پایان نامه بررسي زمينه هاي توافق در ديدگاههاي ايران و روسيه پيرامون رژيم حقوقي درياي خزر

حایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود ، همواره جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی روسیه داشته است ، روسها جهت دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس و اقیانوس هند برای ایران نقش ویژه ای را قایل بودند و نسبت به خاک ایران با چشم طمع می نگریستند . از این رو احساس تهدید و ناامنی ایران از سوی روسیه تزاری طی قرنهای متمادی ، مشخصه اصلی روابط بین دو کشور بوده است . در واقع روسیه ، بزرگترین واقعیت ژئوپلتیک حیاتی برای ایران محسوب می شود . طی قرنهای متمادی ایران همواره با تهدید تاریخی روس از شمال مواجه بوده است و هیچ کشوری به اندازه روسیه تزاری قلمروهای ایران را برای همیشه به اشغال خود در نیاورده است . ایران برای اولین بار هنگامی طعم قدرت روسیه را چشید که پطر کبیر به فکر گسترش اقتدار روسیه در سمت دریای سیاه و قفقاز افتاد . از آن زمان به بعد گسترش نفوذ روسیه تزاری در ایران به صورت نمودار صعودی در آمد و تسلط روسیه بر سیاست داخلی و خارجی ایران افزایش یافت .⁽¹⁾

پس از پیروزی بلشویکها ، رهبران انقلابی جدید که به حکومت جهانی سوسیالیسم می اندیشیدند ، ایران را به عنوان سکوی پرش انقلاب در نظر گرفتند و برای جذب ایران به سمت مدار اتحاد شوری ، رهبران جدید شوروی از ابزارهای مختلفی استفاده می کردند ، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ، برای مقامات اتحاد شوروی ، در صورتی که جذب ایران در دنیای کمونیسم ممکن نبود ، حفظ ایران به عنوان کشوری غیر متعهد و مستقل ، مطلوبترین اولویت بعدی محسوب می شد ، با فروپاشی شوروی در دسامبر 1991 ، روسیه با موقعیت استراتژیک روبرو شد و شکل گیری کشورهای جدید در حوزه جنوبی روسیه ، رهبری این کشور را با چالشهای جدیدی در مطالباتش با خاورمیانه مواجه نمود و اولویتهای خاورمیانه ای روسیه را در مقایسه با حکومت قبلی تحت تأثیر قرارداد .(2)

از آن زمان ، ایران به عنوان نزدیکترین متحد روسیه در منطقه خاورمیانه قلمداد می شود ، به طوری که روسیه تکنولوژی هسته ای را به همراه تجهیزات نظامی به ایران اختصاص داده است و بر خلاف تلاشهای آمریکا به منظور منزوی نمودن جمهوری اسلامی ایران ، از این کشور حمایت دیپلماتیک نموده است .

بطور کلی در این فصل ضمن اشاره ای گذرا به سیر تاریخی روابط ایران و روسیه از زمان تشکیل دولتهای ملی در دو کشور تاکنون ، سعی شده است که پس از بررسی عوامل مؤثر در سطوح مختلف جهانی ، منطقه ای و ملی به چالشها و زمینه های تضاد در روابط این دو کشور در دو بخش جداگانه پرداخته شود .

بخش اول :

بررسی چالشهاي موجود درروابط ايران و روسيه از ابتدا تا فروپاشی شوروی

برای روشنتر شدن محدودیتها و مطلوبیتهای روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه لازم است که روابط دو کشور در طول دوران شکل گیری و تکوین این مناسبات بررسی شود و ضمن نگاه اجمالی به سیر تاریخی مناسبات دو کشور ایران و روسیه ، بایستی که تأثیر تاریخی روابط این دو کشور بر ذهنیت سیاستگذاران آنها بررسی شود تا زمینه های همگرایی و واگرایی و نیز چالشها و فرصتهای روابط کشورهای روسیه و جمهوری اسلامی ایران آشکار گردد .(1)

1.چالشهاي موجود در روابط ايران و روسيه در دوران تزارها :

تاریخ روابط ایران و روسیه قدمتی چهارصد ساله دارد و شکل گیری روابط بین این دو کشور به زمان تشکیل دولتهای ملی در دو کشور بر می گردد . به عبارت دیگر ، اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم را می توان سرآغاز تشکیل دولتهای ملی در ایران و روسیه دانست . ⁾اهداف عمده روسیه تزاری در ایران که بیش از هر کشور دیگری اراضی ایران را تصرف کرده است ، شامل موارد زیر بود :(2)

1-1 . تصرف سرزمین هرجا که ممکن باشد ؛

روسیه تزاری در روابط خود با ایران عمدتاً سیاست استعماری را دنبال می نمود که در وهله اول بر ملاحظات نظامی – سیاسی استوار بود که با انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای به کامیابی انجامید و روسیه تزاری با تصرف قسمتهایی از قلمرو ایران به مرز طبیعی مورد علاقه خود رسید  

^{1   –  گروسه ، رنه ،امپراتوري صحرا گردا ن ترجمه عبدالحسين بيكده ( تهران نشر كتاب 1353) ص ص 568}

^{2-  فولر ، گراهام ، قبله عالم ، ژئوپلتيك ايران – ترجمه عباس مجر ( تهران نشر مركز ) ص 161}

در وهله دوم رقابت روسیه تزاری با انگلستان آغاز شد که هر یک از این دو کشور ، به منظور گرفتن امتیازات سیاسی و اقتصادی ، ایران را زیر فشار شدیدی قرار می دادند .⁽¹⁾

2-1. جلوگیری از نفوذ کشورهای مخالف منافع روسیه در سرزمین ایران ؛

بطور کلی در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، روسیه با تمام امکانات خود تلاش می کرد که با حفظ برتری اقتصادی ، نفوذ سیاسی خود را نیز در ایران گسترش دهد تا به قلب تجارت و ثروت عظیم خلیج فارس و اقیانوس هند دست یابد . سلسله جنگهای ایران و روسیه در قرن 19 که منجربه تحمیل عهدنامه های ترکمنچای و گلستان به ایران شد ، بزرگترین ضربه نظامی ، اقتصادی و سیاسی را در قرن 19 بر استقلال ایران وارد کرد . ضربه های ناشی از این دو قرارداد بر استقلال ایران ، فرصت لازم را برای سوء استفاده انگلیس نیز فراهم ساخت . تحمیل قرارداد ترکمنچای توسط روسیه و قرارداد 1857 پاریس توسط انگلیس به ایران ، عملاً دولتهای روسیه و انگلیس را حاکم بلامنازع سرنوشت سیاسی و اقتصادی ایران کرد . در نیمه دوم قرن 19 ، انگلیس و روسیه برای کسب امتیازات بیشتر از شاه قاجار با یکدیگر رقابت داشتند و در پایان قرن نوزدهم اغلب منابع کشور و طرحهای فنی آن تحت اداره و یا استخراج بیگانگان بود.(2)

____________________________________________________________

1- تقوي اصل ،عطا ،ژئوپلتيك جديد ايران : از قزاقستان تا گرجستان ( تهران وزارت خارجه 1379)  ص47-46ص182

2- تز نزيو، پيكارلو ، رقابت روس و انگليس در ايران وافغانستان ترجمه عباس آذين (تهران نشر كتاب 1359)

3-1. کسب سیطره بر سیاستهای داخلی و خارجی ایران به منظور به حداقل رساندن نفوذ دولتهای خارجی در ایران ؛

در خلال این دوران استیلای روسها بیش از پیش مسلم می گشت و آنها نه تنها با تصرف اراضی ایران و ضمیمه ساختن آن به خاک خود مرزهایشان را گسترش می دادند ، بلکه شاه ایران را با اعطای وامهای سنگین زیر قدرت خویش می گرفتند .⁽¹⁾ بدنبال جنگ جهانی اول و بعدها پیروزی انقلاب اکتبر 1917 در روسیه و خروج روسیه از جنگ ، تحولات عمیقی در روابط ایران با این کشور صورت گرفت و به جرأت می توان گفت که اگر روسیه تزاری در جنگ فاتح می شد ، از استقلال ایران اثری نبود ، بطور کلی ایران در دوران حکومت تزارها بر روسیه دو مرحله متمایزی را از سر گذرانده است ؛ مرحله اول ، دوران گسترش اراضی روسیه می باشد که در آن ایران بخشی از قلمرو فیزیکی خود را از دست داد و مرحله دوم ، دوران استعماری روسیه در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 می باشد که در این دوران مسکو در پی اعمال کنترل سیاسی و اقتصادی بر ایران بود .⁽²⁾

4-1. کسب حداکثر منافع اقتصادی و سیاسی در ایران.

روسيه در اين دوره همانند دوره هاي قبل بدنبال كسب حداكثر منافع اقتصادي و سياسي در فضا ايران بوده و سعي داشت با استفاده از هر ترفندي فضاي سياسي را به نفع خود تغيير داده و ازاين براي كسب منافع اقتصادي بهره برد.

2. چالشها درمناسبات ايران وروسيه پس از انقلاب اكتبر 1917 روسيه تا پيروزی:انقلاب اسلامی :

1-2- نگاه به ايران به عنو ان كشوري كه از آن طريق مي توان انقلاب سوسياليستي رابه ساير كشور ها منتقل نمود

1- لنزوسكي ،جرج- رقابت روسيه و غرب درايران ص²⁵

^{2 – رضا زاده ، سخاوت ، ريشه هاي همگرائي وواگرائي در مناسبات جمهوري اسلامي ايران وروسيه فصلنامه مطالعات آسياي مركزي و قفقاز شماره 52 ص64 زمستان 82}    

پس از پیروزی بلشویکها در روسیه ، سیاست خارجی این کشور دچار تحولات اساسی شد_–رهبران انقلابی که به حکومت جهانی سوسیالیسم می اندیشیدند ، به کشور ایران به عنوان کانال سوئز انقلاب کمونیستی می نگریستند . تروپاتوفسکی ، محقق روسی در 1918 درباره اهمیت ایران برای اتحاد جماهیر شوروی می نویسد : « ایران کانال سوئز انقلاب است و این کشور برای توفیق انقلاب شرق ( انقلاب سوسیالیستی ) ، نخستین کشوری است که باید توسط شوروی ها تسخیر شود و ایران باید به انقلاب تعلق یابد . ⁽¹⁾

بلشویکها به منظور جذب ایران در مدار اتحاد شوروی ، تمام امتیازاتی را که در زمان روسیه تزاری از ایران اخذ شده بود ، باطل اعلام کردند و اولین اقدام جمهوری سوسیالیستی شوروی لغو قرارداد 1907 بود که میان انگلیس و روسیه تزاری منعقد شده بود . طبق قرارداد 1907 ، کشورهای روسیه تزاری و انگلیس ، ایران را به سه منطقه شمال( طرفدار روسیه ) ، جنوب ( طرفدار انگلیس ) و مرکز ( بیطرف ) تقسیم کرده بودند .^{( 2)}

2-2- كسب حد اكثر منافع سياسي اقتصادي به عنوان يك ابر قدرت:

پس از پایان جنگ جهانی دوم اتحاد شوروی به یکی از دو قطب اصلی قدرت در جهان تبدیل شد . در این مقطع زمانی ، ویژگی های ایران از قبیل موقعیت جغرافیایی ، منابع معدنی و مسایل اقتصادی و سیاسی برای شوروی حائز اهمیت بود . عامل جغرافیایی از عوامل ثابتی بود که سیاستهایی را بر استراتژی منطقه ای اتحاد جماهیرشوروی تحمیل می  كرد .

فهرست مطالب

صفحه

كليات تحقيق …………………………………………………………………………………………………               1

1. 1. طرح مسا له ……………………………………………………………………………………………          1
2. 2. فرضيه ها ……………………………………………………………………………………………          2
3. 3. پرسش اصلي پژوهش ……………………………………………………………………………..  3
4. 4. پرسش هاي فرعي پژوهش …………………………………………………………………….        3
5. 5. فرضيه اصلي …………………………………………………………………………………………..         3
6. 6. فرضيه هاي فرعي …………………………………………………………………………………       3
7. 7. متغير مستقل ووابسته ………………………………………………………………………….  4

8.روش پژوهش  ……………………………………………………………………………………….             4

9. 9. هدف پژوهش ……………………………………………………………………………………..       4

10.سازماندهي پژوهش ……………………………………………………………………………              4

11. 11. سابقه علمي ومنابع اصلي پژوهش ……………………………………………………        5

فصل اول: اهميت درياي خزر و موقعيت جغرافيايي اقتصادي ،

ژئوپلتيكي و زيست محيطي ……………………………………………………………………              7

1. 1. موقعيت جغرافيايي ……………………………………………………………………………      8
2. 2. آب وهوا …………………………………………………………………………………………….  9
3. 3. اقتصاد ………………………………………………………………………………………………  9

1-3 . ماهيگيري …………………………………………………………………………………               9

2-3 . نفت وگاز …………………………………………………………………………………..            10

3-3. بازر گاني …………………………………………………………………………………….              11

4-3. حمل ونقل ………………………………………………………………………………..              11

4. 4. ژئوپلتيك درياي خزر …………………………………………………………………….. 12

صقحه                                                                                                                   5. محيط زيست درياي خزر ………………………………………………………………                  14

فصل دوم: چالشها وزمينه هاي واگرايي در روابط ايران وروسيه

از دوره قاچار تاكنون …………………………………………………………………………

بخش اول: بررسي چا لشهاي موجود در روابط ايران وروسيه

از ابتدا تا فرو پاشي شوروي ……………………………………………………………..                  16

1.چالشهاي موجود در روابط ايران وروسيه

در دوران تزارها …………………………………………………………………                        19

1-1. تصرف سرزمين هر جا كه ممكن باشد ………………….                       19

2-1. جلوگيري از نفوذ كشور هاي مخالف منافع

روسيه در سرزمين ايران……………………………………………………                       19

3-1. كسب سيطره بر سياستهاي داخلي و خارجي

ايران به منظور به حداقل رساندن نفوذ…………………………..                        20

4-1. كسب حد اكثر منافع اقتصادي وسياسي در ايران…..                    21

2. چالشها در مناسبات ايران وروسيه پي از انقلاب

اكتبر 197 روسيه تا پيروزي انقلاب اسلامي ………………..                        21

1-2.نگاه به ايران به عنوان كشوري كه از آن طريق مي توان

انقلاب سوسياليستي را به ساير كشور ها منتقل نمود……….                    21

2-2.كسب حداكثر منافع سياسي واقتصادي

به عنوان يك ابر قدرت ………………………………………………….                        22

3-2. دسترسي به آبهاي گرم خليج فارس و اقيانوس هند…..                  23

4-2. تغييرات در سياست شوروي نسبت به ايران ……………..                   23

5-2. تلاش براي جذب ايران به اردوگاه كمونيست ……………                   23

3.چالشهاي بين دو كشور در دوره زماني بين وقوع

انقلاب اسلامي ايران و فروپاشي شوروي …………………                                            24

1-3. تهديد منافع شوروي توسط ايران با توجه به شعار نه شرقي            24

صفحه

نه غربي ………………………………………..                                                     24

2-3. توجه به انقلاب ايران به عنوان يك جنبش رهايي بخش                    25

3-3. سطح پايين مبادلات اقتصادي ………………………………                          26

4-3. كمك تسليحاتي به عراق در جريان جنگ تحميلي                          26

بخش دوم:و عوامل واگرايي درروابط ايران

وروسيه پي از فوپاشي شوروي………………………………..                                      27

1. 1. نگرش به غرب وكميت سرمايه داري………………………         27

2..ايفاي نقش برتر در معادلات جهاني ………………………                            27

3. 3. گسترش فروش تسليحات روسي به ايران و

ضعف تكنولوژي …………………………………………………………..                             27

4. 4. افزايش هزينه هاي امنيتي به نفع روسيه وبه ضرر ايران                    28
5. 5. سكوت روسيه در مقابل بهره برداري از نفت

درياي خزر توسط كشورهاي آذر بايجان و قزاقستان …..                            29

6. 6. تاثير انقلاب اسلامي ايران بر كشورهاي آسياي ميانه                 30
7. 7. تغيير در ژئوپلتيك منطقه پي از فروپاشي شوروي …    30
8. 8. بي اعتمادي نسبت به اهداف روسيه در گسترش …..            32
9. 9. استفاده از ايران براب وحدت آسياي مركزي

و قفقاز ………………………………………………………………                                      33

10. 10. توافقات پشت پرده روسها …………………………                  33
11. 11. نگاه ابزاري به ايران براي گرفتن امتيازات

بيشتر از كشورهاي غربي ………………………………..                                      33

صفحه

12. 12. محافظ تاريخي ملت ايران ……………………………..         35
13. 13. ناهمخواني سياستهاي روسيه در حوزه خزر

با منافع ملي جمهوري اسلامي ايران……………………                                  35

14. 14. ناهمگوني ايدئولوژيك فرهنگي دو كشور

صفحه

ايران وروسيه………………………………………………………….                                  36

15. 15. اختلاف در منافع دراز مدت ايران وروسيه

در خصوص مسير انتقال انرژي حوزه خزر……………                                 36

16. 16. روابط اقتصادي چالشي برانگيز…………………….        36
17. 17. انعطاف روسيه در مقابل حضور كشورهاي غربي       37
18. 18. مشكلات زيست محيطي درياي خزر بخاطر

حضور كشورهاي بيگانه و اقدامات خودسرانه برخي

كشورهاي ساحلي ……………………………………………….                               37

1-18. راهكارهي دستيابي به امنيت زيست محيطي

در منطقه………………………………………………………………                               38

فصل سوم: ديدگاههاي كشورهاي ساحلي در

خصوص رژيم حقوقي درياي خزر ……………..                                           41

بخش اول: رژيم حقوقي درياي خزر …………………                                     44

1.رژيم حقوقي درياها ودرياچه ها از ديدگاه

حقوق بين الملل……………………………………………….                                44

2. 2. وضعيت درياچه خزر با توجه به كنوانسيون

حقوق دريا ها وتعيين رژيم حقوقي آن…………….                                46

1-2. معاهدات مربوط به درياچه خزر ……………                               47

2-2. علل ناكارآمدي معاهدات سابق …………….                               49

3-2. فروپاشي وجانشيني دولتهاي تازه

استقلال يافته …………………………………………………                                50

بخش دوم:نارسايي رژيم حقوقي گذشته

درياي خزر و پيچيدگي وضع رژيم حقوقي جديد                                    52

بخش سوم: مواضع كشورهاي ساحلي در

خصوص رژيم حقوقي درياي خزر……………                              53

1. 1. مواضع قزاقستان …………………………………………         53
2. مواضع آذربايجان ……………………………………….         53

صفحه

3. مواضع تركمنستان ……………………………………          54

4. مواضع روسيه ……………………………………………           55
5. مواضع جمهوري اسلامي ايران ………………..            57

فصل چهارم: زمينه هاي اشتراك منافع وهمگرايي ايران وروسيه در

عرصه سياست خارجي                                                                                         63

بخش اول: سطح سه گانه همكاريهاي جمهوري

اسلامي ايران وروسيه پي ازفروپاشي…………                                      64

1. 1. همكاريهاي دوجانبه …………………………….. ………           64
2. 2. همكاريهاي منطقه اي ايران وروسيه ……………   67

1-2.همكاري براي حل بحران هاي منطقه اي ……                     67

2-2. سازمان همكاريهاي درياي خزر………………….                      68

3-2. بهره برداري از منافع انرژي درياي حزر……..                      68

4-2. همكاري در خصوص انتقال انرژي ازحوزه

درياي خزر …………………………………………………………                        68

5-2. ارتباط كشورهاي آسياي مركزي وقفقاز

با اقتصاد جهاني………………………………………………….                        69

3.همكاريهاي ايران وروسيه در سطح بين المللي……..                  69

بخش دوم: عوامل موثر در همگرايي جمهوري اسلامي ايران وروسيه………………… 70

1 .منافع روسيه در خصوص گسترش همكاريه با ايران                70

1-1. جلب حمايت ايران براي مقابله با نفوذ

قدرتهاي بيگانه در منطقه ………………………………………                     70

2-1. نزديكي به ايران براي نفوذ به خاورميانه ،

خليج فارس وكشورهاي اسلامي…………………………….                      71

صفحه

3 -1. گسترش روابط با جمهوري اسلامي ايران

به منظور گرفتن امتياز از غرب…………………………….                       71

4-1. همكاري با ايران براي جلوگيري از افراط گرايي قومي

ونژادي وبي ثباتي در منطقه…. ……………                                    72

5-1. جلب حمايت ايران براي مخالفت با توسعه

ناتو به شرق……………………………………………………………                       72

2. 2. منافع ايران در گسترش همكاريهاي خود با روسيه…          73

1-2. نگاه به روسيه به عنوان تامين كننده

تسليحات و تكنولوژي جديد………………………………..                        73

2-2. همكاري با روسيه براي جلوگيري از سلطه

شركتهاي خارجي وفرامليتي بر منلفع انرژي منطقه………                          73

3-2. جلب حمايت روسيه در مقابل نفوذ كشورهاي

مخالف جمهوري اسلامي ايران در منطقه خزر……………….                      73

4-2. همكاري باروسيه به منظور مقابله با

فشارهاي آمريكا وغرب ………………………………………….                          74

فصل پنجم: نتيجه گيري…………………………………………………………………………..            76

منابع مآ خذ………………………………………………………………. ……………                      82

پایان نامه بررسي زمينه هاي توافق در ديدگاههاي ايران و روسيه پيرامون رژيم حقوقي درياي خزر