مقاله کامل کاربرد فقه اسلام و قواعد آن بر کارآفرینی در ایران بررسی تحلیلی و کاربرد میدانی احکام مکاسب محرمه

‌ کاربرد فقه اسلام و قواعد آن بر کارآفرینی در ایران بررسی تحلیلی و کاربرد میدانی احکام مکاسب محرمه و قواعد فقه اسلام در قراردادهاي کسب و کار ایران
چکیده
فقهاي اسلام در باب معاملات دو بحث معاملات باطل و مکاسب محرمه را طرح کرده اند و از روز نخست به تکمیل این بحث همت گمارده اند. اموري از قبیل: غش‌،‌ ربا‌،‌ غصب‌،‌ غرر‌،‌ ابهام‌،‌ رشوه‌،‌ نجاسات‌،‌ منفت غیر حلال و. .. را مطرح کرده اند. نویسندگان کتب قواعد فقه مباحثی نظیر قاعده حرمت اکل مال به باطل‌،‌ قاعده حرمت ربا‌،‌ قاعده منع اجتماع عوضین‌،‌ قاعده منع ارتشاء‌‌، قاعده نفی غرور‌ را در ابواب شروط و عقود و ایقاعات مطرح و بحث نموده اند. سوال این است که آیا این قواعد و احکام فقهی در حوزه کارآفرینی‌،‌ کسب و کار و تجارت در ایران‌ می‌توان به کار گرفت و کسب و کار حلال‌ را‌ از حرام تفکیک کرد؟ این پژوهش با مباحث تحلیل مضمونی و اجتهاد اسلامی سعی دارد قواعد فقهی و احکام شرعی را در حوزه کسب و کار به کار برد و با تبیین مصادیق و قلمرو قواعد فقهی به قواعد اقتصاد اسلامی و خطوط قرمز شرعی حاکم بر کسب و کار در ایران دست یابد. روش کار پژوهش‌،‌ مطالعات کتابخانه اي است و با استفاده از نظریه کارشناسی فقها و اعتبار اجتهاد در اسلام پژوهش اعتبار سنجی شده است. توصیه کاربردي پژوهش‌،‌ آشنائی کارافرینان ایرانی و مراکز آموزشی با احکام و قواعد فقه اقتصادي در حوزهي قراردادهاي تجاري و قواعد و احکام ممنوعه در کسب و کار است.
واژگان کلیدي: کسب و کار‌،‌ غش‌،‌ ربا‌،‌ غصب‌،‌ غرر‌،‌ ابهام.
1.مقدمه
اموال در اسلام احترام دارند و نادیده گرفتن آن موجب مسئولیت مدنی است. (مصطفوي‌،‌ محمدکاظم‌،‌ القواعد‌‌،‌ ص 32) مردم بر حسب قاعده تسلیط (مکارم‌‌،‌ ناصر‌،‌ القواعد الفقهیه‌،‌ ج2‌،‌ ص17) در استفاده از اموال در حدود‌ شرعی آزادي عمل دارندقرآن از سویی به کسب حلال امر‌ می‌کند و از سوي دیگر از ضد آن‌،‌ یعنی حرام خواري نهی‌ می‌کند. در آیات به شکل‌هاي گوناگون به پیروان دین اسلام تأکید شده است که کسب روزي خود را تنها از راه حلال پی جویی کنند و از کسب و کار حرام دوري نمایند. «اي مردم! از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید و از وسوسه‌هاي شیطان پیروي نکنید که او دشمن آشکار شماست.» (بقره/168) «حلال» چیزي است که شرع آن را ممنوع نکرده باشد و «طیب» به چیزهایی گفته‌ می‌شود که موافق طبع سالم انسانی است؛ نقطه مقابل آن «خبیث» است که طبع آدمی از آن تنفر دارد. در قرآن نهی از حرام خواري شده است.
نظیر:‌ نهی از خوردن مال یتیم(نساء‌‌، 10)‌،‌ نهی از باطل خواري(نساء 29-30) و نهی از ربا خواري. (بقره‌‌، 275)
دعوت به حلال خواري و روزي حلال در روایات تاکید شده است؛ «و از هر چیز حلال و پاکیزه اي که خدا روزي شما کرده‌،‌ بخورید و بترسید از خدایی که به او ایمان آورده اید.» (مائده: 88) رسول (ص)‌ می‌فرماید: «سعی و تلاش در جهت به دست آوردن درآمد حلال‌،‌ بر هر مرد و زن مسلمان واجب است». (مرکز پژوهش‌هاي اسلامی صدا و سیما‌‌،‌ کار و تلاش‌،‌ رمز موفقیت‌،‌ ج 100‌،‌ ص 9) خداوند به پیامبر سفارش فرموده است: «اي احمد! به راستی که عبادت ده جزء است و نه جزء آن در کسب روزي حلال قرار داده شده است». (مرکز
پژوهش‌هاي اسلامی صدا و سیما‌،‌ کار و تلاش‌،‌ رمز موفقیت‌،‌ ج 74‌،‌ ص 27) «به دست آوردن روزي حلال را از شمشیر زدن در میدان جنگ سخت تر شمرده اند.» (محمدي ري شهري‌،‌ محمد‌،‌ میزان الحکمه‌،‌ ج2‌،‌ ص 509‌‌،‌ حدیث ش 4293) رسول (ص): طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حکم جهاد معرفی‌ می‌کنند. (محمدي ري شهري‌،‌ محمد‌،‌ میزان الحکمه‌،‌ ج4‌،‌ ص 120‌،‌ حدیث ش7213 و 7214)
مرحوم شیخ انصاري در کتاب المکاسب‌ به کسب‌ها و تجارت‌هاي حلال و حرام پرداخته و درباره هر یک به صورت مستقل بحث کرده است. در این بخش به پنج نوع از کسب‌هاي حرام اشاره شده است: 1- تجارت با چیزهایی که در شرع‌،‌ عین نجساند‌،‌ مثل خرید و فروش بول‌،‌ خون نجس‌،‌ منی‌،‌ مردار‌،‌ سگ و خوك خشکی‌،‌ شراب و مشروبات الکی؛ 2- تجارت با چیزهایی که گرچه خرید و فروش خودشان حرام نیست‌،‌ ولی به جهت قصد و انگیزه فروشنده و خریدار‌،‌ آن خرید و فروش ممنوع است‌،‌ مثل خرید و فروش بت‌،‌ صلیب‌،‌ ابزار و آلات قمار‌،‌ آلات موسیقی‌،‌ ظرف‌هاي طلا و نقره‌،‌ فروش انگور به کسی که قصد دارد آن را تبدیل به شراب کند‌،‌ فروش اسلحه به دشمنان دین؛ 3- تجارت با چیزهایی که منفعت و فایده چندانی ندارند؛ 4- کسب و کارهایی که خود آن عمل حرام است نه چیزي که بر سر آن خرید و فروش میشود‌،‌ مثل آرایش زنان به صورتی که باعث اشتباه و فریب داماد شود‌،‌ آرایش و تزیین مردان و زنان که به صورت جنس مخالف خود به نظر برسند‌،‌ منجمی‌،‌ نگاهداشتن کتاب‌هاي گمراه‌کننده‌،‌ رشوه‌،‌ دشنامدادن به مؤمنان‌،‌ جادوگري‌،‌ شعبده بازي‌،‌ فریب دادن دیگران در معامله‌،‌ موسیقی لهوي و حرام‌،‌ غیبت‌،‌ قمار و. .. ؛ 5- کسب در آمد با کارهایی که انجام آن بر انسان واجب است‌،‌
مانند پول گرفتن براي خواندن نماز‌،‌ دفن میت و در خاتمه بخش اول کتاب المکاسب به مباحثی از جمله حرمت خرید و فروش قرآن کریم‌،‌ جوایزي که از حاکمان جور گرفته میشود و مسائلی از این دست پرداخته است.( انصاري‌،‌ المکاسب‌،‌ بخش 1‌،‌ صص 1- 55)
در دنیاي تجارت و کسب و کار‌،‌ کدام کسب و کار حرام است؟ آیا خطوط قرمز اسلام در حوزه کسب و کار قابل دسته بندي و فرموله شدن‌ می‌باشد؟ کدام فرمول یا فرمول‌ها بر کسب و کار و کارآفرینی در ایران حاکم است؟ قلمرو کاربرد «قاعده حرمه اکل مال به باطل» کدام است؟
2. طرح بحث و سئولات تحقیق
مباحثی را فقهاي شیعه تحت عنوان مکاسب محرمه در کتاب‌هاي فقهی مطرح کرده اند و جرائم تجاري را برشمرده اند و به بیان معاملات حرام پرداخته اند. سوال آن است که در دنیاي مدرن آیا‌ می‌توان این امور را خطوط قرمز کسب و کار دانست و در تجارت داخلی و بین الملل آن را منع کرد؟ در کسب و کار و کارافرینی آیا‌ می‌توان موارد ممنوعه شرعی را داخل کرد و خطوط قرمز کارآفرینی‌،‌ اقتصاد و تجارت را در حوزه کسب و کار در ایران ترسیم نمود؟ فقها کدام معاملات را حرام دانسته اند؟ فقها کدام کسب و کار را حرام‌ می‌دانند؟ در دنیاي کسب و کار ایران کدام معاملات باطل و ممنوع‌ می‌باشند؟
3. چارچوب مفهومی و مفروضات تحقیق
بررسی کاربرد بحث حلال و حرام در کسب و کار بر اساس مفروضات و مبانی زیر استوار است:
اسلام داراي احکام و قواعد تجاري‌،‌ احکام و قواعد کسب و کار‌ و احکام و قواعد کارآفرینی‌ می‌باشد.
اسلام در حوزه کسب و کار داراي خطوط قرمز و تجارات ممنوعه‌ می‌باشد.
کارآفرینی و کسب و کار بر دو نوع؛ کسب و کار حلال و کسب و کار حرام تقسیم‌ می‌شود.
کسب و کار حرام بر دو دسته باطل و غیر باطل دسته بندي‌ می‌شوند.
کسب و کار اسلامی نباید حرام باشد و باید از تجارات باطل و حرام‌ در سطح بنگاه و کلان اجتناب نمود.
کسب و کار حلال بر کسب و کارهاي واجب‌،‌ مستحب و مباح تقسیم‌ می‌شود.
4. روش تحقیق و اعتبار پژوهش
این پژوهش بر اساس نظریه کارشناسی فقهاي شیعه شکل گرفته است. فقها با استفاده از روش اجتهاد به استخراج موارد حرمت و بطلان کسب و کار و تعیین مصادیق معاملات حرام همت گمارده اند. پژوهش در این مرحله‌ می‌خواهد مباحث استخراجی فقها از آیات و روایات را در کسب و کار جدید و حوزه کارآفرینی در ایران به کار برد و نتایج را گزارش و دسته بندي نماید. به علاوه قواعد فقهی مطالعه شده در کتب قواعد فقه را استخراج و در حوزه کسب و کار ایران مصداق یابی نماید. کاربرد قواعد فقه اقتصادي اسلام در حوزه کسب و کار ایران را با استفاده از تحلیل مضمونی و تعیین قلمرو کاربرد قواعد اقتصادي بررسی‌ می‌نماید. اعتبار اجتهاد و تحلیل اجتهادي سبب تامین اعتبار پژوهش حاضر‌ می‌باشد.
5. مرور ادبیات موضوع
بحث حلال و حرام و کاربرد آن در کسب و کار از آغاز دین الهی بوده است. در اسلام تبیین شده است. فقهاي بزرگ این بحث را در کتاب‌هاي فقه آورده اند. در رساله‌هاي احکام عملیه مراجه تقلید شیعه آمده است. (امام خمینی‌،‌ روح اﷲ‌،‌ توضیح المسائل‌،‌ م 2055) در کتب دروس حوزه‌هاي علمیه بعد از نگارش کتاب المکاسب مرحوم شیخ انصاري
تدریس شده است. این کتاب بارها حاشیه خورده است. هم اکنون نیز در حوزه‌هاي علمیه تدریس‌ می‌شود. نگاه اجمالی به منابع کتاب المکاسب بیانگر تاریخ موضوع‌ قبل شیخ انصاري است و شرح‌هاي این کتاب المکاسب مروري بر ادبیات موضوع بعد از مرحوم شیخ انصاري را نشان‌ می‌دهد.
1,5.مرور ادبیات موضوع قبل مرحوم شیخ انصاري
نظر به این که شیخ انصاري از کتب زیر استفاده کرده در نگارش بخش اول کتاب المکاسب‌،‌ بنابر این فقیهان زیر در کتاب‌هاي خود بحث مکاسب حلال و حرام را طرح نموده اند:
ارشادالاذهان علامه حلی؛ الاستبصار شیخ طوسی؛ الانتصار سید مرتضی؛ ایضاح الفوائد محقق حلی؛ تحریرالاحکام الشرعیه علامه حلی؛ تذکره الفقهاء علامه حلی؛ تهذیب الاحکام شیخ طوسی؛ جامع المقاصد محقق کرکی؛ جواهرالکلام محمد حسن نجفی؛ الحدائق الناضره یوسف بحرانی؛ الخلاف شیخ طوسی؛ الدروس الشرعیه شهید اول؛ ذخیره المعاد محقق سبزواري؛ ذکري الشیعه شهید اول؛ روض الجنان زین الدین جبعی عاملی؛ الروضه البهیه شهید ثانی؛ ریاض المسائل صاحب ریاض؛ السرائر ابن ادریس حلی؛ شرائع محقق حلی؛ غنیه النزوع ابن زهره حلبی؛ قواعدالاحکام علامه حلی؛ الکافی محمد بن یعقوب کلینی؛ کشف الغطاء کاشف الغطاء؛ اللمعه الدمشقیه شهیداول؛ المبسوط شیخ طوسی؛ مجمع الفائده مقدس اردبیلی؛ مختلف الشیعه علامه حلی؛ مدارك الاحکام صاحب مدارك؛ مسالک شهید ثانی؛ من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق؛‌ المهذب البارع ابن فهد حلی؛ و النهایه شیخ طوسی.
Fig. 1. Ansari’s Books Resouces
مرور ادبیات موضوع بعد از وفات شیخ انصاري درسال 1281 ق.
برخی از فقها بحث مکاسب محرمه مرحوم شیخ انصاري را حاشیه زده اند و این کتب در بین فقها مشهور شده اند‌،‌ که برخی از آنان عبارتند از:‌
میرزا ابوالحسن مشکینی اردبیلی؛ احمدبن حسین تفرشی نجفی؛ سیداحمد سبطالشیخ دزفولی؛ احمد علومی یزدي؛ میرزا محمد تقی حائري شیرازي؛ محمد تقی آملی تهرانی; جوادایروانی؛ محمد جواد بلاغی؛ میرزا حبیب اﷲ رشتی؛ محمدحسن مامقانی؛ محمدحسین کاشف الغطاء؛ محمد حسین غروي اصفهانی؛ سیدرضا محمدموسوي لنکرانی؛ سید شهاب الدین مرعشی نجفی؛ آقا
ضیاء عراقی؛ سیدعبدالحسین دستغیب شیرازي؛ علی بن عبدالحسین ایروانی؛ سید محمدکاظم طباطبائی یزدي؛ ملامحمد کاظم خراسانی؛ سید محسن حکیم؛‌ و میرزا محمدعلی خوانساري.
Fig. 2. Famouse Islamic jurists
برخی از فقهاي دوره معاصر نیز بحث مکاسب حلال و حرام را مطرح نموده اند. برخی از‌ کتاب‌هاي این فقیان‌،‌ عبارتند از:
ارشاد الطالب نوشته میرزا جواد تبریزي؛ ایصال الطالب الی اسرارالمکاسب نوشته سید محمد حسینی شیرازي؛ بلغه الطالب تقریرات درس خارج فقه سید محمد رضا گلپایگانی؛ تشریح المطالب ترجمه سید محمود جواد ذهنی تهرانی؛ خودآموز مکاسب ترجمه سیدمهدي غضنفري خوانساري؛ در کلاس درس مکاسب تقریر درس احمدپایانی؛ غنیه الطالب نوشته شیخ مرتضی اردکانی؛ نهج الطالب فی حاشیه المکاسب نوشته سید محسن حجت کوه کمرهاي؛ شرح عبدالصاحب علی المکاسب نوشته سید محمد مرتضوي لنگرودي؛ غایه الایضاح نوشته محمدعلامی تبریزي؛ المکاسب المحرمه نوشته امام خمینی؛ المکاسب المحرمه نوشته محمد علی اراکی؛ انوار الفقاهه فی احکام العتره الطاهره نوشته ناصر مکارم شیرازي؛ ابتغاء الفضیله فی شرح الوسیله فی المکاسب المحرمه نوشته مرتضی حائري؛ دراسات فی المکاسب المحرمه نوشته حسینعلی منتظري؛ محاضرات فی الفقه الجعفري فی المکاسب المحرمه نوشته ابوالقاسم خوئی.
Fig.3. Contemporary Islamic jurists
6.قواعدخطوط قرمز شرعی در اقتصاد اسلامی
حرمه الاسراف و التبذیر. 170. (صادقی تهرانی: اصول الاستنباط‌،‌ ص131؛ شریف کاشانی:‌ تسهیل المسالک‌،‌ ص 23.)
حرمه الاعانه علی الاثم و العدوان.( صادقی تهرانی: اصول الاستنباط‌،‌ ص133؛ نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص75)
حرمه اخذ الاجره علی الواجبات.(موسوي بجنوردي:‌ القواعد الفقهیه‌،‌ ج 2‌،‌ ص 132.)
کل ما استلزم الحرام فهو حرام.(شریف کاشانی : تسهیل المسالک‌،‌ ص 20.)
ما اجتمع الحلال و الحرام الا و قد غلب الحرام. (جعفري لنگرودي: ترمینولوژي حقوق‌،‌ ص 783.)
ما حرم اخذه حرم اعطائه.(آل کاشف:‌ تحریر المجله‌،‌ ج 1‌،‌ ص30)
ما حرم فعله حرم طلبه.(آل کاشف:‌ تحریر المجله‌،‌ ج 1‌،‌ ص30)
کل من نصبته الامانه عزلته الخیانه (کل متول ینعزل بالخیانه). (آل کاشف: تحریر المجله‌،‌ ج 2‌،‌ ص7)
7.قواعد خطوط قرمز شرعی در قراردادهاي کسب و کار‌
کتاب ماخذ شناسی قواعد فقهی حدود 700 قاعده فقهی را نمایه کرده است. (بخش4‌،‌ نمایه قواعد فقهی‌،‌ صص319-349) در بین این قواعد برخی قابل کاربرد در حوزه کسب و کار و کارآفرینی‌ می‌باشند. برخی از این قواعد‌، که بیشتر جنبه خطوط قرمز دارند‌‌،‌ در این پژوهش گزینش و در زیر فهرست‌ می‌گردند.
اذا تعذر الشرط فللمشروط له خیار الاشتراط.(نراقی: عوائد الایام‌،‌ صص 138و 140.)
تعذر الشرط لایکفی فی سقوطه.(شریف کاشانی : تسهیل المسالک‌،‌ ص 35.)
جهاله الشرط تبطل العقد.(شریف کاشانی : تسهیل المسالک‌،‌ ص 9؛ فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ ص 571.)
الشرط الفاسد مبطل للعقد [ام لا]. (آل کاشف:‌ تحریر المجله‌،‌ ج 1‌،‌ ص 75؛ حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ ص 361؛ شریف کاشانی:‌ تسهیل المسالک‌،‌ ص 9؛ شهید اول: القواعد و
الفوائد‌،‌ ج 2‌،‌ ص 242؛ فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ ص 577؛ موسوي بجنوردي: القواعد الفقهیه‌،‌ ج 4‌‌،‌ ص 119.)
الشرط جائز بین المسلمین الا ما احل حراما او حرم حلالا‌ او الشرط فی ضمن العقد لازم مع بقاء مقتضی العقد.(آل کاشف):‌
تحریر المجله‌،‌ ج 1‌،‌ ص 74؛ حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ ص 291؛ نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص 146.)
الشروط لایوزع علیه الاثمان.(شریف کاشانی:‌ تسهیل المسالک‌،‌ ص 31.)
عدم الاعتداد بالشرط المؤدي الی جهاله احد العوضین.(نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص 154.)
کل شرط تقدم العقد او تاخر فهو باطل.(شهید اول: القواعد و الفوائد‌،‌ ج 2‌،‌ ص 259؛ نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص 141.)
کل عقد شرط فیه خلاف ما یقتضیه فهو باطل.(حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ صص 247 و 289؛ فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ ص 574؛ نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص 151.)
اذا حرم شی ء بقول مطلق حرم ثمنه مطلقا واذا حرم منفعه خاصه منه لم یحرم ثمنه مطلقا.(شریف کاشانی: تسهیل المسالک‌،‌ ص 33.)
اذا کان ما قصد لم یقع وما وقع لم یقصد یقع القصد باطلا.(جعفري لنگرودي: ترمینولوژي حقوق‌،‌ ص 783.)
اصاله عدم اهلیه الصبی للتصرف.(فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ ص 594.)
اصاله عدم صحه البیع بالثمن الذمی المجهول.(نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص 511.)
اصل الاولی فی المعاملات هو الفساد.(شریف کاشانی:‌ تسهیل المسالک‌،‌ ص26.)
الاصل عدم صحه بیع المعدوم.(نراقی: عوائد الایام‌،‌ ص 111.)
بطلان کل عقد بتعذر الوفاء بمضمونه.(حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ ص 399؛ صادقی تهرانی: اصول الاستنباط‌،‌ ص 174؛ محقق داماد: قواعد فقه‌،‌ج 2‌،‌ ص 112؛ موسوي بجنوردي:‌ القواعد الفقهیه‌،‌ ج 5‌،‌ ص 223.)
تعلق النهی بارکان المعامله مفسد لها.(حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ ص 375.)
التعلیق مبطل للعقد.(حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ ص 329؛ فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ ص 578.)
جهاله الشرط تبطل العقد.(حسینی مراغی:العناوین‌،‌ ج 2‌،‌ ص 289؛ شریف کاشانی:‌ تسهیل المسالک‌،‌ ص 9؛ فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ ص 571.)
الجهاله فی العقود اللازمه مبطل للعقد.(آل کاشف: تحریر المجله‌،‌ ج 1‌،‌ ص 91؛ فاضل دربندي:خزائن الاحکام‌،‌ صص 571 و 574؛ خامنه اي: لمحات علی القواعد الفقهیه‌،‌ ص 228.)
حرمه اخذ الاجره علی الواجبات.(آل بحرالعلوم:‌ بلغه الفقیه‌،‌ ج 2‌،‌ ص 3؛ اصفهانی: رساله فی حکم اخذ الاجره علی

فایل : 30 صفحه

فرمت : Word