مقاله کامل مطالعه ي تطبيقي مفهوم بي احتياطي و نقش آن در مسئوليت مدني در حقوق ايران انگلیس و آمریکا

مطالعه ي تطبيقي مفهوم بي احتياطي و نقش آن در مسئوليت مدني در حقوق ايران انگلیس و آمریکا

چکیده
در نظام‌های حقوقی، با توجه به اهداف و مبانی موردنظر، رفتارهای گوناگونی می‌تواند موجد مسئولیت مدنی باشد. مسئولیت ممکن است منوط به ارتکاب تقصیر توسط عامل زیان بوده و یا صرف رابطه سببیت بین زیان وارده و فعل عامل کافی باشد. در نظام حقوقی ما دو مفهوم ضمان قهری و مسئولیت مدنی در قالب الزام‌های خارج از قرارداد مطرح‌شده‌اند. هرچند اتلاف مبنی بر وجود رابطه‌ی سببیت است، اما از م.ق.م مدنی برداشت می‌شود که قانون مسئولیت مدنی بر مبنای تقصیر بناشده است.تقصیر خود وجوه گوناگونی از قبیل بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت، مسامحه، غفلت و … دارد. این مفاهیم بارها در قوانین مدنی و کیفری به‌کاربرده شده‌اند؛ بنابراین باید مفهوم هر یک از این وجوه و روش و از مفاهیم دیگر تمییز داده شود. به نظر می‌رسد بی‌احتیاطی در مسئولیت مدنی اعم از مفاهیم مسامحه، غفلت، بی‌مبالاتی و …است، بااین‌وجود، این مفهوم را از سایر مفاهیم مشابه تفکیک خواهیم کرد و به نقش آن در مسئولیت مدنی می پردازیم.بیاحتیاطی ممکن است از جانب خواهان و یا خوانده باشد و الزام به جبران خسارت و یا حکم به بی حقی خواهان، می تواند در ترغیب آنها ب رعایت احتیاط نقش ب سزایی داشته باشد. مسئله‌ی مهم دیگر، مکلف بودن انسان به رعایت احتیاط است. فرد مکلف است، مراقب رفتار خود باشد و با رفتار خود امنیت اجتماع را به خطر نیاندازد. برای این تکلیف می‌توان از دو معیار عینی و شخصی استفاده کرد که در نظام حقوقی ما و کامن لا، پیرامون مبحث بی‌احتیاطی، معیار عینی بیشتر موردتوجه قرارگرفته است.تحقیق پیش رو این امکان را فراهم می‌سازد
که ما علاوه بر اثرات بر اهمیت احتیاط، با ضابطه‌های این مفهوم و قضاوت آن با مفاهیم مشابه بیشتر آشنا شویم.
کلمات کلیدی: احتیاط، بی احتیاطی، مسئولیت مدنی، تکلیف، جبران خسارت.
مقدمه
الف-بیان مسأله
اعمالی که منتهی به ورود زیان به دیگران می‌شود، گاهی ناشی از تقصیر مرتکب است و گاهی ناشی از اتلاف توسط وی. و یابا دقت در قوانین موجود کشورمان باید گفت تقصیر یکی از مفاهیمی است که نظام حقوقی مسئولیت مدنی بر پایه‌ی آن بناشده است. بااین‌وجود مفهوم تقصیر چه در حقوق کیفری و چه در حقوق مدنی دارای ابهامات و پیچیدگی‌های بسیار است. تقصیر در ماده 953 قانون مدنی این‌گونهتعریف‌شده است: «تقصیر اعم است از تفریطو تعدی». و در تعریف تعدی و تفریط آمده است: «تعدي، تجاوز نمودن از حدود اذن يا متعارف است نسبت به مال ياحق ديگري. تفريط عبارت است از ترك عملي كه به‌موجب قرارداد يا متعارف براي حفظ مال غیر لازم است». باید پذیرفت تمام این مفاهیم باید به محک عرف سنجیده شود و قانون ناتوان‌تر از آن است که تمام مفاهیم موجود در عرف را شناسایی و تعریف کند. ماده قانون مجازات اسلامی 145 ق.م.ا نیز مقرر میدارد: «تقصیر اعم از بیاحتیاطی و بیمبالاتی است. مسامحه، غفلت، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی و مانند آن‌ها، حسب مورد، از مصادیق بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی محسوب می‌شود».
مواردی که به‌عنوان تقصیر مطرح‌شده، بعضاً در قوانین متفرقه‌ی دیگر توسط قانونگزار تعریف گردیده است. دکترین حقوقی نیز نظرات بسیاری راجع به معنی و مفهوم واژه‌هایی از قبیل بیاحتیاطی، بی‌مبالاتی، مسامحه، غفلت و … ارائه
کردهاند اما هیچ‌گاه این مفاهیم در دوشاخه‌ی متفاوت مدنی و کیفری، به‌صورت جداگانه مورد مداقه قرار نگرفته است.
به نظر میرسد در موارد مربوط به مسئولیت مدنی باید تفکیک این مفاهیم از هم را به فهم عمیق عرف سپرد و با مرزبندی این مفاهیم، در برابر درک عرف موضع نگرفت. شاید به همین دلیل قانون مسئولیت مدنی نیز از واژه‌های مشابهی که معمولاً در قانون برای بیان تقصیر استعمال می‌شود، استفاده نکرده است. در این قانون واژه‌ی بی‌احتیاطی به‌گونه‌ای مطرح‌شده است که گویی در دید نویسندگان این قانون با تقصیر مترادف است.
در نظام حقوقی کامن لا نیز واژه‌ی بی‌احتیاطی بازه‌ی وسیعی از موارد تقصیر را شامل می‌شود تا آنجا که بسیاری از نویسندگان و مترجمان کشورمان واژه‌ی بی‌احتیاطی (negligence) را تقصیر ترجمه کرده‌اند.
در قدم بعد باید دیدگاه عرف، قانون و فقه نسبت به احتیاط روشن شود. احتیاط مفهومی بیشتر از یک توصیه‌ی اخلاقی است و باید آن را تکلیفی مهم برای تک‌تک افراد جامعه دانست. تکلیفی که نقض آن موجب مسئولیت‌های سنگین کیفری و مدنی می‌گردد. اگر ما احتیاط به معنای دوراندیشی را مدنظر قرار دهیم می‌بینیم بسیاری از مواد قانون مجازات اسلامی با مقرر کردن مجازات‌های گوناگون، سعی بر این دارد که افراد را به رعایت احتیاط مکلف کند.
امید است این تحقیق بتواند مفهوم و جایگاه بی‌احتیاطی در عرف و قانون را بیش‌ازپیش روشن و نقش آن در مسئولیت مدنی را آشکار کند.
ب- ضرورت تحقیق
در کلیّه نظام‌های حقوقی موضوع زیان و نحوه جبران آن مدّ نظر بوده است و این مسئله در قوانین مدنی و جزایی آن‌ها
نمود پیداکرده است.در حقوق ایران نیز که پیشینه فقهی دارد و منابع حقوقی آن عبارت‌اند از کتاب، سنّت، اجماع و عقل، به مسئولیت اشاره‌شده است همانند قواعدی که در قرآن در مورد مسئولیت انسان در برابر خود،خدا و خلق وجود دارد.قواعد اخلاقی بر پایه ایمان و بر اساس آزادی توأم با تکلیف در قرآن فراوان است،به‌نحوی‌که با قاطعیّت می‌توان گفت، جبران زیان دیگری موافق باروح قرآن است. رعایت احتیاط و دوراندیش بودن نیز از مواردی است که بارها در کتاب و سنت بر اهمیت آن تأکید شده است.
بااین‌وجود در کتب حقوقی سرفصلی تحت عنوان بی‌احتیاطی وجود ندارد و نویسندگان حقوقی که در رابطه با تقصیر و موارد آن کارکرده‌اند، مسائل مربوط به بی‌احتیاطی را به‌اجمال موردمطالعه و کنکاش قرار داده‌اند.
حال‌آنکه بی‌احتیاطی بارها در قوانین تکرار شده است و به نظر می‌رسد، در قانون مسئولیت مدنی از اهمیتی برابر با تقصیر برخوردار است.
در حقوق کامن لا بی‌احتیاطی (negligence) بسیار موردنقد و بررسی قرارگرفته است و سعی زیادی در تفکیک این مفهوم مدنی از مفاهیم مشابه کیفری صورت گرفته است. امیدواریم با بررسی مفهوم بی‌احتیاطی در حقوق کامن لا بتوانیم از دست آورده‌های این نظام حقوقی درزمینهی مسئولیت مدنی بهره لازم را ببریم. بااین‌وجود پشتوانه‌ی این تحقیق همچنان منبع عظیم و گران‌سنگ فقه است که در موارد بسیاری، بسیار پیش‌تر از سایر نظام‌های حقوقی است.
ج-پیشینه تحقیق
پیشینه‌ی تحقیق پیش رو در نوشته‌های حقوقی ایران چندان دیرپا نیست و کتابی با این موضوع منتشرنشده است. برخی کتب اما به‌صورت اجمالی موضوع موردبحث را مطرح کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به کتاب الزام‌های خارج از قرارداد
دکتر ناصر کاتوزیان، مبانی مسئولیت مدنی مرتضی قاسم‌زاده و فلسفه‌ی مسئولیت مدنی دکتر حسن بادینی اشاره کرد که در این تحقیق نیز چراغ راه بوده‌اند. از میان مقالات نیز می‌توان مقاله‌ی احتیاط‌های روا و ناروا نوشتهی سید احمد حسینی عنوان کرد.
در بین کتب و مقالات خارجی، پیشینهی این موضوع به چندین دههی قبل میرسد و در برخی موارد نزدیک به دو قرن از به کار گرفتن مفهوم بیاحتیاطی میگذرد.
د-سوالات تحقیق
برای نیل به هدف فوق، این تحقیق به دنبال پاسخگویی به مسائل زیر است:
مفهوم بی احتیاطی در مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری چیست؟
بیاحتیاطی با مفاهیم مشابه خود چه تفاوتهایی دارد؟
آیا رعایت احتیاط از دیدگاه فقه، قانون و جامعه یک تکلیف عمومی است؟
نقش بیاحتیاطی در نظام مسئولیت مدنی چیست و جایگاه این مفهوم کجاست؟
در کنار این سئوالات اصلی، سئوالات دیگری وجود دارد که به جای خویش در فصول آینده مطرح خواهد گشت.
هـ – فرضیه های تحقیق
در فقه و حقوق اسلامی به صورت مبسوط در مورد بیاحتیاطی بحثی صورت نگرفته است. با این وجود فقها و حقوقدانان، نظریات متفاوت پیرامون ضمان را هر چند اندک مورد بررسی قراردادهاند.
بی‌احتیاطی در حوزه‌ی مسئولیت مدنی با بیاحتیاطی در حوزهی مسئولیت کیفری به یک معنی نیست و بیاحتیاطی مدنی بازهی گستردهتری از همتای کیفری خود دارد.
تکلیف به احتیاط،می‌تواند هم چون قاعده‌ی لا ضرر یکی از اصول مبنایی در قانونگزاری ایران باشد، همان‌طور که امروزه یکی از مبانی نظریقانونگزاری در حوزه مسئولیت مدنی و کیفری در غرب است.
جبران خسارت توسط عامل زیان (بیاحتیاط) و همچنین محکوم به بی حقی کردن زیان‌دیده‌یبی‌احتیاط، انگیزه‌ی مناسب را در افراد جامعه برای رعایت احتیاط ایجاد می‌کند. در این راستا هزینه‌های مربوط به رعایت احتیاط باید به‌طوردقیق‌تریموردبررسی قرار گیرد.
و- اهداف تحقیق
با تعریف بی‌احتیاطی و تمییز آن از واژه‌های مشابه می‌توان در حقوق کیفری، در راستای اصل سی و دوم قانون اساسی قدم برداشت و مجازات‌ها را قانونی‌تر کرد. در مسئولیت مدنی نیز با وسعت دادن به مفهوم بی‌احتیاطی اختیارات و قدرت تحلیل قضات برای صدور حکم افزایش خواهد یافت و همین استفاده‌ی از عرف و قانون به پویاتر شدن مسئولیت مدنی کمک خواهد کرد. هدف اصلی این تحقیق اما این است که افراد جامعه با رعایت احتیاط به‌عنوان یک تکلیف اخلاقی ـ قانونی، هزینه‌های اجتماعی کل را پایین بیاورند. با توجه به اهمیت احتیاط امید است با رعایت آن، انسان‌ها در جهت توزیع عادلانه‌ی منابع طبیعی و زیست‌محیطی بین تمام نسل‌های بشری تلاش بیشتری نمایند.
ز- روش تحقیق
در این تحقیق، بحث پیرامون مبانی ضمان و توزیع مسئولیت، به‌گونه‌ای توصیفی-تحلیلی، به روش کتابخانهای، به‌صورت جامع مطالعه میشود.
ح-ساختار تحقیق
این تحقیق علاوه بر کلیات، شامل سه فصل است که فصل نخست آن به شناسایی بیاحتیاطی و مفاهیم مرتبط، فصل دوم به
تکلیف عمومی به احتیاط و فصل سوم به نقش بیاحتیاطی در مسئولیت مدنی اختصاص یافته است. فصل اول به سه بخش تقسیم شده است که با مطالعه ی آن، با مفاهیم احتیاط، بیاحتیاطی و تفاوت آن از مفاهیم مشابه آشنا خواهیم شد. در فصل دوم نیز تکلیف به احتیاط را در سه بخش فلسفی ـ اجتماعی، فقهی و حقوقی مورد مطالعه قرار خواهیم داد. فصل سوم نیز به دو بخش بیاحتیاطی خوانده و خواهان تقسیم شده است.
ضمناً هر بخش به فراخور نیاز دارای مبحث و گفتارهای جداکانه است.
فصل نخست: شناسایی بی‌احتیاطی و مفاهیم مرتبط
1-1-بخش اول: احتیاط
1-1-1-مبحث اول: مفهوم لغوی احتیاط
1-1-1-1-گفتار اول : احتیاط در ادبیات فارسی
در زبان فارسی می‌توان 4 معنای عمده برای واژه‌ی احتیاط بیان کرد که عبارت‌اند از: استوار کردن، محاصره و نگهداری کردن، به هوش و عاقبت اندیش بودن، تجسس و تفتیش کردن. معنای سوم را باید معنای عرفی احتیاط دانست. در حقیقت دقت و محافظت، انتخاب استوارترین و اطمینان‌بخش‌ترین راه و روش برای تأمین مقاصد و دستیابی به هدف بدون در پی داشتن هرگونه پیامد ناروا و زیان و ضرری را احتیاط گویند.چنانکه در ادبیات فارسی و هم‌چنین متون تاریخی، احتیاط را به معنای حزم اندیشی به‌کاربردهاند. برای مثال در کتاب تاریخ بیهقی می‌خوانیم: «و از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشمرضی اللهعنهیکی
آن است که…» و یا مولانا جلال‌الدین در مثنوی خویش احتیاط را به همین معنا به کار می برند.
باوجود این کاربردهای دیگر این مصدر اجوف واوی را نیز میتوان در زبان فارسی مشاهده کرد، مثلاً دیوار باغ و خانه را به این دلیل حائط می‌گویند که سبب نگهداری و در برگرفتن آن می‌شود؛و یا محیط بودن که از صفات علیای خداوند متعال است؛ زیرا که علم و قدرت الهی نسبت به جهان هستی فراگیر است. ضربالمثلها نیز به عنوانبرآیند زبان مردم عادی و بنای فکری آن‌ها احتیاط را در معنای حزم اندیشی نشان میدهند.
1-1-1-2-گفتار دوم : احتیاط در زبان انگلیسی
برای احتیاط در زبان انگلیسی از واژه‌هایی چونcaution, precaution, care, wariness, prudence و… استفاده می‌شودکه هر کدام در عمق خود دارای تفاوت‌هایی ـ هرچند جزئی ـ هستند. از میان این واژه‌ها سه واژه‌یpre(caution) care و prudence کاربرد بیشتری دارند، هرچند معنای دقیق لغوی تمام آن‌ها احتیاط به معنای حزم اندیشی نیست. Care در زبان انگلیسی بیشتر تداعی‌کننده‌ی مراقبت است و از همین رو انسان مراقب را careful گویند. هرچند واژه‌یcareful در معنای اصطلاحی خود به محتاط نزدیک می‌شود، اما واژه‌یcare را هم چنان به عنوان انجام عملی برای مراقبت از شخص (بیمار، سال‌خورده و یا کودک) می‌شناسند.
Prudence اما امروزه دارای معانی گوناگونی است، هرچند در ریشه بیشتر این معانی به هم نزدیک شده، به مفهوم دانایی و آگاهی می‌رسند. ریشهی این واژه در انگلیسی به واژه‌ی
قدیمی فرانسوی (در قرن 14) prudenceبرمی‌گردد که خود از ریشهی لاتین prudential به معنای دوراندیشی و دانایی (foresight, sagacity) گرفته‌شده است. Prudence را ـ توانایی فردی برای اعمال نفوذ و تسلط بر فردی دیگر به صورت معقول ـ هم ترجمه کرده‌اند.درجایی دیگر prudenceقضاوت بین پاکی و بدسگالی عنوان‌شده است. عنصری که شجاعت را از بی‌احتیاطی و خیرهسری متمایز می‌سازد. شاید به همین دلیل در انگلیسی شخص prudent کسی است که در مواقع حساس بهترین تصمیم را برای انجام می‌گیرد؛مثلاً یک پدر فرزند خود را چگونه تنبیه کند که دوباره مرتکب خطا نشود. بااین‌همه هرچه به فرهنگ عامه نزدیک‌ترمی‌شویم، prudence نیز به معنای احتیاط نزدیک‌ترمی‌شود، معنی سعی برای اجتناب از ریسک‌های غیر ضروری پیدا می‌کند.
Precaution معنی دقیق‌تری از احتیاط را ارائه می‌دهد. این واژه که ریشه در زبان هندواروپایی دارد از واژه‌ی لاتین praecautus گرفته‌شده است. Precaution فعلی است که شخصی برای جلوگیریاز رخ دادن اتفاقی خطرناک و نامطلوب انجام می‌دهد.Caution در زبان انگلیسی دارای دو مفهوم هشدار و احتیاط است؛اما باید دید در معنی احتیاط چه تفاوتی با precaution دارد. Caution در حقیقت کیفیت هشیار بودن و اجتناب از خطرات است؛بنابراین می‌توان گفت precaution احتیاط به‌عنوان عملی است و caution کیفیت همان عمل احتیاط‌آمیز است. بااین‌حال بعضی از لغت‌نامه‌هاprecaution را مربوط
به بازهی زمانی قبل از خطر می‌دانند و caution را مهارت و زیرکی فرد در حین رخ دادن خطر تلقی می‌کنند.
1-1-2-مبحث دوم: مفهوم حقوقی احتیاط
1-1-2-1-گفتار اول: در ادبیات حقوقی ایران
در حقوق ایران احتیاط دارای تعریف قانونی نیست و به نظر می‌رسد با وجود م. 224 ق.م باید احتیاط را محمول بر معانی عرفی دانست. در قوانین ـ صراحتاً ـ بسیار اندک از احتیاط نام‌برده شده است. در م 12 ق. م. م کارفرمایان موظف به رعایت تمامی احتیاط‌هایی هستند که اوضاع‌واحوال قضیه ایجاب می‌نموده است. پس باید وظیفه کارفرما را در محدوده‌ای دانست که عرف آن فعالیت برای او معین می‌کند. بااین‌حالباوجود استفاده از واژه‌هایی چون اهمال، غفلت، مسامحه، بی‌مبالاتی و بی‌احتیاطیمی‌بینیم که احتیاط چیزی فراتر از یک وظیفه‌ی عرفی است و موردنظر قانونگذار نیز بوده. بر همین مبنی در ق. م. ا در مواد مربوط به موجبات ضمان بی‌آنکه از احتیاط نام‌برده شود نظریه‌ی تکلیف عمومی به رعایت احتیاط وجود دارد. برای مثال در م 504 ق. م. ا داشتن مهارت و سرعت مجاز و مطمئن و رعایت سایر مقررات در حال حرکت را می‌تواننمونه‌ای بارز از ویژگی‌های احتیاط هنگام رانندگی دانست. در م 7 ق. م. م نیز تکلیف به نگهداری و یا مواظبت از محجور را می‌توان تکلیف به احتیاط در معنی دور اندیشی دانست. بااین‌همه در قانون ایران احتیاط به‌عنوان اصلی مستقل مدنظر قانونگذاران نبوده است و از همین رو مورد تقسیم‌بندی، درجه‌بندی و یا حتی اشاره‌ی مستقیم ـ جز در مواردی خاص ـ قرار نگرفته است.

فایل : 123 صفحه

فرمت : Word