لار و بچه ماهي
14. چالش ناشي از تهديد توسعه بر حريم مزارع موجود كه هم اكنون اتفاقات ناگواري اتفاق افتاده است كه در توسعه اين تهديدات تشديد خواهد شد
15. چالش ناشي از عدم وجود سياست هاي حمايتي كارآمد و مؤثر براي فعاليت
16. چالش ناشي از ضعف تكنولوژي . دانش فني بهره برداران
17. چالش ناشي از تأمين مواد اوليه غذايي مناسب
18. چالش ناشي از تأمين غذاي مناسب براي ماهي قزل آلا (هم اكنون غذاي مناسب در داخل وجود ندارد)
19. چالش ناشي از افت كيفي توليد
20. چالش ناشي از تعارضات اجتماعي در مرحله هاي توليد
21. چالش ناشي از حوادث غير مترقبه طبيعي كه سياست هاي حمايتي كارآمدي براي آن وجود ندارد
22. چالش ناشي از ائين نامه و مقررات موجود حتي آئين نامه هاي شيلات ايران كه مربوط به بيش از يك دهه قبل بوده و براي شرايط قبل از توسعه تعريف و تهيه شده است اين آئين نامه ها هم اكنون كاربرد زيادي ندارند و نياز به بازنگري اساسي مي باشند.
23. چالش ناشي از ناكارآمدي سيستم هاي بانكي (بهره بانكي بالا و محدوديت سقف اعتباري و مشكلات ناشي از ضمانت هاي بانكي)
24. چالش ناشي از مكان يابي نادرست برخي از مزارع موجود

بنابراين تهديدات بسيار مهمي نتوجه فعاليت آبزي پروري سردابي در ايران مي باشد از اين رو پرداختن به اين چالشها و تبديل آن به فرصت ها براي پايدار فعاليت يك ضرورت بنيادين مي باشد و هر برنامه اي بدون توجه به اين چالش ها تدوين شود قطعاً محكوم به شكست خواهد بود.

بر اين اساس اقدامات همه جانبه اي توسط شيلات ايران و تشكلهاي بهره برداران (اتحاديه و تعاونيها) بايد بعمل آيد و رويكرد شيلات ايران در افق توسعه بدون حضور فعال اتحاديه ها و تشكلهاي بهره برداران در حل اين چالش ها مؤثر و مفيد نخواهد بود در واقع اتحاديه ها و تعاونيها و تشكلهاي بهره برداران بخش از فرايند توسعه محسوب مي شوند كه ماهيتاً براي جلوگيري از بروز اين چالش و تعديل آنها بوجود مي آيند از اين رو تقويت و تحكيم و رونق اتحاديه ها و تعاونيها و شكلهاي بهره برداران بايد مورد هدف كليه بهره برداران از يك طرف و دولت از طرف ديگر قرار گيرند تا بتواند نقش مؤثر و مفيد و كارسازي را در روند فعاليت ايفا نمايند.

• معرفي تعاونيها و اتحاديه (موجود آبزي پروري سردابي):

تشكيل تعاونيها و اتحاديه ها در اغلب استانها و مناطق كشور براي فعاليت آبزي پروري آبهاي داخلي بدواً يا هدف تأمين اعتبارات و نهاده هاي يارانه اي شكل گرفت كه بعضاً از سابقه طولاني بيش از 15 سال برخوردارند عمده ترين تعاونيها و اتحاديه‌هاي استاني كه تا كنون شكل گرفته اند به شرح زير معرفي مي شود.

1-اتحاديه پرورش دهندگان ماهي سردابي استان چهارمحال و بختياري

2-اتحاديه پرورش دهندگان ماهي استان فارس (عمدتاً فعاليت سردابي دارد)

3-اتحاديه پرورش دهندگان ماهي سردابي استان مازندران

4-تعاوني پرورش دهندگان ماهي استان تهران

• تعاوني پرورش دهندگان ماهي سردابي سراب استان همدان
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي استان همدان
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي استان آذربايجان غربي
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي استان آذربايجان شرقي
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي اردبيل
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي يزد
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي خراسان
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي اصفهان
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي لرستان
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي سردابي استان گيلان
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي شهرستان تنكابن و رامسر (مازندران)
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي شهرستان آمل (مازندران)
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي لاريجان- آمل(مازندران)
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي بابل (مازندران)
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي ساري( مازندران)
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي كوهسار- نوشهر (مازندران)
• تعاوني پرورش دهندگان ماهي استان گلستان
• در استانهاي قزوين- كرمانشاه- ايلام- كردستان- زنجان- مركزي- تعاونيها در حال شكل گيري و يا در مرحله تأسيس نهايي قرار گرفته اند.

بر اين اساس هم اكنون بخش عمدة توليد ماهي قزل آلا تحت پوشش تعاونيها و اتحاديه اي استاني قرار دادند هر چند در برخي از تعاونيها و اتحاديه ها ماهيت دوگانه سردابي+ گرمابي دارند اما اغلب تعاونيهاي فوق ماهيت سردابي دارند يا گرايش اصلي آنها مربوط به فعاليت قزل آلا مي باشد.

اين امر زمينه اجرايي براي اتحاديه مركزي را تقويت و ايجاد نموده است بر اين اساس بيش از 5 سال از تشكيل اتحاديه مركزي تكثير و پرورش ماهي قزل الا در كشور مي‌گذرد.

هرچند در شكل گيري و تأسيس و فقط و نگهداري اين شكلها تا كنون زحمات زيادي كشيده شده است و تا كنون خدمات زياد و مؤثري در مقاطع مختلف ارائه نمودند.

اما با نگاهي به كارنامه اين تشكلها و ارزيابي از كاركرد آنها با توجه به رسالت اصلي و نقش نيامده است نكته حائز اهميت اينكه تعاونيها و اتحاديه هاي اين بخش بر خلاف بسياري از بخشهاي ديگر بصورت پايه اي بنا شده اند و مستقيماً در عرصه هاي توليد حضور دارند و به توليد متصل مي باشد اين گونه تشكلها منطقاً بايد كاركرد بهتري را داشته باشند همانگونه كه مورد اشاره قرار گرفت اتحاديه ها و تعاونيها بهره برداران جزء لاينفك فرآيند توليد و توسعه مي باشند كه مي توانند نقش تأثيرپذيري را در پايداري و تحكيم و تقويت توليد داشته باشند انواع نقاط ضعف دروني توليد كنندگان بخش از جنبه هاي اقتصادي- اجتماعي و فرهنگي و رويكرد نامناسب دولت از شيلات تا همة بخشهاي دولتي از مهمترين عوامل ناكارآمدي اين تشكلها محسوب شوند كه بايد مورد بازنگري اساسي قرار گيرند.

چنين استنباط مي گردد كه نگاه بخشهاي دولتي به بهره برداران تا كنون هدفمند نبوده است كه اين امر بر خلاف سياستهاي كلي نظام در سند چشم انداز 20 ساله و سياست هاي برنامه پنجساله چهارم و سياست هاي كلي اصل 44 قانون اساسي است نگاه ابزاري دولت به تشكلها در ركود و عدم كارآمدي نقش داشته است چنانچه چنين رويكردي همچنان ادامه يابد راه به جايي نخواهيم برد هنوز افق روشني از جايگاه اتحاديه ها و تعاونيها در فرآيند توليد و توسعه به چشم نمي خورد بر اين اساس كماكان اين تشكلها راهبردي نخواهند بود تشكلهاي بهره برداران قابليت پذيرش كليه بار تصدي گري و حتي بخشي از متولي گري را دارند بر اساس اين قابليت تصور مي شود كه بخشي از حاكميت دولتي به منظور توجيه ساختار تشكيلاتي خود و حفظ منافع خاص مانع توسعه و رشد تشكلها مي گردند و ماهيت وجودي آنها را هدف قرار داده اند چنين رويكردي در مجموعة شيلات ايران به وضوح ديده مي شود.

فرآيند موجود در برنامه ريزي و تصميم گيري و سياست گذاري و مقاومت موجود در كوچك كردن تشكيلات شيلات مركزي و استانها از نكاتي است كه ميزان رويكرد شيلات به تشكلها را نشان مي دهد و واقعيت اين است كه بيش از 90 درصد فعاليت موجود شيلات ايران مي تواند توسط تشكلهاي زيربخش به نحو مطلوبتري انجام شود. 099بر اين اساس اتحاديه مركزي شركتهاي تعاوني تكثير و پرورش ماهيان سردابي ايران براي پيشبرد اهداف و برنامه ها تغييراتي در ساختار تشكيلاتي و اجرايي ايجاد نموده است اين تغييرات بر اساس ارزيابي از نقاط قوت و ضعف تا كنون پايه ريزي گرديد اين تغييرات در دو بعد بشرح زير انجام شده است:

الف- تشكيل شوراي عالي توليد كنندگان:

شوراي عالي توليد كنندگان ماهي سردابي با تعداد 100 بهره بردار متشخص و عمده و مؤثر با سطح تحصيلي بالاتر از ديپلم (عمدتاً كارشناسي و بالاتر) و مجرب مي باشند كه اولين جلسه اين شورا در تاريخ 10/3/84 در محل سالن اجتماعات شيلات ايران برگزار گرديد شوراي عالي توليد كنندگان بالاترين مرجع كارشناسي براي تدوين برنامه‌ها و سياست هاي اتحاديه مركزي مي باشد كه بيشتر جنبه راهبردي دارد.

ب- تأسيس شركت سرمايه گذاري توليد كنندگان:

شركت سرمايه گذاري توليد كنندگان ماهي سردابي ايران با هدف اجرايي كردن برنامه‌هايي كه نياز به سرمايه گذاري دارند اين شركت هم اكنون با مشاركت بيش از 100 نفر از پرورش ماهي قزل آلا در سراسر كشور در حال شكل گيري و تأسيس مي باشد.

اهم برنامه هاي اتحاديه براي بهبود وضعيت موجود و تعديل يا رفع برخي از چالش‌هاي مهم:

• حضور فعال و مؤثر در جلسات و همايش ها و سياست گذاري و برنامه ريزي بخش
• پيگيري جدي تغييرات بنيادي در ائين نامه و مقررات و قوانين
• برخورد با عوامل سودجو و منفعت طلب در هر مقام و موقعيت دولتي و خصوصي
• حضور فعال در بازار و تغيير تدريجي ساختار بازار موجود
• ايجاد توسعه صنايع محصول
• ايجاد زمينه براي توسعه مصرف ماهي قزل آلا
• پيگيري در ايجاد تنوع گونه هاي وارداتي
• تجهيز مزارع به تكنولوژي هوادهي و امسيژن دهي
• مكانيزاسيون مزارع پرورش ماهي
• ارتقاء دانش فني بهره برداران
• پيگيري جدي در تعريف و اجرا استانداردهاي مناسب توليد
• ايجاد شبكه خصوصي خدمات بهداشتي مزارع به منظور جلوگيري از بروز توسعه بيماريها و كنترل آنها
• حضور فعال و همكاري مؤثر با دانشگاه ها و سازمانهاي تحقيقات داخلي
• پيگيري مؤثر در سازماندهي مناسب تكثير و توليد بچه ماهي
• ارتقاء كيفيت توليد
• مقابله با تهديدات مزارع موجود كه از طريق موافقت هاي اصولي جديد حاصل مي شود.(پيگيري حذف موافقت هاي اصولي از استان و تمركز آن دو دفتر مركزي زير نظر مستقيم اتحاديه و شيلات)
• پيگيري براي صدور پروانه بهره برداري مزارع
• تأمين و تدارك نهادها و مواد اوليه غذايي و مواد دارويي و ضد عفوني كننده ها
• ايجاد كارخانه غذاي ماهي قرل آلا با تكنولوژيهاي روز دنيا
• پيگيري در كارآمد نبودن سياست هاي حمايتي دولت
• ايجاد سيستم تضمين خريد توليد
• پيگيري در كاهش نرخ بهره بانكي و سهولت تأمين سرمايه هاي مورد نياز مزارع
• پيگيري در ايجاد نظام مناسب آموزش- ترويج و تحقيق
• پيگيري در تأمين خسارتهاي ناشي از عوامل غير مترقبه
• پيگيري در تأمين اعتبارات لازم براي جلوگيري از عوامل خسارت زا
• حمايت هم جانبه از توليد و توليد كنندگان زيربخش