مقاله کامل بررسی رابطه بین اختلاف قرائات و شبهه تحریف قرآن

بررسی رابطه بین اختلاف قرائات و شبهه تحریف قرآن
چکیده
در طول تاریخ اسلام عدهای با تسمک به وجود روایاتی ضعیف در کتب حدیثی اهل سنت و شیعه، شبهه تحریف قرآن را مطرح ساخته اند. تا جایی که یکی از محدثین معروف شیعه به نام میرزاحسین نوری کتابی مستقل در این زمینه تألیف نموده است. عمده کسانی که قائل به تحریف قرآن شدهاند به روایاتی استناد نمودهاند که بخش قابل توجهی از آنها شامل روایاتی است که به اختلاف قرائات در قرآن مربوط میباشد.
از آنجا که مصونیت قرآن از تحریف از ابعاد مختلف دارای اهمیت میباشد و در صورتی که خلاف آن ثابت شود هر گونه استناد و استدلال به این کتاب آسمانی مورد تردید واقع میشود. ما در این نوشتار این موضوع را اثبات کرده ایم که اختلاف قرائات بر تحریف قرآن دلالت نداشته و اختلافاتی که در قرائات قرآن وجود دارد به مصون بودن این کتاب آسمانی از تحریف خدشه ای وارد نمیکند.
کلمات کلیدی: قرآن، تحریف، اختلاف قرایات
مقدمه
دانشمندان حوزه علوم قرآن و تفسیر از سالهای اولیه ظهور اسلام تا کنون کتابهای متعددی در زمینه اختلاف، قرائات و همچنین عدم تحریف قرآن به طور مستقل به رشته تحریر درآوردند اما رابطه بین اختلافات قرائات با تحریف یا عدم تحریف قرآن موضوع مهمی است که تحقیق و تألیف چندانی در مورد آن صورت نگرفته است.
در این زمینه دو دیدگاه کاملا متفاوت وجود دارد: گروهی اختلاف در قرائات را نشانه تحریف قرآن میدانند. در میان علما و اندیشمندان شیعه سید نعمت الله جزایری (م112ق) نخستین کسی است که در کتابهای منبع الحیاه و الانوار
النعمانیه اختلاف قرائات را دلیل تحریف قرآن دانسته است (جزایری، سید نعمت الله، منبع الحیاه، بیتا، ص 66 و 67و الانوارالنعمانیه، 1404: 1صفحات 362و 363).
همچنین میرزاحسین نوری معروف به محدث نوری از محدثان شیعه در قرن چهاردهم هجری در کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب ربالارباب، اختلاف قرائات را دلیلی بر تحریف قرآن بیان میکند. گروه کثیری از دانشمندان مسلمان، اختلاف قرائات را دلیل بر تحریف قرآن ندانسته اند.
در این نوشتار برآنیم که دیدگاههای مختلف را در این زمینه بررسی کنیم و با نقد دیدگاه اول مصونیت قرآن از تحریف با وجود اختلاف در قرائات را اثبات کنیم.
پیش از وارد شدن به اصل بحث لازم است توضیحی کوتاه در مورد دو واژه تحریف و قرائات مطرح نمایم.
معناشناسی تحریف
تحریف از ریشه حرف (به معنای لبه، کنار و مرز یک چیز (در بحث به معنی مایل کردن، منحرف کردن و دگرگون ساختن است و تحریف سخن، به معنی ایجاد نوعی دگرگونی و انحراف در آن است.
راغب در مفردات میگوید: « تحریف کلام یعنی سخنی را که دو احتمال دارد، تنها به یک احتمال حمل کنی، گر چه برخلاف اراده و منظور صاحب سخن باشد»)راغب اصفهانی، ، ص 228).
لغتدانان برای این واژه معانی متعددی نقل کرده اند، که با دقت در معانی یاد شده به این نتیجه می رسیم که بنابر تصریح بسیاری از دانشمندان علم لغت، معنای اصلی آن، لبه، کناره و نهایت چیزی است و سایر معانی دیگر به این معنا بازگشت پیدا می کند (ابن اثیر، 2/369، مصطفوی، 2/ 198).
اقسام تحریف
با توجه به معنی لغوی تحریف، می توان تحریف قرآن را به دو نوع لفظی و معنوی تقسیم کرد)نجارزادگان، صفحات 17و 18). البته برخی قسم سومی نیز برای تحریف قائل میباشند و آن تحریف عملی است)مکارم شیرازی، جلد11، صفحات 28و 29).
تحریف معنوی به برداشت انحرافی و تفسیر و توجیه سخن برخلاف مقصود گوینده و بر اساس امیال و آراء افراد یا گروههای خاص اطلاق میشود، مانند برداشتهای مذاهب کلامی از آیات قرآن، قرآن کریم از وقوع این گونه از تحریف در کتاب های آسمانی گذشته در آیاتی یاد کرده است. «یحرفون الکلم عن مواضعه، کلمات الهی را از جایگاهش منحرف می سازند» (سوره نساء، آیه 46).
« و یحرفونه من بعد ما عقلوه، سخن خدا را پس از آنکه دریافته اند، تحریف میکنند» (سوره بقره، آیه 75).
منظور از تحریف عملی، عمل برخلاف دستور قرآن است. در مورد اینکه این دو نوع تحریف در مورد قرآن اتفاق افتاده است، بین دانشمندان مسلمان اختلاف وجود ندارد و روایات نیز این را تأیید میکند.
تحریف مورد بحث و نزاع که در علوم قرآن مطرح است. تحریف لفظی است که برای آن نیز اقسامی ذکر کردهاند که عبارت است از: تحریف بالنقیصه، تعریف بالزیاده و تحریف بالترتیب.
در این زمینه اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان اسلامی اعتقاد دارند، قرآن کریم از تحریف بالزیاده، یعنی اضافه شدن کلام بشر به قرآن، مبری است. در مورد تحریف بالترتیب اینکه آیات و سورههای قرآن برخلاف ترتیب نزول جمع آوری شده باشند، به اصالت و حقیقت قرآن لطمهای وارد نمیکند.
آیت ا… مصباح یزدی معتقد است: « تحریف لفظی اگر به معنای عدم رعایت ترتیب نزول آیات و سورهها در مقام
نگارش و قرائت آنها باشد، مسلما در مورد قرآن تحقق یافته است، به این معنا که آیات و سور قرآن موجود، در موارد بسیاری برطبق ترتیب تدریجی نزول آن تنظیم نشده است.
البته قرآن نازل شده بر پیامبر اسلام (ص) از زمان نزول تا کنون نه مفقود شده و نه برای آن مطلبی افزوده شده است و همیشه بین مسلمانان حفظ شده تا به دست ما رسیده است، اما اگر منظور تغییر در اعراب کلمات یا دگرگون شدن الفاظ آیات)جابجایی یا تغییر الفاظ آنها (و یا کاستی برخی آیات، کلمات و حروف قرآن در عین محفوظ ماندن اصل آن باشد، این گونه تحریف و تغییر مورد اختلاف است (مصباح یزدی، ص 308و 309).
مفهومشناسی قرائات
قرائات به لحاظ ساختار کلمه، جمع قراءه و حداقل دارای سه معنی است: الف (خواندن و تلاوت کردن)سبزواری، لغت نامه قرآن کریم، 4/419). بر اساس این معنا، معنای اصلی «قرأ» خواندن است. صبحی صالح خواندن را معنای اصلی «قرأ» دانسته و می گوید: قرأ به معنای «تلا» در میان عرب قبل از اسلام رواج داشته است)صالح ص 19و 20).
ب) جمع کردن (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن 1412، ص 668).
بر اساس این معنا، قرائت در اصل به معنای خواندن نیست، بلکه از این جهت که قاری هنگام خواندن قرآن، حروف و کلمات را به یکدیگر ضمیمه می کند، لفظ قرائت بر خواندن اطلاق شده است (ابن منظور، 1/ 128).
ج) خواندن همراه با فهم، علامه مرتضی عسکری با توجه به موارد به کار بردن واژه « قراءه» در قرآن، روایات و
لسان صحابه می فرماید: قرائت در زمان پیامبر (ص)،و صحابه به معنای خواندن همراه با فهم معنای آیات به کار رفته است و «إقرأ» به معنای تعلیم لفظ قرآن همراه با معانی آیات بوده است و « مقرئ» به کسی اطلاق میشد که خواندن قرآن را همراه با تفسیر آیات به دیگران میآموخت (عسکری، ج 1، ص 289).
در مورد معنای اصطلاحی قرائت نیز دیدگاههای مختلفی وجود دارد که برای رعایت اختصار به دو مورد آن اشاره میشود: قرائت عبارت است از بازگویی الفاظ قرآن، همانگونه که پیامبر اکرم (ص) خود تلفظ فرموده، یا در محضر مبارکش تلفظ شده و ایشان تقریر کردهاند، خواه یک قرائت یا قرائتهای متعدد باشد (فضلی، ص 56).
در تعریف دیگری آمده است:
قرائات، عبارت است از اختلاف الفاظ وحی نازل شده بر پیامبر (ص)، از جهت نوشتن حروف و کیفیت آنها از قبیل تخفیف، تثقیل و امثال اینها، که از سوی قراء نقل شده است (زرکشی، 1/ 465).
انواع اختلافات در قرائات
اختلاف در قرائات بسیار زیاد است، مثل اختلاف در حرکات اعراب و بنا، تقدیم و تأخیر، زیاده و نقصان، مد و قصر، تخفیف و تشدید، ترقیق و تخفیم، اخفا و اظهار، فک و ادغام.
دانشمندانی مانند فخر رازی، ابن قتیبه، ابن جزری و دیگران در مقام استقراء قرائات (علیرغم اختلاف و انواع آن) برآمدهاند و سعی کردهاند جهات یا وجوه اختلاف نیز مشخص نمایند. برخی از آنان وجوه اختلاف در قرائات را در هفت مورد منحصر داشتهاند. ابن قتیبه مینویسد: وجوه اختلاف قرائات را در هفت وجه یافتم:
1- اختلاف در حرکات کلمه، بدون اینکه در معنی و صورت و شکل آن تغییری ایجاد کند. مانند « و یضیق صدری» (سوره شعراء /13). که هم به رفع قاف و هم به نصب آن قرائت شده است.
2-اختلاف در حرکات که تغییری در معنا ایجاد کند ولی صورت و شکل کلمه محفوظ باشد مانند کلمه «کفلها» در آیه « و کفلها زکریا»)آل عمران /37). که کلمه کفلها هم به تخفیف فاء و رفع محلی زکریا به عنوان فاعل و نیز به تشدید فاء کفلها و نصب محلی زکریا به عنوان مفعول دوم قرائت شده است.
3-اختلاف در حروف کلمه که در معنا تغییر ایجاد کند، ولی صورت و شکل کلمه محفوظ بماند، مانند« نُنشُزُ ها»)سوره بقره/259). که کلمه نُنشُزُها هم با زاء و هم با راء قرائت شده است.
4-اختلاف در حروف که در صورت و شکل کلمه تغییر به وجود میآورد ولی معنای کلمه محفوظ میماند. مانند « کالعهن المنفوش» در آیهو «تکون الجبال کالعهن المنفوش» (سوره قارعه/5) که این کلمه به صورت کاالصفوف المنفوش نیز قرائت شده است.
5-اختلاف در حروف که معنی و شکل را تغییر میدهد، مانند کلمه « طلح» در آیه «و طلح منضود» (سوره واقعه /29). که کلمه طلح با حاء(طلح) و با عین (طلع) قرائت شده است.
6-اختلاف در تقدیم و تأخیر مانند«و جاءت سکرة الموت بالحق» (سوره قلم/19) که به صورت « و جاءت سکرة الحق بالموت» نیز قرائت شده است.
7-اختلاف در زیاده و نقصان مانند «ما عملته ایدیهم» (یس /35) که به صورت ما عملت ایدیهم نیز قرائت شده است (رجوع کنید به فضلی، عبدالهادی، مقدمهای بر تاریخ قرائات).
تعداد موارد اختلاف در قرائات
تعداد موارد اختلاف قرائات بر اساس ثبت التیسیر فی قرائاة السبع نوشته دانی (م 444ه). در حدود 1100 مورد، ذکر شده است که بیشتر از دوسوم آنها به ادغام و ضمیر یا صیغه حاضر و غایب نیز فرق یعلمون و تعلمون، یغلی و تغلی و مانند آنها مربوط میشود (خرمشاهی، ص97).
نویسندگان کتاب معجم القرائاتالقرآنیه که موارد اختلاف قرائات را از ابتدا تا انتها احصاء نموده اند، تعداد موارد اختلاف را 10243 مورد ذکر کردهاند، که بخش عمده آن به ادغام یا عدم ادغام، اماله و جزئیات تجدیدی و سجاوندی مربوط میشود (احمد مختار و عبدالعان، معجم القرائات القرآنیه).
علل اختلاف قرائات
با نگاهی به مسئله اختلاف قرائات متوجه می شویم که اختلاف در قرائات قرآن کریم سه عامل اساسی داشته است، که ازاین میان دو عامل طبیعی و یکی ارادی بوده است.
صباوت خط عربی و نبود اعراب، حرکت، اعجام یا نقطه و نشان حروف در آن (نگارش قرآن با خط ابتدایی عرب).
اختلاف لهجه در قبایل مختلف عرب
1- اجتهاد قراء
دو عامل اول طبیعی و عامل سوم ارادی بوده است.
البته در برخی از کتب علوم قرآنی از عوامل دیگری نیز به عنوان علل اختلاف قرائات نام برده شده است که عبارتند از:
وجود غلط های رسم الخطی در مصاحف عثمانی
اختلاف تفسیر با نص قرآن
روایات جعلی و غیرمعتبر
اجتهادات شخصی صحابه
اجتهادهای عالمان نحوی
انحراف جامعه اسلامی از نظام ولایی
حب دنیا و غلبه هوی و هوس بر برخی از قاریان.
البته تأثیر سه عامل اول بر اختلاف قرائات بیش از سایر عوامل میباشد. و در بین سایر علل ذکر شده نیز باید گفت برخی از آنان تأثیر بیشتری در اختلافات داشته و بعضی تأثیر کمتری داشتهاند، به همین دلیل بررسی میزان تأثیر عوامل ذکر شده در اختلاف قرائات نیازمند تحقیق مفصلتری است.
آیا قرآن و قرائات یکی هستند؟
یکی از مسائلی که در ارتباط با موضوع اختلاف قرائات مطرح است، این است که، آیا هر قرائتی از کلام وحی، قرآن به حساب می آید؟ و اینکه کدام یک از قرائات موجود، قرآن هستند؟
در این زمینه آراء و نظرات گوناگونی وجود دارد که به طور مختصر به آنها اشاره می کنیم (فضلی، ص 86).
هر قرائتی حتی قرائات شاذ، شایسته احراز عنوان قرآن میباشد. این نظریه را ابن دقیق مطرح کرده است (فضلی، عبدالهادی، ص 87).
قرآن و قرائات، در حقیقت متفاوت از یکدیگرند.
زرکشی و بعضی از دانشمندان علوم قرآن معتقدند:
« قرآن و قرائات دو حقیقت متغایر هستند قرآن عبارت است از وحیی که بر محمد (ص) به منظور بیان قوانین الهی و اعجاز نازل شده است، اما قرائات عبارت از اختلاف وحی از
لحاظ حروف و کلمات و کیفیت ادای حروف این کلمات از نظر مشدد و یا مخفف خواندن و امثال آنها»)زرکشی، 1/318).
برخی از دانشمندان معاصر نظیر: آیت اله خویی و دکتر صبحی صالح نیز بین قرآن و قرائات تفاوت قائلند، آیتالله خویی در این باره مینویسد: « هر یک از قراء سبعه ممکن است احیانا گرفتا اشتباه شده باشند. و دلیلی از نظر عقل و شرع وجود ندارد که لزوما باید از قاری خاصی از این قراء سبعه و یا دیگران در قرائت قرآن پیروی نمود.
عقل و شرع ما را از پیروی امری که یقینی نیست، منع کرده است (خویی، 1/171).
متفاوت بودن قرائات از لحاظ منطبق بودن آنها بر شرایط قرائات صحیح بر اساس این دیدگاه در صورتی که قرائتی دارای سند صحیح باشد و با دستور زبان عربی و رسم الخط مصحف عثمانی مطابقت داشته باشد، میتوان آن را به عنوان قران پذیرفت و بین آن قرائت و خود قرآن تفاوتی قائل نشد.
ولی قرائانی که حتی یکی از این شرایط سه گانه را نداشته باشد را نمیتوان به عنوان قرآن تلقی کرد و یا لفظ قرائت را بر آن اطلاق کرد و قطعا میبایست بین این گونه قرائات و قران تفاوت قائل شویم.
قرائتهای مشهور قرآن
با نگاهی به آثاری که از قرن اول تا چهارم هجری قمری تألیف شده است به این نتیجه میرسیم که قرائات موجود قرآن عبارتند از: قرائات سبعه (که قرائات مشهور شمرده میشوند(، قرائات آحاد و قرائات شاذ)آشوری، 366تا 395).
نکته مهم اینکه بعضی از این قرائات از اصحاب امامان معصوم نقل نشده، بلکه نقلکنندگان آنها بیشتر مؤلفان کتب قرائات و تفسیر، مانند زمخشری، طبری، ابن الجرزی، ابن
خالویه و ابوعمرودانی بودهاند و هر چه از عصر غیبت فاصله میگیریم، مفسران شیعه کمتر به نقل قرائات خاص اهل بیت میپردازند و بر حجم روایات قرائات از قاریان مشهور یا حتی شاذ افزوده میشود.
به شکلی که بعضی از تألیفکنندگان کتابهای قرائت خود ملاکهایی را تعیین و بر اساس آن قرائاتی را برگزیدهاند.
ابن جرزی در معرفی این قرائات میگوید: « قرائاتی است که سند آنها از مزیت صحت برخوردار میشود و این قرائات منطبق بر ضوابط عربیت و موافق با رسمالخط عثمانی میباشد (ابن الجرزی، منجدالمقرئین، ص 15).
البته این تنوع دیدگاهها و ملاکها و وجود نویسندگان و کتب مرتبط با قرائات که از قرن چهارم تا دوازدهم هجری امتداد داشته است، هرگز از شهرت و اعتبار قرائات سبع نکاسته است. و این قرائات همواره محور بحث و مطالعه و تدریس پژوهشگران بوده است (فضلی، ص66).
دیدگاهها در مورد اینکه اختلاف قرائات تحریف تلقی نمیشود
بیشتر روایاتی که محدث نوری برای اثبات تحریف قرآن در کتاب معروف خود« فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب» مطرح نموده است، شامل اختلاف قرائات قرآن است. اما اینکه آیا اختلاف در قرائت دلیل بر اختلاف در نص وحی و اثبات تحریف قرآن است یا نه، مورد اختلاف است و نظر دانشمندان علوم قرآن این است که اختلاف در قرائت بر اختلاف در نص قرآن دلالت نداشته و این موضوع تحریف در آیات الهی را اثبات نمی-کند.
آیت ا… حسنزاده آملی در این زمینه مینویسد:
اختلاف قرائت ها موجب تحریف و تغییر قرآن نمیگردد و با اختلاف قرائتها در قرآن، نه کلمهای افزوده میشود و نه چیزی کاسته میگردد، زیرا اختلاف آنها در اعراب و صداها و برگرداندن ضمیر و کیفیت تلفظ، و خطاب و غیبت و مفرد و

فایل : 19 صفحه

فرمت : Word