مقاله کامل طراحی فضای شهری به منظور ارتقاء تعاملات اجتماعی

طراحی فضای شهری به منظور ارتقاء تعاملات اجتماعی
( مطالعه موردی: بلواربین محله ای)
چکیده
در این پژوهش شناخت روش های تقویت تعاملات اجتماعی در فضاهای باز عمومی شهر، به ویژه خیابان ها مورد توجه قرار گرفته است. خیابان هایی که ساکنان محلات را برای گذران اوقات فراغت و یا رفع نیاز های روزمره دعوت نموده و به مرور زمان محدوده ای از مسیر برای آنها به میعادگاهی جهت دیدارها تبدیل می گردد. لذا در ابتدا سعی شده مولفه های تاثیرگذار بر حضور پذیری در فضای شهری به ویژه خیابان با عملکرد بین محله ای، تدقیق و شناسایی و پس از آن با بررسی متون و نظریه های نظریه پردازان به رابطه بین فضای شهری و تعاملات اجتماعی و تاثیری که کارکرد و کالبد فضا بر میزان مکث و شکل گیری تعاملات مردم دارد، پرداخته و در نهایت با استفاده از شیوه تحلیلی، براساس شاخص های تاثیرگذار، راهنمای طراحی شهری یک بلوار محلی به منظور جذب ساکنان محله جهت ارتقاء تعاملات اجتماعی پیشنهاد گردید.
واژه هاي کلیدي:فضای شهری، تعاملات اجتماعی، بلوار محله ای، عوامل محیطی، فضاهای اجتماع پذیر
مقدمه
با توجه به این که امروزه فضای شهری کارکردی اجتماعی دارد، وجود فضاهای عمومی شهری، ضرورتی اساسی در برنامه های توسعه شهری هستند که این امر حکایت از نقش این فضاها در تقویت وجه فرهنگی-اجتماعی شهر دارد.«فضاهاي عمومی شهر» را می توان عرصه اي دانست که داستان زندگی جمعی در آنها گشوده می شود و مکانی نه صرفا کالبدي، براي ایجاد تعاملات اجتماعی و مراودات شهروندي را فراهم می کند، چنانچه به زعم بسیاري از اندیشمندان فضاهاي
عمومی شهر مولفه اي اساسی در بهبود و افزایش میزان سرمایه اجتماعی در ساختار شهر به شمار می رود (حبیب و همکاران،1391). بنابراین فضای شهری بستر شکل گیری و تقویت ارتباطات اجتماعی در جهت برقراری حس امنیت و اعتماد در فضای عمومی است و از طرفی دیگر مکانی مهم برای شکل گیری مراسم آیینی است که کمک شایانی به برقراری روابط اجتماعی و زندگی جمعی می کند. حضور مثبت افراد در این فضاها،حس تعلق و روحیه تعاون را افزایش می دهد. انسان در فضای شهری به دنبال مکانی جهت آسودن، آزادسازی فشارهای روحی-روانی و تعاملات اجتماعی است. در جهت پاسخگویی به این نیاز، طراحی فضاهای عمومی مابین و ارتباط دهنده محلات، باید از چنان جذابیتی برخوردار باشد تا به افزایش ارتباطات متقابل و مناسبات اجتماعی بین ساکنان یاری نماید.طراحی صحیح و پیش بینی فعالیت های زنده و جاذب منجر به تشدید استفاده از فضای شهری، تقویت ارتباطات اجتماعی و افزایش حس تعلق افراد به محیط را می شود و احساس مسئولیت آنها را در بهره برداری از فضا تقویت می نماید.
در این راستا، سعی شد در ابتدا شاخص های تاثیرگذار بر کیفیت فضای شهری به طور کلی و همچنین به طور خاص تر انتظارات از بلواربین محلی ای به عنوان نمونه موردی انتظار می رود تدقیق گردد. همچنین با کنکاشی در نظریات نظریه پردازان در این مورد به بررسی فضاهایی که می تواند در آن ها تعاملات اجتماعی شکل گیرد و در آن میزان برخوردهای رو در رو افزایش یابد شناخته شود. در همین راستا فضاها و فعالیت هایی که در فرهنگ ایرانیان امکان این رویارویی ها را افزایشمیدهد شناسایی گردید؛ و در آخر مولفه های تاثیرگذار بر افزایش تعاملات اجتماعی از
دو بعد کالبد و فعالیت در یک خیابان بین محلی جمع بندی گردید.
مبانی نظری
فضای شهری و ویژگی های کیفی مورد انتظار
فضای شهری یعنی شریانزندگی روزمره که در مرکز جامعه واقع شده است. این فضاها برای همه به آسانی قابل دسترسی اند و با مجموعه ای از مجتمع های تجاری، فرهنگی و مسکونی احاطهشدهاند. این فضاها، مکان هایی را تشکیل می دهند که بیشتر ساکنان شهر یا برای خرید و یا گردش به این مکان ها می روند و یا در مسیر روزانه آنها قرار دارد.در این راستا بنابر گفته لنگ «فضای شهری را می توان بخشی از فضای باز و عمومی شهری دانست که به نوعی تبلور ماهیت زندگی اجتماعی می باشد. بر این اساس فضاهای شهری عرصه تعامل متقابل انسان ها می باشند که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می شود. فضایی که همه مردم می توانند در آن حضور یابند و به فعالیت بپردازند »(Lang،1987،97). نیاز انسان امروز به فضای خالی به عنوان فضایی امن و فارغ از تنش های حرکت سریع وسایل نقلیه، پردازش جدیدی از فضایابی و فضاسازی سکونتگاه های شهری را ضروری می سازد (ریاحی فر،1392). در این فضاها این فرصت فراهم می شود که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شود و برخوردهای اجتماعی صورت گیرد. فضای شهری تنها یک مفهوم کالبدی نیست بلکه کنش «تعاملات شهروندی» و «فعالیت های شهری» را نیز در برمیگیرد. یعنی کالبدی از شهر را مجبور می کند که مکان برقراری فعالیت های شهری یا عرصه بروز تعاملات اجتماعی باشد.
از آن جایی که بحث در زمینه خیابان های شهری در طبقه بندی انواع فضاهای باز شهری می باشد در بحث ویژگی های کیفی، تنها به مقوله ویژگی های خیابان ها و توقعاتی که
از آن برای حضور مردم در آن عرصه می رود، پرداخته شده است.. در این راستا چهار کیفیت اصلی برای امکان حضور فرد در خیابان (همان طور که بنتلی می گوید اگر فردی حق انتخاب داشته باشد آن مسیر را برای گذر انتخاب نماید( (بنتلی و همکاران،1382( شمرده شده است که از منظر بسیاری از نظریه پردازان از معیارهای اصلی یک فضای شهری می باشند. این کیفیات شامل امنیت، نفوذپذیری، خوانایی و تنوع کالبدی و عملکردی می باشند که زمینه ساز حضور فرد در فضا می گردند.
انتظارات شهروندان از فضای شهری را می توان از توانایی پاسخگویی محیط دانست که به نیازهای انسان در کالبد فضایی پاسخ می دهد و امکان استفاده از فضای شهری را می دهد. انتظارات شهروندان از فضای شهری به ترتیب «عام، موضوعی، موردی، موضعی» می باشد.بر این اساس، به طور خاص تر با توجه به نمونه موردی که بر اساس تعریف پروژه خیابانی بلوار شکل می باشد که قرار است بر اساس نیاز محله، مکانی جهت برخوردهای درون محله ای و ارائه خدماتی در سطح محله باشد؛ توقعات موردی که از سه فضای میدان محلی، بلوار و خیابان محلی انتظار می رود آرامش، خودمانی بودن، ایمنی و مفرح بودن است.
نقش فضای شهری در تقویت ارتباطات اجتماعی
بر اساس هرم مازلو،انسان ها نیازمند برقراری روابط اجتماعی اند.مازلو این نیاز را ناشی از نیاز جسمی، نیاز به ایمنی و اطمینان، نیاز به روابط اجتماعی، نیاز به احترام و منزلت و تایید و تشویق می داند (گیدنز،1373، 109). فضای شهری امکان گسترش دامنه اجتماعی و برخوردهای رودررو را تسهیل می نماید که این امر ناشی از توان بالای این گونه فضاها در انواع مبادلات کالا، شایعات، اطلاعات و اخبارمیباشد؛ همچنین گسترش روابط اجتماعیموجب تقویت حس
اطمینان و اعتماد گشته و بر امنیت و منزلت اجتماعی می افزاید. به این ترتیب اگرچه که فضای شهری توان عظیمی برای تقویت رفتارهای گروهی و کنش های متقابل اجتماعی دارد، اما به عنوان رکن طبقه بندی کننده زندگی اجتماعی بیش از هرجای دیگر مستعد رفتارهای جمعی است. از این رو« مامفورد» عملکرد اصلی فضای شهری را شکل جمعی دادن به شهر می داند. وی می گوید: «عملکرد اساسی شهر شکل جمعی دادن به شهر است که «مارتن بوپر» آن را به درستی رابطه بین من و تو نامیده است. عملکردی که امکان گردهمایی های بسیار،ملاقات های متعدد و رقابت های فراوان بین افراد وگروههای متفاوت را فراهم کرده است، به گونه ای که نمایش زندگی اجتماعی بتواند در آن جا به روی صحنه بیاید، بازیگران و تماشاگران، به ترتیب نقش خود را عوض می کنند، عملکرد اجتماعی فضاهای آزاد شهری تجمع افراد را ممکن می سازد »(شوای،364،1375).
وجود گروه ها و جنب و جوش مردم در فضای شهری شرط موفقیت یک فضای شهری است و این همان تصویری است که «جین جیکبز »از فضای شهری ارائه می کند و آن را به بیان زیر به عنوان عامل اساسی خصلت فضای شهری می داند: پویایی و احساس زنده بودن یک شهر در گرو مراکز شهری پیچیده، متراکم و پرازدحام است؛ تراکم و به اضافه شلوغی و جنب و جوش مردم، تصویری ایده آل است؛ زیرا چنین ویژگی هایی تعداد بیشتری از ساکنان شهر را به مراکز شهری جلب کرده و این امر ضمن آن که موجب ارتقاء اقتصادی این گونه محیط های شهری می شود، به آنها چهره ای نو، فعال و پرتحرک می بخشد و این خصوصیات به کل شهر تسری می یابد. از سوی دیگر حضور هر چه بیشتر افراد، خود زمینه ساز برقراری انواع کنش های متقابل شده و تامین نیازمندی های
اجتماعی-عاطفی انسان ها را در شهر تسهیل می کند (حمیدی و همکاران،35،1376-34).
تاثیر کالبد بر تعاملات اجتماعی
اگر کالبد شهری همان مجموعه بناها و مکان های به هم تنیده ای در نظر گرفته شود که مردم شهر ساکنان آن هستند و در خلل و فرج ها و فضاهای خالی آن زندگی اجتماعی جریان دارد، می توان این گونه نتیجه گرفت که این دو یعنی کالبد و زیست اجتماعی که درون آن روی می دهد نمی توانند از هم جدا باشند. مردم به طور طبیعی اهل معاشرت اند و دوست دارند در جاهایی که دیگران هم هستند جمع شوند؛ اما برای ایجاد فضایی به یادماندنی که بتوان در آن جمع شد و اختلاط کرد به مکان، کانون یا تکیه گاهی نیاز است. «این مکان های تجمع ممکن است در پیرامون فواره ها، آثار هنری، سکوها یا اطراف بناهای یادمانی باشد. این بناها معمولا جایی را برای نشستن، لبه ای را برای تکیه دادن، جایی را برای پناه بردن از آفتاب و باران و محل دنجی را برای گپ زدن در خود دارند؛ طوری که حتی کسانی هم که خیلی آشنا نیستند با احوالپرسی های کوتاه، دلیل موجهی برای حضور همدیگر در این مکان ها پیدا می کنند»(لنارد و لنارد،1993). آن چه این فضاها را به لحاظ اجتماعی فعال می سازد، در درجه اول عوامل کالبدی است که می تواند زمینه ساز ورود و سپس توقف افراد درون فضا باشد؛ عواملی چون: دسترسی ها، جاذبه های بصری و عوامل طبیعی.
تاثیر کارکرد بر تعاملات اجتماعی
بعد فعالیتی فضاهای عمومی با فعالیت ها و کاربری های پیرامون مرتبط است. «جین جیکبز» در «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی» مطرح می نماید که ترکیب شهرنشینی با عملکردهای تجاری و مسکونی در مقیاس محله ای و همسایگی
یکی از مهم ترین عوامل ارتقاء زندگی شهری می باشد. مطالعات نشان می دهند فضاهای عمومی که مردم در آن قادر به اشتغال به محیط با نگاه کردن به سایرین، نشستن، غذاخوردن، فعالیت های خرده فروشی، فعالیت های ورزشی، یا به قول وایت اتفاقات دنج و یا تعبیر وودی تفریح فعال و غیرفعال باشند، برای مردم جذابیت بیشتری دارند. این فعالیت ها و بسیاری خصوصیات فعالیتی و کالبدی دیگر به فضاهای عمومی تشخص می بخشد و بر تامین آسایش و امکان لذت بردن مردم از حضور در فضا تاثیر گذار است.
بررسی دیدگاه نظریه پردازان در زمینه ارتباطات اجتماعی در دهه هفتاد قرن بیست( 1960) در آمریکا مخالفت های شخصی «جین جیکبز» با دیدگاههای لوکوربوزیه بر علیه جنبش برنامه ریزی مدرنیست شکل گرفت. هدف او توجه بیشتر به خیابان ها ونشان دادن جایگاه آن ها بود و به این موضوع اشاره می کرد که «خیابانها وپیادهروهای آنها عناصر اصلی و عمومی شهر هستند و از ارگان های حیاتی در شهر هستند»(جیکبز،29،1386). به عقیده جیکبز خیابان ها نقش اساسی در تثبیت و تقویت حس اجتماعی دارند و به همین نسبت تأمین کننده فرصت های لازم برای تعاملات اجتماعی هستند. از دهه شصت میلادی که برای اولین بار جین جیکبز به بررسی تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری پرداخته افراد زیادی نیز به این مسئله پرداخته اند که در ادامه، نظریات نظریه پردازانی از قبیل «ویلیام وایت»، «جان لنگ»، «پورتا» و «رنه»، «یان گل»، «استفان کار،»«سوزان کروهرست لنارد» و «هنری لنارد» و «محمد نقی زاده» در باب تعاملات اجتماعی و ارتباط محیط شهری با آن به طورخلاصه ارائه گشته است:
ویلیام وایت2 از جمله نخستین کسانی است که تحقیقات وسیعی در زمینه نحوه استفاده از عرصه های عمومی انجام
داده است. او معتقد است حیات اجتماعی در عرصه های عمومی با کیفیت زندگی افراد و اجتماع رابطه تنگاتنگی دارد و می گوید «ما برای خلق مکان های کالبدی که مشارکت و تعاملات اجتماعی را تسهیل نمایند دارای مسئولیت اخلاقی هستیم»(Whyte، 1980).وایت بر این باور است که مردم نظر خود را با پاهایشان اعلام می کنند. آن ها از فضاهایی استفادهمیکنند که در آن احساس راحتی کنند و به سهولت بتوانند در آن آمد و شد داشته باشند، در غیر این صورت آن را کنار می گذارند. به نظر او طراحی باید با درکی کامل از نحوه استفاده مردم از فضا و شیوه ای که آنها به استفاده از فضا علاقمند هستند صورت پذیرد.
جان لنگ، معمار و طراح شهری، از جمله کسانی است که در تحقیقات خود به موضوع الگوهای تعامل اجتماعی و قابلیت های محیط ساخته شده پرداخته است. او این مسئله را از آن جهت حائز اهمیت می داند که «تعامل اجتماعی و دلبستگی مردم با محیط های اجتماعی و ساخته شده رابطه تنگاتنگی دارد»(لنگ،179، 1381). از دید او اگر مردم به تماس اجتماعی نیاز داشته باشند، در هر محیطی زمینه آن را فراهم می آورند اما در بعضی از محیط ها این زمینه راحت تر به وجود می آید.در واقع نقش اصلی طراحان کمک نمودن به برقراری این ارتباطات و انجام راحت تر اتفاقاتی است که در فضا جریان دارد. قلمروهای عمومی یا نیمه عمومی در صورتی خوشایند هستند که استراحت و آسایش را تامین کنند. مسائلی چون فرهنگ و عادات اجتماعی نیر بر الگوهای تعامل افراد اثرگذار است. علاوه بر آن جزئیات طراحی و بالاتر از همه شیوه زندگی ساکنان، تراکم و نیاز به کمک های متقابل را نیز جزء این عوامل می داند. حفظ تعادل میان خلوت و تعامل اجتماعی افراد در برقراری روابط اجتماعی میان افراد مهم است و اگر نیازهای اجتماعی مردم با احساس
استقلال فردی حاصل از خلوت در تعادل قرار گیرد، روابط اجتماعی آسان تر می شود. نیاز اساسی امنیت از ضروریات طراحی فضاهای عمومی است و به طرق مختلف باید به آن پاسخ داده شود.
در تحقیقاتی که توسط پورتاو رنه در سال 2005 صورت گرفته است،آنها طراحی شهری را به پایداری اجتماعی از طریق آنچه آن راشاخصهای کالبدی می نامند، مرتبط ساخته اند. «مفهومشاخصهای کالبدی پلی بین طراحی شهری و پایداری می باشد»(Porta & Renne،2005).
پورتا و رنه نتیجه تحقیقات خود را زمینه طراحی محیطی جهت افزایش تعاملات اجتماعی در 10 پیشنهاد ارائه نموده اند :خیابان ها تا حد ممکن کم عرض طراحی شوند. از جدانمودن و مجزا نمودن ساختمان ها از محیط پرهیز شود (به خصوص ساختمان های سازمانی)؛ پرهیز از عقب نشینی ساختمان ها؛ ساخت ساختمان های کوچک به جای ساختمان های بزرگ؛ طراحی خرده فروشی در طبقه همکف ساختمان ها در صورت امکان، پرهیز از جانمایی تعداد زیاد پارکینگ؛ طراحی رواق، طاق های پشت سر هم، نرده های کوتاه، سایبان های خمیده و نظیر اینها و هر چیزی که به فضا چهره ای نرم بدهد پیشنهاد می گردد. پرهیز از دیوارهای خالی (بدون پنجره)، پرهیز از تابلوهای تبلیغاتی بزرگ، چراغ های راهنمایی، سطل آشغال های بزرگ و پل های بلند. قرار دادن درختان در عرض خیابان. درختان در بیشتر مواقع یکی از بهترین ابزارها برای تبدیل نمودن فضا به محیطی دوستانه و قابل زندگی می باشد، جانمایی مکان هایی جهت نشستن.
تحقیقات یان گل4 معطوف به حیات اجتماعی جاری در عرصه های عمومی است و به طور خاص به تسهیلا ت زندگی در فضاهای عمومی می پردازد و سعی در گسترش مرزهای آن فراتر از
استفاده معمول از عرصه های عمومی دارد. وی به این مسئله اعتقاد دارد که فضای کالبدی نمی تواند تاثیر مستقیمی بر کیفیت، محتوا و میزان برخوردهای اجتماعی بگذارد اما معماران و برنامه ریزان می توانند بر احتمال ملاقات ها، دیدن ها و شنیدن مردم اثر بگذارند و اینها نقطه آغاز و پشتوانه ای برای سایر فعالیت ها می باشند. مسئله مهم دیگر آن است که حضور مردم، فعالیت ها و اتفاقات جزء یکی از کیفیتهای عرصه های عمومی محسوب می شود (Ghel،1987،15). به کمک طراحی فضاها تا حد مشخصی می توان بر تعداد افرادی که از فضای عمومی استفاده می کنند، مدت زمانی که فعالیت ها در آن رخمیدهند و نیز نوع فعالیت های فضا اثر نهاد. همچنین بیان می کند که کلیه فعالیت هایی را که در فضای عمومی رخ می دهند به سه دسته تقسیم می کند. فعالیت های ضروری، انتخابی و اجتماعی. دو فعالیت نخست پیش زمینه وقوع فعالیت های اجتماعی اند. تمامی انواع فعالیت ها در برگیرنده فعالیت های پایه می باشند. این فعالیت ها شامل راه رفتن، نشستن، ایستادن، دیدن و تماشا کردن، شنیدن و صحبت کردن هستند. این فعالیت ها تقریبا بخشی از تمامیفعالیتهای دیگر را پوشش می دهند. برای انجام هر یک از فعالیت های پایه، عرصه های عمومی باید دارای سه کیفیت اساسی باشند. حفاظت، راحتی و احساس لذت بردن از محیط.
استفان کار6 از نظریه پردازان متاخری است که به تحقیق بر روی کارکرد و طراحی عرصه های عمومی می پردازد. او فضاهای عمومی را مکان آسودن مردم می داند که فراغتی را برای رهایی از اضطراب های زندگی روزمره فراهم می آورد (Carr et al.،1992). نقش روانی که فضاهای عمومی برعهده دارند، فراهم آوردن عرصه ای برای تعاملات اجتماعی و مکانی برای مشارکت فعال و اجتماعی با دیگران است.وی

فایل : 23 صفحه

فرمت : Word