مقاله کامل ارتباط معنایی آیات در مسئله طلاق در سه حوزه اصول فقه، تفسیر و زبان شناسی

چکیده

گسترة ارتباط معنایی آیات، بسیار وسیع است، ولی اهداف، روش­های علوم و تفکیک مرزهای دانش­، سبب شده در هر دانشی به برخی از ابعاد ارتباط بین آیات توجه شود؛ برای دستیابی به نگرشی همه­ جانبه در مسئله طلاق باید ارتباط معنایی آیات در تمام جهات پنهان و آشکار مورد ملاحظه قرار گیرد. در این مقاله ضمن تبیین تعامل معانی آیات در سه حوزه دانش اصول فقه، تفسیر و زبان­شناسی سعی شده مقولاتی نظیر عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ، مجمل و مفصّل، ارتباط آیات با شأن نزول، انحاء ارتباط سیاقی و وحدت سور­ه­ها و تلفیق مفهومی در آیات طلاق مورد بررسی قرار گیرد و در هر مورد نمونه­‌های عینی ارائه شود. لذا ضرورت نگرش­‌های فرافقهی در مسئله طلاق برای حسن اجرا و حسن تفسیر قوانین مبتنی بر فقه اثبات می‌­شود.

کلید واژه ها: طلاق، ارتباط سیاقی، ارتباط معنایی، زبانشناسی، تفسیر اصول فقه

طرح مسأله

آیات قرآن در جهات مختلف با یکدیگر ارتباط دارند. فهم کامل و همه جانبه مفاهیم، موضوعات و احکام یک مسئله در قرآن، منوط به توجه همه جانبه به ابعاد ارتباط معنایی آیات می‌­باشد. مسئله طلاق نیز از اهم مسائلی است که باید بر مبنای اصل (أن القرآن یفسر بعضه علی بعض) در همه لایه­ها و جهات ارتباطی آیات مورد بازبینی قرار گیرد. ولی متأسفانه به جهت بی­توجهی به این نکته، نگرش­‌های مربوط به مسئله طلاق، نگرش­‌های کامل و مطابق با واقعی نیست.

از آسیب­شناسی موجود در نگرش­‌های مربوط به مسئله طلاق، این حقیقت روشن می‌­شود که علاوه بر عوامل اجتماعی و فرهنگی، وجود یک آسیب بنیادین در زیرساخت­‌های حوزه نگرش­‌های علمی، مسبب برخی از ضعف­‌های نگرشی در ابعاد مسائل طلاق است. یعنی این آسیب، نوعی عارضه­ است که در نحوة تعامل برخی از دانش­ها متکفّل تبیین ارتباط معنایی آیات می‌­باشند. این دانش­ها با حدود و ثغوری که ناشی از تفاوت غایات، مسائل، اهداف و موضوعات است، از هم ممتاز شده­اند و در هر یک از این سه دانش به ارتباط معنایی آیات از جهت خاصّی توجه شده است. این مطلب سبب گسست­­ها و فواصلی در نگرش­ها می‌­شود، در حالی که برای فهم همه ابعاد ارتباط معنایی آیات، باید از ظرفیت همه دانش­­ها بهره جست. این فرآیند صحیح نیست که هر دانشی به برخی از وجوه ارتباطی آیات بنگرد و نتایج خود را در حصار همان دانش نگاه دارد، بلکه باید ترتیبی اتخاذ شود که همه ظرفیت­‌ دانش­ها در جهت رصد نمودن ظرایف ارتباطات بین آیات قرار داده شوند. از ترکیب و مزجِ معقول و منطقی آیات در یک مهندسی نگرشی، چشم­انداز وسیع­تری در حوزة مسائل طلاق به دست می‌­آید و با این چشم­انداز نه تنها از احکام اولیه فقهی طلاق در متن قانون­پردازی می‌­توان استفاده نمود. بلکه با پیوست­‌های فرهنگی مبتنی بر آن نگرش­ها، زمینه برای مواردی نظیر اجتهاد مسائل در حوزة فقه حکومتی، حسن اجرا و حسن تفسیر قانون فراهم می‌­شود.

روش بحث و استدلال در این مقاله این­گونه است که نخست با بیان کلیات و مفاهیم پایه­ای نظیر مفهوم طلاق، نحوة تشریع آن در قرآن، بیان مفهوم ارتباط معنایی آیات و … زمینه برای ورود به بحث آماده شده، آن گاه با ذکر نمونه­هایی عینی و کاربردی در مسئله طلاق، به دست می‌­آید که با ظرفیت­‌های موجود در دانش‎‌های مختلف می‌­توان وجوه بیشتری از ارتباط معنایی آیات را رصد نمود. بنابراین روش استدلال در این مقاله صرفاً استقرائی، استنباطی و توصیفی با ذکر نمونه­‌های عینی مربوط به مسئله طلاق است.

این مقاله بر آن است که با ذکر نمونه­‌های متعدد به این سؤالات پاسخ دهد. ارتباط معنایی آیات چیست و چگونه با توجه به این مقوله می‌­توان در ابعاد مسئله طلاق، به نتایجی رسید؟ چگونه می‌­توان از منظر سه دانش اصول فقه، تفسیر و زبان­شناسی، به ابعاد مختلف وجوه ارتباط معنایی آیات در مسئله طلاق توجه کرد؟ آیا می‌­توان از این رهگذر به ظرایفی نگرشی پیرامون مسئله طلاق رسید؟ آیا می‌­توان فراتر از روش متداول در اصول فقه با تأکید بر برخی دیگر از جنبه­‌های تفسیری مربوط به ارتباط آیات، به نگرش­هایی در حوزه طلاق رسید که احکام فقهی حقوقی در آن باره سکوت نموده­اند؟ آیا اثبات وسعت ارتباط معنایی آیات در مسئله طلاق با روش موردنظر می‌­تواند به آفرینش راهبردهایی برای حل بعضی از مشکلات کاربردی در حوزه تدوین، تفسیر و اجراء قانون منجر شود؟

1) تبیین مفاهیم پایه

1 1) جایگاه قرآن و مفهوم طلاق

یکی از مفاهیم پایه که به عنوان قیدی در موضوع اخذ شده، مفهوم طلاق است.

طلاق در لغت، اسم مصدر از ریشه (طلق، یطلق) است که در معنای <إطلاق> و <تطلیق> به کار می­رود (طریحی، بی­تا: ج5، ص 207). طلاق با مفهوم آزادی، رهایی و خالی شدن از پیوند، عهد و پیمان همراه است (راغب اصفهانی، 1363: ص 684).

طلاق در اصطلاح فقهی به معنای زائل نمودن قید و پیوند نکاح با صیغة مخصوص است (نجفی، 1366: ج12، ص274). در اصطلاح علم حقوق نیز نوعی رفع قید نکاح می‌­باشد (امامی، 1366: ص2). به تعبیر دیگر طلاق در علم حقوق، نوعی ایقاع است که با تشریفات خاصی به انجام رسیده و به موجب آن عقد نکاح از بین می­رود (محقق، 1360: ص3).

تشریع احکام طلاق در قرآن، در تطابق با نسخة تکوین و با ملاحظة همه مصالح نوعی و فردی در ساحت حریم خصوصی و اجتماعی، به انجام رسید. 500 آیه از مجموع آیات قرآن یعنی 13/1 آن در حوزه احکام عملی است و حدود 35 آیه به مسئله طلاق و برخی از حواشی و ملحقات آن اختصاص دارد. چهار مورد ذیل از شایع­ترین صورت­های طلاق در دورة جاهلیت قبل از ظهور اسلام است:

طلاق ضرار: به موجب این نوع طلاق، زنان متضرر می­شدند و قرآن از این نوع طلاق نهی فرمود (طبرسی، 1350: ج2، ص2).

لعان: به موجب لعان بعضی از حقوق الهی از بین می­رفت (طباطبایی، 1417ق: ج15، ص119). حتی گاهی لعان به واسطة نفی ولد اتفاق می­افتاد (حلی، 1372: ج3، ص 649).

ایلاء: مرد در گفتار خود، نزدیکی به همسرش را برای مدتی یا برای همیشه بر خود حرام می­نمود (حیدری، 1362: ص54).

ظهار: در ظهار که با لحن رکیکی به انجام می­رسید، همسر همانند مادر بر مرد حرام می­شد (شهید ثانی، 1403 ق: ج2، ص116).

با تشریع طلاق در قرآن، الگوهای جاهلی، منحط گردیده و الگوهایی کارآمد، نظیر طلاق خلع، رجعی، مبارات و بائن ارائه شد و مواردی جدید نظیر ارتداد (یعنی کفر بعد اسلام) به عنوان عوامل حرام­شونده زن بر مرد معرفی گردید (شهابی، 1369: ج3، ص20).

2 1) محدودة ارتباط معنایی آیات

آیات قرآن با یکدیگر روابط گوناگونی دارند. این روابط در ظاهر و باطن قرآن ساری و جاری است که برخی با اندک تأملی قابل اکتشاف است؛ اما فهم برخی دیگر از این ارتباطات به تلاش­ بیشتری نیازمند است. میزان وسعت یا محدودیت ارتباطی که آیات با یکدیگر دارند (در نظریاتی مبنایی) مورد اختلاف است. ذیلاً به سه نظریة اصلی در این باره اشاره می‌­شود:

1 2 1) ارتباط معنایی تمام آیات

مطابق این نظریه، قرآن بر اساس لوح محفوظ نازل شده و ترتیب آن توقیفیت دارد و همه آیات قرآن با یکدیگر به نوعی مرتبط هستند. گسترة ارتباط معنایی آیات مطابق این نظریه، بسیار وسیع و فراگیر است (ر.ک. سیوطی، بی­تا: ص73).

2 2 1) ارتباط برخی از آیات با یکدیگر

به مقتضای این نظریه، ارتباط معنایی آیات محدود می‌­شود و فقط حوز‌ه خاصی را شامل می‌­گردد. به عنوان مثال این رویکرد در برخی از جهت­گیری­ها، تنها ارتباط آیاتی را که در یک زمان، نازل شده­اند، می‌­پذیرد. مطابق این نظریه عده­ای فقط قائل به ارتباط درون­گروهی آیات شده و ارتباط برون­گروهی را نمی­پذیرند (ر.ک. مکارم شیرازی، 1375: ص308).

3 2 1) عدم وجود ارتباط معنایی بین آیات

این نظریه مربوط به قلیلی از مستشرقان است و بین دانشمندان اسلامی، قائلی ندارد. مطابق این نظریه هیچ نوع ارتباط معنایی تعریف­شده­ای بین آیات قرآن نیست (ر.ک. خرمشاهی، 1362: ص12).

4 2 1) تحلیل

نظریه زیرساختی که اساس این مقاله است نظریه نخست می‌­باشد، بر اساس این نظریه هر یک از مفاهیم، موضوعات و احکام قرآن باید در گسترة بازتاب همة مفاهیم و احکام آیات بازبینی شوند؛ زیرا بین همة آیات قرآن، ارتباط معنایی وجود دارد. مطابق این نظریه، مفهوم­سازی قرآن از معنای طلاق و سپس سیر این مفهوم در بستر سایر معانی و مفاهیم، نباید خارج از حیطة نگرش­‌های زیرساختی، انسان‎شناسی و جهان­بینی زیربنایی قرآن مورد بررسی قرار گیرد. البته هدف مقاله این نیست که با گشودن افق­‌های جدیدی از ارتباط معنایی آیات، بخواهد روشی جدید در علم اصول فقه ایجاد کند؛ بلکه فقط می‌­خواهد با ذکر نمونه­هایی این حقیقت را ثابت کند که با دقت بیشتر در جوانب مسئله طلاق (در پرتو قرآن) می‌‎توان به نگرش­‌های وسیع­تر و جدیدتری دست یافت.

2) اصول فقه و ارتباط معنایی آیات طلاق

<یکی از دانش­هایی که در کنار سفرة قرآن نشسته و از آن بارور شده، دانش اصول فقه است که از متدلوژی فقه بحث می‌­کند> (صدر، 1405ق: ج2، ص31). <اصول فقه، علمی است که غایت آن قدرت بر استنباط احکام شرعیه از مدارک اصلی آن است> (نائینی، 1404ق: ج2 1، ص29). بسیاری از مقولات اصول فقه فقط در فرآیند اجتهاد و استنباط احکام کارآیی دارد، مطالبی نظیر مقدمه واجب، اجماع، استصحاب و … از این قبیل است. ولی بعضی از مطالب اصول فقه هم می‌‎تواند در خدمت استنباط حکم درآید و هم می‌­تواند فراتر از این حوزه در سایر بخش‎‌های دین کارآمد باشد. ارتباط معنایی آیات هم مربوط به بخش احکام دین است و هم در بخش اخلاق و اعتقادات مورد ملاحظه قرار می‌­گیرد.

در هر حال ریشة دانش اصول فقه به این نکته باز می‌­گردد که شخص بتواند بر فهم احکام عملی مکلّف از متون دینی و بر اساس اصول اصلی مسلّط گردد (ر.ک. فیض، 1367: ص150).

1 2) عام و خاص

گاهی حکم عامی در قرآن بیان شده و عمومیت این حکم به وسیلة آیة دیگری تخصیص یافته است. اگر ارتباط معنایی آیات مخصّص با آیات عام در مسئله طلاق مورد ملاحظه قرار نگیرد؛ حکم حقیقی و نفس­الأمری از آن فهمیده نمی­شود. <ایجاد ارتباط بین عام و خاص، سبب می‌­شود، گسترة شمول عام، تحدید گردد. این تحدید گاهی از طریق تضییق یا توسعه حکم و گاهی از طریق تضییق و توسعه موضوع است. در قرآن موارد زیادی از آیات عام تخصیص یافته وجود دارد> (سیوطی، بی­تا: الاتقان فی علوم القرآن، ص 319).

فایل : 32 صفحه

فرمت : Word