مقاله چالشهای مدریتی خاک

چالش هاي مديريت منابع خاک به عنوان سرمايه ملي، با تأکيد بر راهکارهاي پيشگيري از اتلاف آن
سيد مهدي اميني نسب
قائم شهر، ميدان امام، پشت ترمينال، درزی کلا، بالاتر از مدرسه المهدی، بن بست دوم، پلاک 102
تلفن: 2240042-0123
چکيده
خاک به عنوان منبع طبيعي تجديد ناپذير، سرمايه ملي و بستر حيات در معرض تخريب بسياري قرار گرفته است. سرعت رشد جمعيت جهان با نسبت 8/1 درصد در هرسال و متعاقب آن ناآگاهي و عدم مديريت مناسب با توجه به توزيع نامتعادل منابع خاک در کره زمين، تلاش انسان به منظور دستيابي به انواع مواد غذائي و محصولات کشاورزي، محدوديت موجود در منابع خاک و سرانه زمين و… اين تخريب و هدر رفت را تشديد نموده است. در کل دنيا، 562 ميليون هکتار از اراضي کشاورزي و 685 ميليون هکتار از زمين هاي مرتعي تحت تخريب شديد خاک قرار دارند. 75 درصد هدررفت خاک در جهان بر اثر فرسايش آبي، 83 درصد بر اثر فرسايش بادي، 90 درصد تخريب شيميائي و 60 درصد تخريب فيزيکي بوده که بيشترين تخريب خاک در کشورهاي در حال توسعه مي باشد. آلودگي خاک ناشي از دفن زائدات شهري – صنعتی، شور شدن خاک بر اثر مصرف نامعقول کود ها، شخم هاي نامناسب زراعي، از دست رفتن جنگل ها و پوشش هاي گياهي، نامناسب بودن سيستم هاي آبياري و… از عوامل عمده تخريب
خاک به شمار مي روند. بيابان زائي در زمين هاي خشک و نيمه خشک که کشورمان نيز جزو آن ها محسوب مي شود به وقوع مي پيوندد و يکي از پيامدهاي هدر رفت خاک به شمار مي رود. ايران يکي از هفت کشور آسيائي است که بيشترين ميزان هدررفت خاک را دارد. 20 درصد کاهش قابليت توليد محصول نيز يکي ديگر از پيامدهاي اتلاف منابع خاک در کشور به شمار می آيد.
در راستاي دستيابي به مديريت پايدار منابع خاک و جلوگيری از اتلاف آن دو استراتژي عمده وجود دارد: 1- احياء خاک ها و اکوسيستم هاي تخريب شده 2- بکارگيري تکنولوژي هاي کشاورزي سازگار و بهسازي آن ها. به منظور نيل به اين استراتژي ها برخي راهکارهاي عملي عبارتند از: الف- جنگل کاري و مديريت پوشش هاي گياهي ب- احياء خاک هاي شور، فاقد مواد مغذي و آلوده ج- توسعه روش ها و سيستم هاي مناسب شخم مثل شخم حفاظتي، بکار گيري مالچ ها و ديگر بقاياي گياهي د- مديريت تلفيقي کود ها, مواد مغذي و استفاده معقولانه از آن ها ذ- استفاده از روش هاي مناسب حفاظت آب شامل آبياري قطره اي، نيمه آبي، بازيابي آب و مديريت سفره آب زير زميني ر- بهبود سيستم هاي زراعي/ توليدي و ….
مقدمه
جمعيت جهان از 6 بيليون نفر در سال 1998 با نسبت 8/1 درصد در هر سال رو به افزايش است و انتظار مي رود در سال 2025 به 8 بيليون ودر سال 2050 به4/9 بيليون برسد (Ahlander, 1994). بيشترين رشد جمعيت در کشورهاي در حال توسعه وجود دارد. ميزان نياز جهاني به غذا در طول سال هاي 2030-1990 دو برابر شده و انتظار مي رود در کشورهاي جهان سوم حدود 5/2 تا 3 برابر افزايش يابد (Dailey et al., 1998). با وجود اين چالش ها جامعه بشري به منظور تامين غذا، چرخه هاي زائدات، تامين آب و… به خاک نيازمند است که
بستر حيات شمرده شده و تعادلي پويا با هيدروسفر، اتمسفر و ليتوسفر دارد. فعاليت هاي ناپايدار انساني بر اثر ناآگاهي يا آگاهي نادرست مي تواند به تخريب شديد خاک و هدررفت اين منبع ملي منتهي شود. بدين منظور ارزيابي دقيق منابع خاک با توجه به قابليت آن و تهديد فشارهاي طبيعي و انساني بسيار حائز اهميت است که در اثر عدم توجه، کاهش کيفيت آب، توليد و خروج گازهاي گلخانه اي به اتمسفر و گرم شدن جهاني هوا، فقر، سوء تغذيه، گرسنگي و مشکلات اقتصادي از پيامدهاي آن است. عليرغم آن، مديريت پايدار منابع خاک به عنوان سرمايه ملي اغلب با محدوديت هاي بسياري روبروست و ساختارهاي مديريتي مورد نياز بدين منظور به مقدار کم توسعه يافته اند. هدف اين مقاله، توصيف منابع خاک به عنوان سرمايه ملي و ارزشيابي اهميت و شدت اتلاف اين منابع و عوامل تهديدکننده آن و در نهايت ارائه راهکارهائي به منظور پيشگيري از اتلاف منابع خاک مي باشد.
در نتيجه افزايش سريع جمعيت و محدوديت منابع خاک، سرانه زمين در کشورهاي در حال توسعه به سرعت کاهش يافته است (جدول 1).
در کل دنيا، 562 ميليون هکتار از زمين هاي کشاورزي و 685 ميليون هکتار از اراضي مرتعي تحت تخريب و هدررفت خاک قرار دارند. فرايندهاي فيزيکي چون سله بستن، فشرده شدن خاک، فرسايش و فرايندهاي شيميائي مانند از بين رفتن مواد غذائي بر اثر اسيدي و شور شدن خاک و فرايندهاي بيولوژيک مانند از دست رفتن مواد آلي خاک به همراه ساير عواملی چون خشکسالي، تغييرات آب و هوائي و … روند هدررفت اين سرمايه ملي را تشديد نموده است (Lal, 2000).
با اين وجود افزايش فعاليت هاي کشاورزي به منظور توليد محصول, فشارهاي شديدي را بر منابع خاک وارد نموده است که در اينجا برخي از عوامل تهديد ناشي از فعاليت ناپايدار کشاورزي اشاره مي گردد:
سيستم هاي نامناسب شخم زمين هاي زراعي (در شيب هاي تند و خاک هاي کم عمق) و شخم زمين هاي حاشيه اي بدليل کمبود زمين اوليه کشاورزي در برخي مناطق با تراکـــم جمعيتـــــي زياد (Cassman and Pingali, 1995) يکي از عوامل تهديد شمرده مي شود که از پيامدهاي آن، فرسايش خاک است. مناطق جنگلي در حفظ خاک به عنوان بستر حيات نقش بسيار مفيدي داشته و پيشگيري کننده فرسايش آبي و بادي اند که در اثر استفاده ناپايدار و تبديل آن ها به زمين هاي کشاورزي، روند هدررفت خاک افزايش می يابد که خود پيامدهاي فيزيکي و شيميائي.
جدول 1 – معادلات رگرسيون به منظور پيش بيني تغييرات سرانه زمين در برخی از مناطق کشور هاي جهان سوم (Lal, 2000).
A: مساحت به هکتار Y: سالهاي بين 1960 و 2025
بيشتري نيز به دنبال دارد. 75 درصد خاک هاي جهان بر اثر فرسايش آبي، 83 درصد بر اثر فرسايش بادي، 90 درصد بر اثر تخريب شيميائي و 60 درصد بر اثر تخريب فيزيکي در کشورهاي در حال توسعه تلف مي گردند (جدول 2). آلودگي ناشي از دفن مواد زائد شهري، صنعتي و انتقال رسوبات و مواد آلي ناشي از شخم هاي نامناسب بر روي مناطق شيب دار يکي از عوامل ديگر هدررفت خاک هاست.
استفاده نامناسب از سيستم هاي آبياري نيز روند اتلاف منابع خاک را افزوده است زيرا توليد بيش از 90 درصد محصولات زراعي به آبياري نياز دارد که در اثر کاربرد نادرست سيستم هاي مصرف آب، تخريب خاک تشديد مي گردد که از دست رفتن 20 درصد قابليت توليد محصول بر اثر تخريب
و اتلاف خاک به خصوص در 8 کشور آسيائي چين، هند، ايران، اسرائيل، اردن، لبنان، نپال و پاکستان از پيامدهاي آن است (Dregne,1990). بر اثر استفاده نامناسب از سيستم هاي آبياري حدود 5/1 بيليون مگا گرم (6 10 گرم) خاک فوقاني شستشو شده و هدر مي رود (Ahlander,1994; Allison,1996).
يکي ديگر از اين عوامل، شور شدن خاک است که به عنوان مشکل جدي شمرده شده و از مصرف نامعقول کودها توليد می شود که نياز به طرح ريزي دقيق کوددهي دارد و حدود 106*7/1 هکتار از زمين هاي آبي ايران در معرض شور شدن قرار گرفته اند (جدول 3).
جدول 2 – تخريب خاک در کشورهاي جهان سوم 1994) (Oldeman,
(ارقام زير ضريبي از 6 10 هکتار می باشند).
جدول 3 – ميزان زمين هاي آبي تخريب شده ناشي از شوري بر اثر مصرف نامعقول کودها در برخي از کشورهاي در حال توسعه (ارقام ضرائبي از 6 10 هکتار مي باشند).
بيابان زائي از ديگر عواملي است که بر اثر تخريب و هدررفت خاک در مناطق خشک و نيمه خشک که کشورمان نيز جزو آن ها محسوب شده رخ داده و يک مشکل جدي در کشورهاي در حال توسعه شمرده مي شود (Dregne,1990). از 6/3 بيليون هکتار زمين هاي در معرض بياباني شدن، اتلاف خاک به ميزان 259 مگا هکتار در مناطق بدون پوشش گياهي، 787 مگاهکتار در مناطق با پوشش گياهي و 2576 مگاهکتار در اراضي مرتعي رخ داده است و تخريب و هدررفت خاک در مناطق خشک بر اثر فرسايش آبي حدود 478 مگاهکتار، بر اثر فرسايش بادي 513 مگاهکتار، فرايندهاي شيميائي 111 مگاهکتار و فرايندهاي فيزيکي 35 مگاهکتار بوده است (Oldeman,1994) (جدول 4).
71 درصد از مناطق خشک آسيا در معرض بياباني شدن قرار دارند که 76 درصد از مراتع، 56 درصد از زمين هاي خشک آبي و 35 درصد از زمين هاي آبي را در بردارد Dregne, 1995)).
يکي ديگر از پيامدهاي تخريب خاک، افزايش غلظت گازهاي گلخانه اي (N2O, CH4, CO2) به اتمسفر و گرم شدن جهاني هوا مي باشد (جدول 5). منابع خاک در مقايسه با 6 پتا گرم کربن در هر سال (1 پتاگرم= 1015 گرم =1 بيليون تن) که از احتراق سوخت هاي فسيلي حاصل مي شود، حدود 2 پتا گرم کربن در هر سال به اتمسفر مي فرستند (IPCC, 1995) و خاک به عنوان منبع اصلي افزايش CO2 اتمسفري بر اثر فعاليت هاي ناپايدار کشاورزي محسوب مي شود. در سال هاي 1998-1800، از کل ميزان کربن منتشرشده به اتمسفر حدود pg 25 در نتيجه فرسايش و pg 55 در نتيجه شخم و کشت و زرع بوده که براي کل خاک اين رقم خروجي به اتمسفر حدود pg 80 برآورد شده
جدول 4 – گسترش مناطق بيابانی بر اساس برآوردهاي
(1991) UNEP و (1998) Glasod (Lal, 2000).
است. هدررفت کربن از خاک بر اثر ساير عوامل مخرب چون فرسايش، شورشدن، اسيدي شدن، بياباني شدن و … نيز تشديد مي شود.
جدول 5 – انتشار کربن از خاک هاي مناطق گرمسيري (IPCC, 1995)
(ارقام بصورت ميانگين و اعداد داخل پرانتز دامنه تغييرات مي باشد)
پيشنهادات به منظور جلوگيری از اتلاف منابع خاک
به منظور مديريت پايدار منابع خاک و جلوگيري از اتلاف آن دو استراتژي وجود دارد:
1 – احياء خاک ها و اکوسيستم هاي تخريب شده 2– تکنولوژي هاي کشاورزي سازگار و بهسازي آن ها.
اهداف مهم از ارائه اين گونه استراتژي ها عبارتند از:
الف – افزايش تامين مواد غذائي مورد نياز جمعيت جهان با توجه به مديريت منابع خاک از طريق احياء خاک هاي تخريب شده و در صورت لزوم تبديل پايدار اکوسيستم هاي طبيعي به کاربري هاي کشاورزي
ب – افزايش محصول و تراکم آن در هر هکتار زمين
ج – جايگزيني واريته هاي کم محصول با واريته هاي پرمحصول
د – کاهش زايدات برداشت شده و بر جاي مانده از محصول
ه – استفاده بهينه از منابع خاک و جلوگيري از اتلاف آن
برخي راهکارهاي عملي به منظور پيشگيري از اتلاف منابع خاک به عنوان سرمايه ملي عبارتند از:
2- زراعت حفاظتي يا بدون کشت و زرع با استفاده از بقاياي گياهي قابل برگشت محصولات مانند مالچ يا بکارگيري شخم هاي حفاظتي سازگار با نوع محصولات کشاورزي و استفاده از گردش هاي زراعي محصول و…
3- استفاده معقولانه از کودها و مديريت تلفيقي مواد مغذي بر اساس ظرفيت برد خاک به منظور توليد مواد غذائي و توسعه روش هاي بيولوژيک مرتبط با آن مانند کمپوست کودهاي گياهي، کاشت محصولات مختلط و…
4- توجه به حفاظت آب، برداشت آب و چرخه بازيابي آن، آبياري قطره اي، کشاورزي آبي، نيمه آبي و مديريت سفره آب هاي زيرزميني با در نظر گرفتن حداقل هدررفت در ميزان آب
5- بهبود سيستم هاي توليدي – زراعي از طريق توسعه بيوتکنولوژي با توجه به سرعت بالاي کاهش سرانه زمين و محدوديت منابع خاک، سوء تغذيه و نيازهاي جهاني غذا با هدف ازدياد توليد واريته هاي محصولات کشاورزي.
6- مديريت حوزه آبخيز از طريق کنترل مناطق حساس و فرسايش پذير و رتبه بندي خاک هاي هر حوزه بر اساس ميزان حساسيت و هدررفتگي آن و کنترل چراي بيش از حد مراتع و بهره برداري از مناطق جنگلي و …
7- احياء اکوسيستم هاي تخريب شده مانند احياء تالاب هاي شور، کنترل خاک هاي آلوده به زائدات صنعتي و …
8- توسعه تحقيقات علوم مرتبط با خاک و تلاش هاي محققان و سياست گذاران در مقياس هاي محلي، منطقه اي، ملي و بين المللي در ارتباط با حفظ خاک به عنوان سرمايه ملي و …
نتيجه گيری
با اين وجود و بر اساس برآوردهاي صورت گرفته ارزش خاک حدود 1/17 تريليون دلار در هر سال محاسبه شده که نقش بسيار مهمي در چرخه حيات کره زمين ايفا مي کند (جدول 6).
جدول 6- برخي از ارزش هاي سرمايه اي منابع خاک در کره زمين (Blum, 1997).
بنابراين، اجراي اين قبيل راهکارها و مديريت پايدار منابع خاک در توسعه اقتصادي کشور مي تواند ضمن حفظ اين گنجينه طبيعي و بي نظير کشور از اتلاف آن نيز به عنوان سرمايه ملي جلوگيري نمايد.
منابع
Ahlander, A. M. S. 1994. Environmental problems in the shortage economy. Edward Elgar, Hants, UK.
Allison,R. 1996. Challenges for the former soviet south, the Royal Institute for International affairs, London.

فایل : 11 صفحه

فرمت : Word