مقاله در مورد مناره‌ ها

مناره در هنر معماري اسلامي ايران داراي مقام ويژه‌اي است. اين عنصر مسجد جهت رساندن صداي مؤذن و فراخواني تودة‌ نمازگزاران در مساجد به وجود آمد و جنبة تزييني و آرايشي آن در ايران بسرعت قوي‌تر شد؛ به گونه‌اي كه محلي شد براي نمايش انواع هنرهاي تزييني آجركاري و كاشيكاري. ظاهراً زينت دادن  و منقش و رنگي كردن مناره‌ها از نيمة قرن سوم هجري به بعد معمول شده است، از اين دوره به بعد بدنه و كلية قسمتهاي خارج مناره‌ها برافراشته گوياي اين حقيقت است كه مناره تنها به عنوان بيشتر براي زينت مساجد به كار مي‌رفته است. با توجه به ارتفاع اين مناره‌ها كه نگاه را به بالا مي كشاند و عظمت را القا مي كند مي توان گفت وجود مناره در مساجد وسيلة نزديك شدن به خالق و نيروهاي طبيعت نيز هست و به همين دليل در تزيين و زيباسازي مناره دقت زيادي شده است، به طوري كه هر مناره فقط نشان دهندة يك هنر نيست بلكه بعضي از مناره‌ها  جلوه‌گر مجموعه‌اي از هنرهاي تزييني، خطا طي،؟ نقوش هندسي، و گل بوته‌هاي مختلف هستند. در بدو امر، قاعده و قانون خاصي براي محل ساختن مناره‌ها نبوده است، گاه در چهار گوشة مسجد، زماني جدا از در ورودي، گاهي وصل به بنا، و گاهي با فاصله از بناي مسجد ساخته مي شده است. ساختن مناره در زمان سلجوقيان در سطح بسيار گسترده‌اي توسعه و تكامل يافته و از اهميت خاصي نيز برخوردار است. در اين دوره ايجاد مناره به صورت نشاني از مساجد و راهنماي كاروانيان به شهر رواج فوق العاده‌اي داشته و در طرز بناي آنها دگرگونيهايي پيدا شده است. اين دگرگونيها و نوآوري را مي‌توان از شاهكارهاي هنر معماري ايران دانست. فرم بيشتر مناره‌هاي سلجوقي استوانه‌اي و شامل انواع مناره‌هاي كوتاه و ضخيم و مناره‌هاي بلند، كه قسمت بالاي آن باريك و ظريف است، مي‌شود. اين مناره‌ها به واسطة ارتفاع بلندي كه داشته‌اند كمتر براي اذان گويي به كار مي رفته‌اند و مؤذن بالاي مسجد اذان مي‌داده است. در واقع اين مناره‌هاي بلند و باريك و مزين شده بيشتر جنبة زينتي داشته و با باريك و وسيع شدن تنه، حلقه‌ها، و قرنيزهاي تزييني خود، زيبايي خاصي را القا مي‌كنند. در بعضي از اين مناره‌ها مقرنس كاريهاي بسيار زيبايي ديده مي‌شود كه مناره شكل ميله‌هاي چراغهاي دريايي را به خود گرفته است. تزيينات اين مناره‌هاي آجري – با توجه به اين كه هنر آجرچيني پركار و پرنقشه از خصوصيات معماري دورة سلجوقي بوده- عبارت است از نقشهاي آجركاري تكرار شده، اين دوره از معماري ايران بوده است. مناره‌هاي دورة سلجوقيان مثل اكثر مناره‌هاي دوران اسلامي ايران، در داخل ميله داراي پلكاني هستند كه پله‌هاي آنها در اطراف محوري به بالا صعود مي كند و معمولاً پله‌ها حلزوني شكل ساخته شده‌اند. از زمان سلجوقيان مناره‌هاي زيادي به جاي مانده كه به شرح آنها مي پردازيم.

منارة تاريخانة دامغان

يكي از قديمي‌ترين مناره‌هاي موجود در ايران كه داراي تاريخ است منارة مسجد تاريخانه دامغان است كه در زمان طغرل به سال 450 هجري (1058 ميلادي) ساخته شده است. اين منارة زيبا از پايين به بالا باريك شده و يكي از مناره‌هاي استوانه‌اي شكل دورة سلجوقيان است. بدنة‌مناره با آجرچينيهاي زيبا در طرحهاي هندسي، در قسمتهاي مختلف تزيين شده است . در قسمت وسط كتيبه‌اي به خط كوفي برجسته با كاشيهاي آبي فيروزه‌اي جلوة خاصي به اين مناره مي دهد. بلندي اين مناره در حدود 25 متر و داراي 86 پله در داخل است، محيط آن در پايين حدود 13 متر است و به نسبت ارتفاع مناره در بالا 8/6 متر است. مناره سكو ندارد و از روي زمين مدور ساخته شده است. در ارتفاع 5/10 متري كتبيه‌اي آجري به خط كوفي برجسته با كاشي به عرض 30/1 متر وجود دارد كه نام الامير السيدالاجل در آن خوانده مي‌شود. باني اين مناره بختيار بن محمد است كه در دامغان آرامگاهي هم براي پدر خود محمد بن ابراهيم، ملقب به پير علمدار، بنا كرده است.

منارة مسجد پامنار زواره

اين مناره به سال 461 هجري (1068 ميلادي) ساخته شده و از زمان الب ارسلان سلجوقي به جاي مانده است. در اين منارة‌ استوانه‌اي شكل كتيبة جالب توجهي به خط كوفي ساده برجسته از آجر تراش وجود دارد. كتيبة اين مناره از زيباترين كتيبه‌هاي قرن پنجم هجري قمري به شمار  مي رود، كه با گل و بوته‌هاي زيبا مزين است. در اين كتيبه‌ كلمه الله و تاريخ سنه احدي و ستين و اربعمائه ذكر شده است.

منارة ‌مسجد جامع كاشان

اين منارة استوانه‌اي شكل داراي بدنه‌اي آراسته به نقوش هندسي هشت و هفت، مضر گلوگاهي، و سه سطر كتيبة كوفي آجري است كه تاريخ بناي آن را سال 466 هجري قمري (1073 ميلادي) ذكر مي‌كند . مناره را مجدالدين احمد بنا نهاده است. مناره در ضلع شمال شرقي مسجد در وضعيتي خاص قرار گرفته است. وجود غرفة فوقاني اين مناره در زيبا جلوه دادن اين اثر سلجوقي بسيار قابل اهميت است.

منارة مسجد جامع دامغان

اين مناره در قسمت شمال شرقي مسجد واقع شده و تنها بنايي است كه از مسجد جامع قديم باقي مانده است. تاريخ بناي آن را حدود سال 500 هجري تخمين مي‌زنند. به طوري كه در كتاب مطللع الشمس نوشته شده: «منارة مذكور داراي 105 پله است و ارتفاع آن 31 ذرع و قاعدة‌ مناره مربع و هر ضلع آن نيز 5 ذرع است، ولي اكنون به سبب اينكه قاعده يا سكوي مناره زير خاك پنهان است شكل كرسي و قاعدة‌ آن معلوم نيست. ارتفاع مناره امروزه حدود 75/26 متر و محيط آن در قسمت پايين 05/14 متر و در بالا حدود 85/6 متر است. روي بدنة مناره تزيينات و كتيبه‌اي به خط كوفي از آجرهاي نازك ديده مي‌شود. از آنجا كه احتمال مي رود. تزئينات كاشيكاري اين دو مناره متعلق به زمان ساختمان مناره ها باشد از جايگاهي خاص برخوردار هستند. قسمت كلاهك يا نوك مناره خراب شده است.

منارة چهل دختران

منارة‌چهل دختران در منتها اليه شمالي محلة جوباره از محلات قديمي اصفهان و محل سكونت يهوديان اين شهر واقع شده است. اين منارة مدور 24 متر ارتفاع دارد و اگر پنج متر بلندي سكوي آجري پاية مناره را نيز در نظر بگيريم ارتفاع كل مناره 29 متر مي‌شود كه ظاهراً يك متر از نوك آن نيز از بين رفته است. قطر مناره در پايين 9/2 متر و در بالا باريكتر است. سكويي كه ميلة‌مناره برفراز آن استوار است شكل هشت ضلعي دارد. بدنة‌مناره با طرحهاي آجري مختلفي تزيين شده است و در بالاترين قسمت مناره تاج مناره با برجستگي كمي به چشم مي‌خورد. پنجرة بزرگي در قسمت بالاي مناره، در ثلث دوم دبنه، رو به سمت جنوب موجود است كه دهانة‌ آن مستطيل شكل و قسمت بالاي آن از چوب و در طرفين داراي ستونهاي گرد كوچكي است كه نيمي از آنها در داخل  ديوار مناره جاي گرفته‌اند. كتيبة فوقاني مناره به خط كوفي آجري برجسته بوده بر زمينة آجري آن پنج آية اول سوره طه است و در قسمت  فاني قاعده يا سكوي مناره به خط ثلث برجسته بر زمينة آجري كتيبه‌اي زيبا گچبري شده است. بر روي يكي از اضلاع قاعدة مناره بر زمينة آجري ساده، كتيبه‌اي شش سطري به خطر كوفي آجري برجسته موجود است كه باني مناره را ابي الفتح بن محمد بن عبدالواحد الهوجهي و سال اتمام آن را 510 هجري تعيين مي‌كند.

منارة گار

دهكدة گار كه مردم محل آن را «غار» هم نوشته شده است در 22 كيلومتري مشرق اصفهان در ساحل زاينده رود واقع شده، جزو بلوك براي آن است. به موجب كتبية‌كوفي آجري كه در قاعدة مناره موجود است منارة گار در سال 515 هجري به وسيله يكي از شخصيتهاي معروف محل به نام ابوالقاسم بن احمد كه در كتيبه او را «سيد الرؤساء» خوانده، ساخته شده است. اين مناره داراي ميلة‌منفرد و مدوري است كه قسمت بالاي آن فرو ريخته و بر روي پاية هشت گوشي استوار است. پاية منشوري مناره در بالا كمي باريكتر از پايين است و 8/4 متر ارتفاع دارد. در ورودي پلكان در جانب جنوب شرقي بدنة‌ فيلپايه يا سكو واقع و در محاذات سطح  سابق زمين قرار دارد. قطر دايرة  مناره در پايين 5/5 متر و در بالا 7/4 متر است. بلندي مناره با فيلپاية آن در حال حاضر رويهمرفته 21 متر مي‌شود. در قسمت بالاي مناره پنجرة بزرگ رو به قبله‌اي ديده مي‌شود كه ايوانچه‌اي نيز دارد. زير اين پيش پاي كوچك يا خروجي از يك قطعه مقرنس ساخته شده است. در اين مناره كاشي وجود ندارد و ملاطي كه به كار رفته گچ و خاك است. غير از قسمتي از پي آن كه نمايان شده، بقية ساختمان وضع خوبي دارد.

كتيبة مناره كه در قسمت پايين آن و در ناحية فوقاني قاعدة‌هشت ضلعي قرار دارد و به خط كوفي آجري برجسته به صورت معرق ساخته شده ، شامل يك سطر است كه به سال 515 هجري منتهي مي‌شود. در زير اين كتيبه و در دو طرف فيلپايه با به كار