مقاله کامل درباره مصرف گرائي حق مسلم ماست

مصرف گرائي حق مسلم ماست
به هنگام تعطيلات کريسمس، و پيش از آن طي روزها و هفته هائي که نزديکي سال نو را نويد مي دهد، هوس در خيابانهاي آمريکا موج مي زند. هوس خريد. در خيابان پنجم نيويورک، در محلهء روديو درايوِ لوس آنجلس، در خيابانهاي خليجِ سان فرانسيسکو، و در محلات نظير در شهرهاي ديگر، در «شاپين مال» هاي عظيم حاشيهء مرکز که هريک شهرکي سربسته و دنيائي تماشائي در خود و براي خود است، مردم براي خريد به فروشگاهها هجوم مي آورند. اين ايامي است که سود و زيان سالانهء هر تاجر و سرمايه دار را رقم مي زند. در کشوري که مردم اش کمتر از هرجاي ديگر دنيا پس انداز مي کنند و بيشتر از هرجا خريد و مصرف، اين ايام همچنين شادترين و رنگين ترين ايام سال نيز هست. به فاصلهء دو هفته، يوتوپياي آمريکائي خانوادهء خوشبخت و مرفه، که هرچه بخواهد را به راحتي مي خرد، به تحقق مي پيوندد: پيشرفته ترين جامعهء مصرفي تمام تاريخ بشريت، در زيباترين و آرماني ترين شکل خود.
جشن مصرف
ايام کريسمس شکل فشرده و تشديد شدهء مصرف گرائي در ساير روزهاي سال است. در زندگي روزمره، به هرسو که مي نگريم با نوعي «ويترين» يا «پوستر» يا «پردهء نمايش» روبه رو مي شويم که فرآورده اي را براي فروش عرضه مي کند. ندائی انتقادي نهيب مي زند: به هرسو که مي نگري با يک «فريب» روبرو هستي! با نوعي شعبده و تردستي که ناخودآگاه تو را به دام مصرف مي اندازد! اما چرا ما
به اين دام مي افتيم؟ آيا ما نمي دانيم چه مي کنيم؟ در اين دام چه لذتي نهفته است؟ آيا ما خودخواسته در اين «دام» نمي افتيم؟
يا اينکه جبري پنهان در کار است، چيزي در ناخودآگاه ما، يا جبري اجتماعي از موقعيت ما در روابط توليد و مصرف؟ آيا ما «قرباني» ي يک ايدئولوژي به نام «مصرف گرائي» و «بازيچه» دست طبقاتي به نام تاجر و سرمايه دار شده ايم؟ شايد در اصل «ما» ئي در کار نيست! آن «من» و «ما» ساخته و پرداختهء همين روابط اجتماعي مبتني بر بازار است که از ابتدا موجودي را مي سازد و به بار مي آورد که «ذهنيت» اش دست ساختِ ماشينِ نامرئي تبليغات است. تبليغات آموزشي، فرهنگي، رسانه اي، و سياسي. او از همان ابتدا موجودي «مصنوع» است، از خود «اختيار» ندارد، نوعي آدم مصنوعي يا «روبات» در جامعهء مصرفي مدرن و پسامدرن است!
اما در جشن کريسمس و شادي سال نو، ما به خيابانِ مصرف گام مي گذاريم، عينک تيرهء انتقاد را از چشم برمي داريم و هم سو با روحيه اي که در خيابانها موج مي زند، اعلام مي کنيم «مصرف کننده» فردي است آزاد و مختار که انتخاب مي کند، برمي گزيند يا پس مي زند، و با اين کار نياز و توقعِ مشروع يک شهروند در تمدني پيشرفته را برمي آورد.
کارکرد تمدني مصرف
در جهاني که سرمايه بر آن حکم مي راند ما همه مصرف کننده ايم، چه بخواهيم چه نخواهيم. اگر به خود بقبولانيم که نيازي به اتوموبيل، غداي فوري و کوکاکولا،
يا شلوار جين نداريم، اگر با رياضت کشي خود را مجبور کنيم که از تلويزيون و ماشين ظرف شوئی و جاروبرقي و ظرف پلاستيکي و اسباب بازي کودکان صرف نظر کنيم، باز خواهيم ديد که مصرف کنندهء صفحهء موسيقي، نوار ويدئو ، دوربين عکاسي و کامپيوتر و «تور مسافرتي» و تلفن همراه هستيم. باز بايد سري به سوپرمارکت بزنيم و براي مرغ ماشيني و گوشت وارداتي و محصول کارخانه هاي روغن و قند و چاي و لبنيات، يا سيگار و آبجو، ارزش مبادله را از دستي به دست ديگر بسپاريم.
بالارفتن «نياز» در زندگي روزمره، نشانه اي از بالا رفتن استاندارد زندگي و سطح رفاه است. به اين تعبير، بالارفتن نياز، نشانه اي از رشد تمدني است، يعني بالا رفتن فرهنگ. کم شدن ساعات کار و آزاد شدن بيشتر اوقات فراغت، مي تواند به طور بالقوه به بالابردن کيفيت يادگيري و کسب فرهنگ در علوم و هنرها کمک کند. به قول اقتصاددان بزرگ قرن بيستم ارنست مندل، گسترش اصيلِ نيازها، بخشي ضروري از کارکرد تمدن سازِ سرمايه است (۱).
کارل مارکس در يکي از مهمترين آثارش (گروندريسه) بر کارکرد تمدن ساز سرمايه به عنوان پايه گذار «فرديت غني و شکوفا» تآکيد مي کند. مارکس مي نويسد: «اکتشاف، خلق، و ارضای نيازهاي تازه که از [رشد] خود جامعه بر مي آيد؛ پروراندن همهء کيفيات انسان اجتماعي و توليد همين کيفيات در غني ترين شکل خود در نيازهاي انسان، نيازهائي با کيفيت بالا؛ پيدايش اين انسان به عنوان کامل ترين و يونيورسال ترين محصول اجتماعي، که براي تشفي همه سويهء
نيازهايش بايد بتواند از همهء لذت ها و درجهء بالائي از فرهيختگي برخوردار باشد ـ همهء اين ها از شرايط وجه توليدي است که توسط سرمايه بنا شده است.» (گروندريسه ،ص ۴۰۹، در کتاب مندل ص ۳۹۶)
اگر کالاهائي را که در جامعه سرمايه داري به سلامت انسان و محيط زيست آسيب مي زنند کنار بگذاريم، بايد با ارنست مندل همرأي باشيم که: «انسان به عنوان موجودي مادي با نيازهاي مادي، هرگز از راه رياضت طلبي و بي نيازي مصنوعي، به توسعهء کامل امکانات بالقوهء خود و فرديتّي همه سويه با آن، نخواهد رسيد؛ بلکه تنها از راه توسعهء عقلاني مصرف، که آگاهانه تابع منافع جمعي و دموکراتيک اوست، مي تواند آن توسعه را تحقق ببخشد.» (۲)
حتا آن «عارفان» عصر مدرن که مدعي اند لذات اين جهاني و استفاده از ماديات را از خود دريغ نمي کنند، و «بي نيازي» آنها به معني رياضت کشي خودآزارانه نيست، در نمي يابند که مکانيسم هاي استفاده از «لذات اين جهاني» همه توسط پروسه هاي سکولار گردش سرمايهء صنعتي در اختيار آنها گذارده مي شود و هر دقيقهء آن پيشاپيش به نحوي «عقلاني» در مسير حرکت سرمايه به سوي «تحقق» (يا در اطلاح مارکسی والورزيشن) حساب شده است.
مصرف کننده به عنوان شهروند
در کشورهاي پيشرفتهء سرمايه داري نظير آمريکا، مصرف کنندگان به عنوان شهروند از حقوقي برخوردارند. هربنگاه، يا موسسهء خدماتي که به مردم کالا و خدمات عرضه مي کند، به طور کتبي و رسمي يک سلسله «حقوق» براي مصرف
کنندهء آن کالا و خدمت ارائه مي کند که در صورت نقض آنها، مصرف کننده مي تواند به دادگاه شکايت ببرد.
در فلسفهء سياسي، «شهروند» کسي است که در پروسهء تصميم گيري هاي سياسي آزادانه مشارکت دارد. از سوي ديگر، نقش «مصرف کننده ي کالا» در سياست ناچيز شمرده مي شود. مصرف کننده، چهره اي نامنفرد در ميان تودهء خريداران بازار است. با اينهمه، با رشد دموکراسي ليبرال، در جامعهء مدني نيز به تدريج مصرف کنندگان مي توانند با استفاده از حقوق شهروندي، به کيفيت مصرف کمک برسانند.
در آمريکا، از دوران «نيو ديل» (سالهاي ۱۹۳۰ تا جنگ جهاني دوم) ، مصلحان اجتماعي سعي کردند با سازمان دهیِ مصرف کنندگان عليه اجناس و خدمات بد و گران، به نفع مصرف کنندگان قوانين مترقي بگذرانند. پس از جنگ به تدريج «مصرف کننده» (کان سيومر) نيز مقوله و طبقه اي مستقل در کنار «سرمايه» و «کار» به حساب آمد. سياست اقتصادي روزولت براي بالا بردن تقاضا و بيرون آمدن از بحران، که به نام «اقتصاد کينزي» مشهور است، اولويت را به توان مصرف کنندگان و قدرت خريد آنها داد. در دولت روزولت نمايندگان مصرف کنندگان نيز در کميسيوني به نام «کميتهء مشورتي مصرف کنندگان» (کانسيومر ادوايزوري بورد) درکنار نمايندگان کارگران و سرمايه داران حضور پيدا مي کردند. در اين دوران و دهه هاي بعد در آمريکا ما شاهد انواع «جنبش هاي مصرف کنندگان» هستيم که زنان در آنها نقش برجسته اي داشتند (۳)
«برچسب هاي اطلاعات» بر روي اجناس، رعايت قوانين امنيت در جاده ها و اتوموبيل ها و حفاظت اطفال، غيرقانوني کردن تبليغات کذب، در کنار قوانين ضد تراست و ضد مونوپولي از زمرهء اين اقدامات به نفع مصرف کنندگان بوده است.
ايرانی را مجسم کنيد که در آن مصرف کنندگان خدمات مسافربري مي توانستند عليه علل سوانح جاده ها قوانيني از مجلس بگذرانند، يا عليه ساختمان سازي بی رويه، ناديده گرفتن حقوق پياده روها و ناديده گرفتن قوانين منطقه بندي(زونينگ) به دادگاه شکايت برند؛ يا می توانستند در هزاران مورد ديگر در عرصه هاي خصوصي و دولتي که پيش شرط آن ها داشتن حقوق شهروندي و استقلال کامل قوهء قضائيه است، به طور جمعی احقاق حق کنند. در جامعهء بي حقوق، قدرت اصلی مصرف و حقوق آن به طور عمده از آنِ آقازادگان است. در بازي قدرت و مصرف، ميان آقازادگان اصول گرا و شيوخ سلطنتيِ عرب، ذره اي تفاوت وجود ندارد!
در پايان مي توانيم بار ديگر عينک تيرهء واقع بيني را به چشم بگذاريم تا ببنينيم جنبش مصرف کنندگان در جامعهء مدني و تصويب قوانيني به نفع اين مصرف کنندگان، تا چه اندازه در اختلافات طبقاتي و شکاف ميان دارا و ندار در آمريکا، به عنوان يکي از نابرابر ترين جوامع تاريخ، تأثير گذاشته است. اما اين موضوع، خود داستان ديگري است.
مصرف گرایی جامعه مدرن اروپا موجب تأسف است
الکسی دوم رهبر روحانی کلیسای ارتدکس روسیه از این امر که اروپا به جامعه ای مصرف گرا تبدیل می شود ابراز نگرانی کرد.
به گزارش خبرگزاری مهر رهبر روحانی کلیسای ارتدکس روسیه گفت: تمدن مدرن اروپا به حاکمیتی غیر مسیحی تبدیل می شود که این امر هشدار دهنده است.
الکسی دوم گفت: بازشناخت ارزش انسان بر اساس این سنت مسیحی که انسان تصویر خداست امروزه به واسطه توجیه اراده خودخواهانه، لیبرالیسم اخلاقی رو به انحطاط می گذارد.
رهبر روحانی ارتدکسهای روسیه یادآور شد: این امر که گاهی تمدن مدرن اروپا را پسامسیحیت می نامند پدیده ای اتفاقی نیست و عدم حضور خداوند این جامعه را رو به نابودی می برد.
بر اساس اظهارات پاتریاک روسیه فقدان معنویت بزرگترین چالش اروپای امروز محسوب می شود. بسیاری از شرکتهای تجاری قصد دارند با سوق دادن جامعه به سوی مصرف گرایی بازار خود را توسعه دهند .
الکسی دوم درباره شرایط روسیه یادآور شد که سطح دانش دینی این کشور هنوز کمتر از اروپای غربی است.
پاپ فقید ژان پل دوم نیز همواره نسبت به مصرف گرایی در جوامع مدرن ابراز تأسف می کرد.
پاپ فعلی، بندیکت شانزدهم نیز به مناسبت کریسمس امسال مصرف گرایی جوامع را عامل از بین رفتن روح حقیقی کریسمس عنوان کرد.
نگاهى به گسترش فرهنگ مصرف گرايى
ويترين مغازه ها رنگ گرفته است.فروشندگان در تلاش براى دلربايى از مشتريان به اهميت تغييرات پى در پى در نقش و نگار ويترين خود پى برده اند.آنها در تلاش براى رسيدن به سود بيشتر به اين تغييرات و جلوه هاى بصرى دل بسته اند.از سوى ديگر به نظر مى رسد كه مشترى نيز به مصرف هر چه بيشتر كالاى همه ويترين ها اميدوارى غير معمولى پيدا كرده است.نقش و نگار مغازه ها در كنار شدت گرفتن موج تبليغات گوناگون در اطراف ما در سالهاى اخير، به اين اميدوارى خوش باورانه و عجيب نيز دامن زده است.كافى است سرى به مراكز خريد در اطراف زندگى خود بزنيم.به موج جمعيتى بنگريد كه فوج فوج و لايه لايه از كنار ويترين ها مى گذرند، مى ايستند و آنگاه خواسته و نا خواسته گرفتار مى شوند و خريد مى كنند.از انواع پوشاك و اقسام مواد غذايى گرفته تا لوازم خانگى، خانه و ماشين و تجمل گوناگون.اين گرايش عجيب به خريد هر چه بيشتر گاه آنقدر شدت مى گيرد كه از چارچوب منطقى خود خارج مى شود.كارشناسان مسائل اجتماعى با دقت در اين پديده، از يك سو مصرف را به عنوان پديده اى تازه در زندگى امروزى ما مورد مطالعه قرار مى دهند و از
سوى ديگر از بخش تاريك و غير معمول آن نيز به عنوان «مصرف گرايى» ياد كرده و با اعلام اينكه گرايش به اين گونه مصرف در جامعه افزايش پيدا كرده است، به دنبال راهى براى بررسى دقيق اين پديده مى گردند.با كند وكاوى ساده در جزيى ترين لايه هاى زندگى اجتماعى، مى توان جلوه هاى ناخوشايند مصرف گرايى را در جامعه و در ميان همه لايه هاى اجتماعى به شكلى عيان ديد و به صحت اين نكته پى برد.شدت گرفتن پديده خريد در ميان خانواده هاى ايرانى و مصرف انواع و اقسام كالاهاى نالازم در زندگى روزمره، از شكل گيرى اين رويه نا متعارف در زندگى اجتماعى ما خبر مى دهد.رويه اى كه در بعد اجتماعى با بهره گيرى از عادات ناپسندى همچون چشم و همچشمى، نگاه محورى در پديده خريد را از دايره نياز خارج ساخته به مرحله مصرف تظاهرى سوق مى دهد و در بعد اقتصادى نيز با تمايل به صنعتى شدن هر چه بيشتر به عنوان يكى از ابعاد و پيامد هاى آن، خود به خود در جامعه رسوب مى كند.به گفته كارشناسان مسائل اجتماعى در اين مرحله اين نياز هاى ابتدايى و نخستين انسان نيست كه در تأمين وسايل و كالاها تأثير گذار مى شود.چه آنكه فرد بدون داشتن نياز آنچنانى به سمت آن سوق پيدا مى كند.اينجاست كه افراد جامعه بى بهانه و در تأثير جاذبه هاى بصرى گرفتار مى شوند.خريد مى كنند و از سر و كول مغازه ها بالا مى روند.خريد تا نفس آخر چونان شعارى اعجاب بر انگيز به مانيفست مشتاقانى تبديل مى شود كه براى همه مغازه ها و مراكز خريد، بى اندازه اعتبار قائل اند.آنها راه خود را مى روند و حساب از دستشان خارج شده است.اين رويه
بى حساب و كتاب از منظر كارشناسان به مثابه نوعى آفت درون زندگى اجتماعى مورد بررسى قرار مى گيرد.
جامعه شناسان در مطالعات خود بر روى پديده مصرف و به تبع آن آغاز مصرف گرايى در جوامع امروزى را به رشد و گسترش اين پديده در غرب ارجاع مى دهند، بررسى هاى تاريخى-اجتماعى نشان مى دهد كه چگونه گسترش زندگى شهرى و شهرنشينى با جنبه هاى روانى و اجتماعى خاص خود زمينه را براى مصرف گرايى به عنوان سبكى خاص از زندگى فراهم مى كند. «حميد پورنگ» كارشناس و پژوهشگر مسائل اجتماعى در تحليل اين پديده به ابتداى قرن بيستم، به عنوان آغاز شكل گيرى اين سبك خاص اشاره كرده و مى گويد: «اين سبك با الگوهاى فرهنگى نو در ميان افراد طبقه بالا و متوسط شهرى رواج پيدا كرد.در شهرها فروشگاه هاى بزرگ تأسيس شد و فرهنگ مصرف گرايى را القاء كرد.در اين فرهنگ ويژه، يك شعار اصلى رواج پيدا كرد و آن اينكه تا مى توانى بخر و هر چه بيشتر مصرف كن. بر پايه همين شعار بود كه رقابت در خريد و مصرف به عنصر اصلى اين فرهنگ تبديل شد.افراد در خريد بيشتر و مصرف بيشتر از يكديگر پيشى مى گرفتند و به طور تقريبى مصرف گرايى به نوعى وجهه اجتماعى تبديل شد».
مصرف گرايى نوين و طبقات اجتماعى
در اين شرايط جديد مصرف در تعامل انسان و كالا به عنوان سبكى تازه در زندگى آدميان راه پيدا كرد.اين سبك تازه خالى از ايراد نبود،زندگى امروز ما

فایل : 21 صفحه

فرمت : Word