مقاله فارسی نظام سیاسی

نظام سیاسی
مفهوم نظام نخستین بار در مردم شناسی به کار رفته است . از نظام تعریف های گوناگونی شده است ، از جمله : مجموعه ای از صفات خاص ، مجموعه هدف ها همراه با روابط میان این هدفها و خواص آنها ، هر مجموعه از عناصر که بتواند به نحوی بطور متداخل با یکدیگر عمل کند ، می تواند به صورت یک نظام در نظر گرفت . نظام از اجزای متفاوتی تشکیل شده که با هم آن را بوجود آورده است و جمع شدن صرف اجزا نیست بلکه روالی منظم دارند ( رابطه منظم ) که این رابطه یک الگو بوجود می آورد و هر جزء وظیفه خاصی را انجام می دهد بطوریکه تمام اجزا در کل یک واحد را تشکیل می دهند .1
تعاریف گوناگونی بر ای نظام سیاسی شده است . ماکس بر نظام و بر نظام سیاسی را اینگونه تعریف کرده است :
” اجتماع انسانی که مدعی انحصار کاربرد شروع زور در داخل سرزمین معینی است . ”
نظام سیاسی در معنای عام کلمه ، بیان کننده بافت نهادهای سیاسی شویه اعمال قدرت سیاسی است . به عبارت دیگر نظام سیاسی مجموعه ای از نهادهای سیاسی تلفیق یافته و همگن شده ای است در حوزه دولت – کشور و در یک زمان خاص و معین وجود دارد .
اگر بخواهیم آن را برداشتی حقوقی صرف ندانیم می توان آن را گسترده ای وسیع تر بررسی کنیم یعنی از معیارهایی چون جامعه شناسی ، اقتصاد ، ایدئولوژی نیز بهره برداری کنیم زیرا نشام سیاسی از دو عامل ایستا و یونا که ایستا یعنی نهادهایی که در حقوق اساسی وجود دارد و در
* Plitical System
** Mark Weber
قوانین کشوری متلبور است مانند نهاد قانون گذاری ( قوه مقننه ) ، نهاد اجرایی ( هیأت وزیران و دستگاههای دیوانی ) یا نهاد قضایی دیوان عالی دادگستری و کشوری و دادگاههای حقوقی و جزایی ) و عامل پویا یعنی ساختارهای اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و نظایر آنها که هم برون حقوقی اند و هم در تحولات و دگرگونی مدام و مستمر می باشند . (2)
تعریف استیتون از نظام سیاسی جامع تر می باشند » (( نظام که از کنش و واکنش در هر جامعه ای که به وسیله آن توزیع ارزش ها با ابراز سیاست ها ، توزیع اقتدار و اهمیت بسیار این توزیع اقتدار که اجزای ترکیبی نظام سیاسی را از دیگر نظام ها متمایز می کند . درک استون از نظام سیاسی درکی هم نهادی و فراگیر است . نظام ها دیگری چون نظام حزبی و نظام گروهی وجود دارد وی معتقد است که نظام سیاسی باز و انضباطی است و کار آن بر حسب درون داد و برون داد است .
درون داد همان خواست های مردم از نظام و حمایت هایی که مردم از نظام می کنند و برون داد اقدامات و تصمیمات مقامات حکومتی است . (3)
معمولاً در ایران اصطلاح غربی آن یعنی رژیم سیاسی بکار می برند و همانطوریکه که گفته شد نظام سیاسی شکل و ساخت قدرت دولتی و هم نهادهای عمومی اعم از سیاسی ، اداری ، اقتصادی ، قضایی ، نظامی ، مذهبی و چگونگی عملکرد این نهادها و قوانین ناظر و حاکم بر آنهاست . در گفت و شنودهای روزانه گفته می شود : نظام جمهوری اسلامی ، نظام سلطنتی و … که در واقع مفهوم محدود نظام سیاسی است .
چهار چوب و قالب کلی کار نظام های سیاسی هر کشوری در قانون اساسی آن کشور پیش بینی شده است . برای آنکه نظام استمرار داشته باشد نیاز به مشروعیت دارد (4) .
* Extra – juridigue
** David Easton
1*** Political
نظام های سیاسی جهان به چند گروه مهم طبقه بندی می شوند که سه گروه عمده آن .
عبارتند از ” نظام های سیاسی ایالتی ” ، ” نظام های سیاسی پارلمانی ” و ” نظام های سیاسی تک حزبی ” .
نظلم های ریاستی در واقع نظام های سیاسی می باشند که در آن تفکیک قوا به طور متلق در قانون اساسی اعلام شده است و رئیس قوه مجریه رئیس جمهور است که از جانب ملت مستقیماً از طریق انتخابات تعیین شده است و شخص رئیس جمهور و وزیران در برابر قوه مقننه یا مجلس مسئولیتی ندارند . (5)
بنا بر گفته موریس دودورژه ، در رژیم ریاستی ، هر یک از دستگاههای کارگزار ، اختصاصی عمل می کنند و هیچیک حق دخالت درعملکرد دیگری را ندارند ، این دستگاهها وظایف خود را به تنهایی به ثمر می رسانند . قانون به وسیله مجلس ( مجالس) وضع می شود و قوه مجریه مسئول اجرای آن است و دستگاههای عامل قوا کاملاً از یکدیگر مجزا و مستقل می باشند و هیچیک بر دیگری برتری ندارد . نظام های ریاستی را از آن نظر اینگونه نامگذاری کرده اند که ایالات متحده آمریکا نخستین کشور ابداع کننده آن بوده و رئیس جمهور نقش سیاسی این کشور بوده است و جنبه رهبری دولت و قدرت را در آن کشور داراست . (6)
نظام های پارلمانی در حقیقت از تفکیک نسبی قوا بدست می آید و به مفهوم وجود مجلس یا مجالس قانون گذاری در کشور نیست و مفهوم آن اولین بار با انقلاب صنعتی در غرب و در انگلیس بوجود آمد . تقریباً تمام نظام های پارلمانی از نظام پارلمانی انگلیس تبعیت می کنند . نظام پارلمانی انگلیس به صورت دو حزبی است که در برخی از
* Extra – juridigue
کشورها مثل استرالیا ، کانادا و زولاند نو همان دو روش دو حزبی را دارند ولی اغلب کشورها نظام چند حزبی دارند . نعریفی که از نظام پارلمانی شده است اینگونه است : در قانون اساسی اعلام شده است و دولت در برابر قوه مقننه مسئول است و قوه مقننه حق دارد و می تواند دولت را از قدرت بر کنار کند و دولت نیز به نوبه خود حق دارد که مجلس را منحل کند )) . مسئول بودن قوه مجریه در برابر قوه مقننه با دادن رای اعتماد مجلس به دولت مشخص می شود و اگر دولت نتواند میزان آرای اکثریت قوه مقننه را ( که در قانون اساسی مشخص است ) به خو اختصاص دهد ، در آن صورت دولت باید استعفا دهد و دولت دیگر بر مسند کارآید که البته برای دولت جدید هم همین پروسه وجود دارد ، این مسئولیت را ، مسئولیت سیاسی می گویند . (7)
در اصل صد و سی و پنج قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است :
(( وزراء تا زمانی عزل نشده اند و یا بر اثر استیضاح یا درخواست رای اعتماد ، مجلس به آنها رای اعتماد نداده است در سمت خود باقی می مانند . استعفای هیئت وزیران یا هر یک از آنان به رئیس جمهور تسلیم می شود و هیئت وزیران تا تعیین دولت جدید به وظائف خود ادامه خواهند داد . رئیس جمهور می تواند برای وزارتخانه هایی که وزیر ندارند حداکثر برای سه ماه سرپرست تعیین کند . ))
در اصول هشتادو هشتم و نهم قانون اساسی دستوراتی در مورد استیضاح و رای اعتماد می باشد . با این وجود دلیل بر پارلمانی بودن نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران نیست .
سوم قانون اساسی ج.ا. ایران حق انحلال قوه مقننه به قوه مجریه داده نشده است زیرا بیان شده که انتخابات هر دوره باید پیش از پایان دوره قبل برگزار شود تا کشور در هیچ زمانی بدون مجلس نباشد بنابر این انحلالمجلس نمی تواند وجود داشته باشد ولی در بند دهم از اصل صد و
نهم عزل رئیس جمهور به علت تخلف از وظایف قانونی و یا ” عدم گفایت سیاسی ” با حکم دیوان عالی کشور و یا رأی مجلس شورای اسلامی آمده است .
بهر حال ، در نظام های سیاسی استفاده از ابزار رأی اعتماد و استیضاح یکی از مهمترین وسائل جهت مهار عملکرد و زیران است و این در نتیجه نظارت پویایی است که مجلس ( مجالس ) در کارهای اجرایی دارند . در نتیجه وزیران ، نخست وزیر از بیم از دست دادن کابینه و سمت خود در جهت رضایت خاطر اکثریت نمایندگان مجلس گام برمی دارند و خو را در مسیر اجرای تصمیمات اخذ شده و تصویب شده از جانب مجلس ملزم می دانند .
در مقابل چنین حربه ای که نمایندگان مجلس دارا می باشند ، به نوبه خود ، حق انحلالمجلس نیز ( به عنوان بزرگترین ارگان قوه مقننه ) در دست قوه مجریه است . بارها انحلال کابینه دولت از سوی قوه مقننه صورت گرفته است ( پارلمان فرانسه در جمهوری چهارم و پارلمان ایران در بین سالهای 1332 تا 1330 ) که سبب عدم ثبات و تداوم سیاست کشور شده و لطمات زیادی بر کشور وارد شده است . لذا حق انحلال در مقابل رأی اعتماد ، بدست رئیس کشور ، تضمین قابل ملاحظه ای است تا نمایندگان مجلس ( مجالس ) از ابزارهای قانونی که در اختیار دارند به طور افراطی استفاده نکنند . (8)
نظام های تک حزبی یا استبدادی : از آنجائیکه دولت دارای نیروهای مسلح است یعنی بزرگترین نیروی مسلح کشور در اختیار دولت می باشد ، نشان دهنده آن است که نیاز برای کاربرد این نیرو می باشد . در تمام جوامع سیاسی درجه ای از فشار حاکم است . اما آیا می توان میزان فشار و زور را در جامعه طوری معین کرد که جامعه ای را دارای نظام استبدادی بدانیم و جامعه ای را دارای نظام دکراسی ؟
معمولاً زمانیکه سخن از دموکراسی و استبداد می شود مقایسه بین دو یا چند کشور با نظام های سیاسی متفاوت شده اتست و چنین نتیجه گیری می کنند که در یک جا دموکراسی و در جای دیگر نظام استبدادی وجود دارد .
یک تعریف ساده از استبداد چنین است ” تمرکز همه قدرت و همه تصمیم گیریها در همه زمینه ها در دست یک نفر ” (9) . در نظام استبدادی ابزار قدرت ( تنها حزب رسمی کشور ، ارتش ، تلفیقی از هر دو ) می باشد و تمامی قالب های فکری ، ایدئولوژی رسمی ، متون ، نهادها ، سازمانها و … در خدمت تحت اداره رهبر و پیشوا آن نظام می باشد در غیر اینصورت محکوم به نابودی می باشند .
از نظام های استبدادی و نیمه استبدادی می توان از نظام های فاشیستی ، نظام های کمونیستی و نظام های استبدادی برخی از کشورهای جهان سوم نام برد.
نظام سیاسی ایران بر اساس طرح حکومت اسلامی بر پایه ولایت فقیه است و بر اساس ( ان الارض یرثها عبادی الصالحون ) فقیه جامع الشرایطی که از جانب مردم به عنوان رهبر شناخته می شود تا ضامن عدم انحراف سازمانها و نهادهای مختلف کشوری از وظایف اسلامی خود باشند در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل اول آمده است که حکومت ایران ج . ا . است که ملت ایران ، بر اساس اعتقاد دیرینه اش به حکومت حق و عدل قرآن ، در پی انقلاب اسلامی پیروزمند خود به رهبری مرجع عالیقدر تقلید آیت ا… العظمی امام خمینی ، در همه پرسی دهم و یازدهم فروردین ماه 1358 برابر با اول و دوم جمادی الاولی 1399 هجری قمری با اکثریت 2/98% کلیه کسانیکه حق رأی داشتند ، به آن رای مثبت داد . در این نظام سیاسی که تا حدودی شبیه نظام ریاستی است چنانکه در اصل پنجاه و هفتم آمده است :
” قوای حاکم در جمهوری اسلامی ایران عبارتند از : قوه مقننه ، قوه مجریه و قوه قضائیه که زیر نظر ولایت مطلقه امر و امات امت بر طبق اصول آینده این قانون اعمال می گردند . این قوا متتقل از یکدیگرند . ”
ولی تفکیک قوای سه گانه آنگونه که در نظام ریاستی است یعنی بطور مطلق نیست و شخص رئیس جمهور و وزیران در برابر قوه مقننه دارای مسئولیت می باشند ( استیضاح وزیران کابینه توسط مجلس – عدم رای اعتماد بر کابینه ) .
از طرفی شباهت هایی با نظام سیاسی پارلمانی دارد چرا که دولت در برابر قوه مقننه مسئول است ولی بر عکس نظام پارلمانی دولت حق انحلال مجلس را ندارد ( طبق اصل شصت و سوم ) .
بنا براین نظام سیاسی ایران نه نظامی ریاستی و نه نظامی پارلمانی است اما تا حدودی به هر دوی این نظام ها نزدیک است . از نشخصات اصلی این نظام حاکمیت موازین شرع اسلام است و این حاکمیت تا به آن درجه است که ولی فقیه در رأس تشکیلات حکومت قرار گرفته اسن و این اعتقاد بر قانون اساسی کشور سایه افکنده است در واقع مشروعیت نظام به احاظ حضور اوست و حتی رئیس جمهور با تنفیذ رهبر ( ولی فقیه ) به انجام وظیفه می پردازد و بر طبق اصل 4 همه مقررات کشور بر موازین اسلام منطبق است و حتی مجلس شورای اسلامی نمی تواند قوانینی را وضع کند که با اصول و احکام مذهب رسمی کشور مغایرت داشته باشد ( اصل 72 ) و بایستی مصوبات مجلس با موازین شرع انطباق داشته باشد ( اصول 94 – 95 و 96 ). (10)
احزاب سیاسی
بطور ساده ، حجمی از مردم که در مورد برخی از مسائل نظرات مشترک دارند و در تلاشند تا به اهداف مشترک خود برسند را حزب می گویند . موریس دورژه ، استاد علم سیاست دانشگاه
پاریس در کتاب ” اصول علم سیاست ” در مورد حزب چنین می گوید ” احزاب ترجمان نیروهای اجتماعی هستند . ممکن نیست در اثر یک تصمیم قانونی ساده به و.جود آیند ” (11)
البته صرف داشتن دیدگاه مشترک گروهی ،حزب را نمی سازد . گروه زمانی به حزب تبدیل تبدیل می شودکه بدنبال دستیابی به قدرت سیاسی باشد و یا قدرت را در دست داشته باشند(12)
ادموند بورک ، حزب سیاسی را چنین تعریف کرده است : ” حزب هیأتی از مردم است که با خاطر پیشبرد منافع ملی با کوشش مشترک بر اساس برخی اصول سیاسی مورد توافق ، متحد نشده اند . (13)
با توجه به تعاریفی که در مورد حزب شده است می توان اجزای احزاب سیاسی را بدین صورت معین کرد :
ابتدا یک توافق نظر خاص در مورد اصول اساسی در میان اعضای تشکیل دهنده حزب سیاسی ،
انسجام و داشتن تشکیلات منظم و فلسفه کاملاً منسجم ،
تلاش در راه کسب اهداف مشترک از طریق قانون اساسی ،
تلاش جهت بسط و تأمین منافع ملی ( نه منافع منطقه ای یا بومی ) ،
مبارزه جهت بدست آوردن قدرت سیاسی برای تأمین منافع ملی ،
وجود یک رهبری تک سالار در ذات سازمان حزب .
احزاب سیاسی در تلاشند تا قدرت را برای رهبران خود بدست آورند در نتیجه سرکردگی رهبران از نظام حزبی تفکیک نا پذیر است . اهداف اصلی حزب های سیاسی کسب قدرت دولتی و یا سهیم شدن در قدرت دولتی است اما ممکن است که اهداف دیگری چون ، اهداف اقتصادی ، ایدئولوژیک ، فرهنگی و … داشته باشند که از حیث اولویت در مرتبه پایین تری قرار دارند .
رهبران احزاب بایستی به نام حزب و گروه خود سخن بگویند و به خواست ها و تمایلات اعضای خود توجه کنند زیرا برگزیده همین اعضا می باشند .
نفوذ و اعتبار آنان تا حدی است که مجری خواست ها و اراده و اکثریت حزب خود باشند .
قدرت و نفوذ یک حزب بزرگ و قدیمی که فعالیت سیاسی طولانی را در کشور پشت سر گذاشته است بیش از یک حزب کوچک و یا حزب انشعابی است زیرا حزب بزرگ اهمیت زیادی در انعکاس افکار عمومی مردم دارد . بنابراین برای آنکه تاثیر بیشتری را در جامعه داشته باشند بایستی افکار عمومی را تحت تاثیر قرار دهند و آن را با برنامه های خود همراه سازند .
خاستگاه احزاب سیاسی
درسال 1850 در هیچ کشوری بجز ایالات متحده آمریکا ، حزبی وجود نداشت ، امّا پس از صد سال یعنی 1950 در اغلب کشورهای پیشرفته احزاب زیادی وحود داشتند و دیگر کشورها نیز سعی داشتند تا در مسیر آنان گام بردارند . به گفتۀ دورژه :
” احزاب سیاسی همزمان با آیین های انتخاباتی و پارلمانی به وجود آمدند و توسعه آنان توامان صورت گرفته است ” .
رشد احزاب سیاسی با تکامل دموکراسی همزمان بوده است . از لحاظ تاریخی ، خاستگاه نظام حزبی با رشد قانون اساسی انگلیس ارتباط نزدیکی دارد . لذا نظام حزبی در انگستان به عنوان پیشرو احزاب سیاسی جدید شناخته نشده است . در زمان ملکه الیزابت ، پیورتین ها * به عنوان افرادی که گرایشهای سیاسی مذهبی داشتند ، حزبی سیاسی را تشکیل دادند . اما خط مشی این حزب در دورۀ استوارت ها که شاه و مجلس در مقابل هم قرار گرفتند آشکار شد . در این
Pureritans *
رویارویی کلیسا و دولت با شاه و حکومت استبدادی وی به مخالفت برخاستند و عزل شاه را خواستار شدند ، امّا شاه و حامیانش به مقابله برخاستند که نتیجه آن جنگ های داخلی انگلیس شد ، پس از بازگردانیدن چالز دوم ، فرقه هایی وجود داشتند به نام های ویگ ها* و توری ها** را گرفتند بطوریکه ” ویگ ها ” خواستار محدود شدن پادشاهی از طریق مجلس بودند ولی ” توری ها ” به پادشاهی استبدادی معتقد بودند و هیچگونه تغییری را در سازمان ها و نهاد های حکومتی نمی پذیرفتند .
تا زمان جرج سوم که حزب های لیبرال ( ویگ ها ) و محافظه کار ( توری ها ) تشکیل شدند . حزب لیبرال طرفدار اصلاحات و خواهان گسترش حق رای ، از میان بردن موانع مذهبی ، محدودیت های وارد بر تجارت و صنعت و تصویب قوانین جدید برای بهبود زندگی کارگران بود . حزب محافظه کار خواهان نظم و امنیت ، سیاست خارجی مستحکم و حامی سرمایه داران بودند و در مقابل بدعت های خطرناک مقاومت می کردند و برای پادشاه احترام زیادی قائل بودند .
همانطوریکه گفتیم سابقه احزاب انگلیس به قرن هفدهم برمی گردد در صورتیکه اولین حزب در اواخر قرن شانزدهم ( 1791 ) حزب جمهوری خواه اصلی آمریکا تاسیس شد ولی بعد ها به صورت حزب دمکرات درآمد ولی حزب جمهوریخواه اصلی آمریکا در 1854 در پی ائتلاف گروههای ضد بردگی تشکیل شد . با آنکه بنیانگذاران قانون اساسی آمریکا از جمله جرج واشنگتن با نهاد احزاب سیاسی مخالف بودند اما پس از شکل گیری قانون اساسی ، احزاب سیاسی در ایالات متحده آمریکا پدیدار شدند اما مطلب جالب توجه این است که هیچ تفاوت بنیادی میان دو حزب عمده ( دمکرات و جمهوری خواه ) وجود ندارد .
وجود احزاب درجوامع مختلف به صورت مختلف نظام های تک حزبی و چند حزبی می باشد
در برخی از جوامع دمکراتیک مانند هند ، بر اثر نفوذ و اقتدار یک فرد و یا یک خانواده نوع
دیگری در نظام های حزبی دیده می شود که نظام چند حزبی یا یک حزب مستقر نام دارد ( حزب کنگره در طول چند دهه ) .
* Whigs
* Tories
تفاوتی که میان نظام های تک حزبی و چند حزبی است وجود دارد به این شرح می باشد . از لحاظ ساخت و تشکیلات تفاوت فاحشی میان حزب واحد و احزاب موجود در نظام های جند حزبی دیده نمی شود .
نمی توان کلیتی یکسان را در تعریف آنان بیان داشت و تمام نظام های تک حزبی را توتالیتر و نظام های چند حزبی را دموکراتیک بدانیم چنانچه حزب واحد می تواند غیر غیر توتالیتر باشد مانند حزب جمهوریخواه خلق ترکیه در سالهای بین 1933 تا1946 و یا احزاب توتالیتر کمونیست در اروپای غربی که نظام چند حزبی توتالیتر را تشکیل می دادند اما در این احزاب عملا ً یک حزب عمده نقش کلیدی را عهده دار بود .
از قرن بیستم به این طرف حکومت های استبدادی که در گذشته نیازی به وجود حزب را احساس نمی کردند به تقلید از جوامع دمکراتیک داست به تشکیل حزب زدند بی آنکه دیگر ابزار دمکراسی را در کشور فراهم کرده باشند . ولی تحزب در رژیم های استبدادی رسما ً و عملا ً به یک حزب ختم می شد . در کشورهای جهان سوم یکی از عوامل و علل استقرار احزاب واحد در نحوه بروز و کاربرد ایدئولوژیک آنان بوده است . بطوریکه در جوامع دمکراتیک ایدئولوژی رسمی و عمومی
که با توده مردم در ارتباط است و به رژیم مشروعیت می بخشد با ایدئولوژی حزبی که عمل گرا و واقع گرا است منطبق است ولی در جوامع استبدادی _ ایدئولوژی رسمی به ایدئولوژی حزبی مجال اظهار وجود و استمرار نمی دهد و گاه خود به صورت صوری از نقش ایدئولوژی حزبی جامعه و در قالب یک حزب فراگیر عمل می کند . در این جوامع به لحاظ حاکمیت یک ایدئولوژی از مشابهتی نسبی بر خوردارند و هیچ یک از این جوامع احزاب حاکم مشارکت واقعی و همه جانبه مردم را فراهم نمی کند .
احزاب سیاسی ایران
حرکتهای مردمی که معنای حرکت های سیاسیون را داشته باشد و تشکیل یک حزب را داده باشد از زمانهای دور در این مرز و بوم بوده است گاه این حرکتها جنبه نظامی داشته و بصورت یک حزب سیاسی _ نظامی ظهور کرده است ( سربداران – فدائیان اسماعیلی ) و گاه بصورت یک تشکل فرهنگی نمایان شده است ( اخوان الصفا ) که سیاست را در کنار اندیشه اخلاقی و فلسفی ارائه داده است امّا سابقه حزب سیاسی به معنای جدید آن در ایران به دوران مشروطه باز میگردد .
تا قبل از دورۀ قاجار در حدود چند قرن بین سلطنت و روحانیت اصطکاکی وجود نداشت ولی در دورۀ قاجار ، با دخالت و تصرف اروپائیان درممالک شرق و دست اندازی این کشورها به کشورهای دیگر جهان ، عدم شایستگی زمامداران و شاهان ایرانی ، شکست های مکّرر و پی در پی در برابر روس و انگلیس و متعاقب آن انعقاد قرار دادهای ننگین استعماری که تسلط بیشتر این دو کشوررا به همراه داشت از جمله قراردادهای ترکمن چای و گلستان ، ازدست دادن مناطق قفقاز ،* آسیای میانه و هرات و ………. واکنش های متفاوتی را درد کشور ایجاد کرد .
از طرفی شاهان قاجار به دنبال تقویت نظام خود و مرکزیت بخشیدن به دستگاههای دولتی برآمدند و سعی در اصلاح نهادهای حکومتی و نظامی به شیوه غربی کردند ، لذا شروع به اعزام دانشجو به
غرب ، تجهیز و ایجاد یک نیروی انتظامی متمرکز ( دارالفنون ) ، تضعیف حوزۀ نفوذ روحانیون و …کردند در نتیجه روحانیون نسبت به موارد ذکر شده و نیز حضور بیگانگان در کشور و کم رنگ شدن شیوه های سنتی بدبین شده و با دولت به مقابه و ستیز پرداختند . این در زمانی بود که گروههای اعزامی به غرب جهت تحصیل در رشته های مختلف ( تحصیل گردگان اروپایی ) ، ماموران دولتی داخل و خارج کشور ، فارغ التحصیلان مدرسه دارالفنون و مدارس میسیونری غربیان در ایران طیف گسترده ای از روشنفکری و اصلاح طلبی غربی را به ارمغان آورد که خواهان دمکراسی ، آزادیهای سیاسی ، توسعه صنعتی شدن و نوسازی اقتصاد بودند . که تمامی این موارد محدودیت استبداد را به همراه داشت .
با رسیدن رضاشاه به سلطنت ، استبداد به اوج خود رسید بطوری که مجال برای فعالان سیاسی وجود نداشت و برخی از آنان مجبور شدند تا صحنه سیاست را ترک کنند .
اولین تشکل مردمی و رهبری سیاسی و رهبری سیاسی نخبگان غیر حکومتی کشور در تحریم
انحصار تنباکو یعنی ” واقعه رژی ” دیده می شود ، که در آن عده ای از علما ، تجار و بازاریان ، پیشه وران و روشنفکران علیه دولت و استعمار بیگانه قیام کردند که تداوم آن به انقلاب مشروطه منجر شد . در این هنگام افکار سوسیالیستی در اروپا شکل گرفته بود که دامنه آن به ایران نیز سرایت کرد . دو مکتب دموکراسی و ناسیونالیست که اولی نشـات گرفته از انقلاب کبیر فرانسه و دومی نشات گرفته از معاهدات و ستفالیا و تشکیل د ولتهای مستقل اروپایی بود در روشنفکران
* Cacaus
حرکت های سیاسی در ایران بر مبنای 3 تفکر عمده در جامعه بوجود آمد . اندیشه های چپ ، ناسیونالیسم و اسلام .
جریان چپ در عصر مشروطه نشات گرفته از انقلابیون قفقاز و نواحی مختلف اتحاد جماهیر شوروی سابق بود . به همین سبب است که نخستین حرکتهای چپی در گیلان و آذربایجان و سپس در تهران و دیگر نقاط ایران شکل گرفت . نخستین حزب سراسری ، فعال چپ ایران ” حزب توده ” بود که نماد جریان چپ و مدافع اندیشه های دوسوفیل و منافع شوروی درکشور بود و همواره در مقابل ناسیونالیسم بود . سایر جریانات چپی در ایران عمدتا ً انشعابات این حزب به شمار می رفتند . در تیرماه 1325 از ائتلاف حزب توده ایران و حزب ایران ، حزب توده جبهه موتلف احزاب آزادیخواه بوجود آمد . سپس در آبان همان سال احزاب دموکرات آذربایجان ، دموکرات کردستان ، سوسیالیست و جنگل ( اجتماعیون ) به آن پیوستند .
از دیگر احزاب چپ ، حزب خلق که انشعابی از جمعیت فدائیان اسلام بود که دبیر کل آن عبد ا… کرباسچیان بود . حزب دموکرات ایران به رهبری احمد قوام ، حزب رادِکال که در سالهای نخست استقرار حاکمیت رضا شاه فعالیت داشت ، حزب زحمتکشان ملت ایران که در 1330 دو هفته پس از نخست وزیری مصدق به وجود آمد . این حزب با هدف حمایت از نهضت ملی ایران و متحد کردن نیروهای پراکنده مدافع نهضت و ایحاد تشکلی در برابر حزب توده به وجود آورد . دیگر حزب سوسیالیست و حزب سومکا ( سوسیالیست ملی کشور ایران ) که حزبی فاشیستی به رهبری داود منشی زاده بود که به طرفداری از آلمان تشکیل شد. حزب مردم ، حزب میهن که ائتلاف چهار حزب استقلال ، پیکار ، ایران و میهن پرستان بوجود آمد و چند حزب دیگر که معروفیت جندانی نداشتند .
جریان ناسونالیستی : ** بروز جریان های ناسیونالیستی به عنوان تجلی آرمان های ملی در تاریخ هر کشوری بوده است و ایران از این پدیده مستثنی نبوده است . احقاق حقوق ملی و آزادی های اساسی و حکومت قانون از خصایص ویژه ملی گرایی است . جریان های ناسیونالیستی با مبارزه در خصوص احقاق حقوق ملت ایران در جریان نفت در زمان دکتر محمد مصدق بود . تداوم این حرکت که از چهار قشر روحانی ، روشنفکر ، بازاری و عشایر تشکیل شده بود هم در جریان مشروطه و هم در جریان مشروطه و هم در ترکیب جبهه ملی دیده می شود .
جبهه ملی یکی از احزاب مهم بود که در اوّل 1328 بوجود آمد و احزاب واقشار زیادی در آن عضویت که عبارتند از : حزب ایران ، حزب ملت ایران که برم بنیاد ” پان ایرانیسم ” بود و رهبری آن را داریوش فروهر بر عهده داشت ، جمعیت آزادی مردم ایران ، جمعیت فدائیان اسلام به رهبری نواب صفوی ، مجمع مسلمانان مجاهد ، بازاریان ، دانشگاهیان ، فرهنگیان ، اتحادیه های کارگری بود .
جریانهای اسلامی :
با اصطلاک بین دولت علما و عصر قاجار واعتراض روحانیون نسبت به تغییر نظام آموزشی اداری ، قضایی و ……….. به سبک غربی و تحدید قدرت روحانیت افکار پان اسلامیستی سید جمال الدین قوت یافت و از طریق مساجد و مدارس علمیه و مذهبی به صورت احزاب یا تشکیلات سیاسی رسمی با نام جمعیت فدائیان اسلام ظهور یافت که در برخی از اهداف خود به آرمانهای سید جمال الدین نزدیک بود و حرکت فدائیان اسلام با این جمعیت ارتباط و قرابت داشت . فدائیان اسلام در آغاز تشکیل جبهه ملی ایران یکی از گروههای تشکیل دهنده این جبهه بود . در سال 1328 عبدالحسین هژیر را که به وزارت دربار منصوب شده بود را به قتل رساند و در 16 اسفند 29 رزم آرا نخست وزیر وقت را به قتل رسانیدند . این حزب نخستین سازمان متشکلی بود که به اقدام
مسلحانه ( ترور انقلابی ) دست زد . از دیگر احزاب مذهبی ایران می توان از : حزب ملی اسلامی ، جمعیت اتحاد اسلام ، جمعیت نگهبانان اسلام و ایران ، جامعه تعلیمات اسلامی ، جامعه مسلمین که گردانندگی آن دکتر سید عبدالکریم فقیهی شیرازی بر عهده داشت ، مجمع مسلمانان مجاهد که این تشکیلات به هواداری از آیت الله کاشانی و به رهبری شمس الدین قنات آبادی به وجود آمد . در آغاز در جبهه ملی عضویت داشتند ولی در مبارزات ملی شدن صنعت نفت فعال بود ولی پس از چندی در صف نیروهای مخالف نهضت ملی به رهبری مصدق قرار گرفت ، انجمن تبلیغات اسلامی به سرپرستی دکتر عطاء الله منتهاب پور ، اتحادیه مسلمین ، اتحادیه مسلمانان ایران ، مجاهدین انقلاب اسلامی که از هفت گروه ائتلافی بوجود آمده بود .
در هر صورت تقسیم تمام احزاب ایران و حرکت های معاصر به 3 طیف کلی چپ ، ملی و اسلامی کلی وسطحی می باشد و لازم نیست که میان این 3 جریان فکری تفاوت قائل شد و آنان را دارای یک ماهیت ندانست . زیرا مذهب و تفکرات مذهبی و سیاسی گستردگی زیادی داشته و سریعترین اقشار جامعه را شامل می شد ولیکن نسبت دیگر اندیشه ها و ایدئولوژیها دارای ضعیف ترین تشکل های حزبی بودند .نقطه مقابل آن احزاب چپ بوده است که با وجود کمترین نفوذ در جامعه ، در عرصه فعالیتهای حزبی بیشترین فعالیت را داشتند و در این میان جریان های ملی گرایانه حالتی بینابین داشت که پس از جریانات مذهبی کانون بیشترین توجهات توده مردم بود .
اهمیت استراتژیک ایران در منطقه :
سرزمین ایران دارای موقعیت جغرافیایی خاصی در منطقه است . محدوده جغرافیایی ایران 1648000 کیلومتر مربع وسعت دارد . در مغرب با ترکیه و عراق ، در شمال بادریای مازنداران ، جمهوریهای آذربایجان و ترکمنستان ، در مشرق افغانستان و پاکستان و درجنوب خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد . ایران با 1375 کیلومتر طول از بندرعباس تا دهانه فاو ، یعنی 3/45 در
صد کل سواحل خلیج فارس ، لیشترین طول ساحل مرتبط با آب های آزاد در خلیج فارس را در اختیار دارد . خلیج فارس با داشتن ذخایر نفتی ، 649 هزار و 655 میلون بشکه نفت مهمترین ذخیره نفتی جهان را خود اختصاص داده است . تولید نفت در منطقه خلیج فارس به دوصورت انجام می گیرد . سعنی کشورهای ساحلی هم در بستر آبهای خلسج فارس ( در فلات قاره ) و هم در خشکی نفت تولید می کنند که حوزه های نفتی خشکی بطور عمده در منطقه خوزستان و در سواحل جنوبی ایران ، مناطق کرکوک ، موصل ، کردستان ، مناطق ساحلی کویت ، ظهران الهفوف ، هرده ، قطیف ، رمله ، شاه ، سهیل ، بوحسا و موربان امارات منطقه دوخان قطر و اوالی بحرین می باشد .
ایران در جنوب غربی آسیا واقع است . آسیای جنوب غربی در حقیقت منطقه واسطه ای است بین سه قاره آسیا – اروپا ، و آفریقا و ایران دراین منطقه شدیداً از حوادث این سه قاره متاثر است . هم مرزی سواحل ایران در خلیج فارس و دریای عمان علاوه بر دسترسی ایران به آبهای آزاد در امنیت منطقه نیز بسیار حائز اهمیت است . زیرا خلیج فارس از لحاظ موقعیت جغرافیایی ، ذخایر نفت و گاز ، بازار مصرف و نقش فرهنگی و ایدئولوژی بسیار مهم است . از نظر موقعیت جغرافیایی و از نظر استراتژیک ، در منطقه خاور میانه به عنوان مهمترین مرکز ارتباطی سه قاره است و بخشی از مسیر ارتباطی که دریای مدیترانه و سرخ و اقیانوس هند و کبیر و اطلس را به هم می پیوندد .
از این لحاظ مورد توجه قدرت های بزرگ جهان از دیر باز تا کنون بوده است . زیرا تردد کشتی ها و کا لاهای تجاوز و بازرگانان از این طریق صورت می گیرد . امروزه نیز مرکز تهیه و پخش کالاها و توزیع فرآوردهای صادراتی علی الخصوص نفت می باشد .
از طرفی چون تنگه هرمز و خلیج فارس ، کشورهای حوزه این منطقه را با اقیانوس هند ارتباط می دهد سبب شده است که به صورت یک منطقه عملیاتی ، در استراتژی نظامی مورد توجه قرار گیرد .
از نظر ذخایر عظیم نفت و گاز ، خلیج فارس مهمترین مخزن نفتی جهان است که در سرنوشت اقتصاد جهان نقش کننده ای دارد . در سال 1988 ذخیره نفتی خلیج فارس حدود 649 هزار و 655 میلیون بشکه بود که معادل 5/65 درصد ذخایر کل جهان بود .
سهم ایران در همین سال 92800 میلیون بشکه بود وصادرات گاز ایران در همین سال 20000 میلیارد متر مکعب بود که 14% گاز کل جهان را تشکیل داده است .
جمعیت حدود یک صد میلیون نفری حوزه خلیج فارس ، بازار خوبی برای کشورهای صنعتی غرب می باشد . بطوریکه برای تصرف این بازار رقابت بین قدرت های اقتصادی جهان وجود دارد .
از لحاظ فرهنگی و ایدئولوژی ، این منطقه کانون پخش و توزیع دین اسلام است . قلب اسلام و محل ظهور آن در این منطقه بوده است . پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، کشورهای منطقه تحت تأثیر انقلاب اسلامی واقع نشدند و در گوشه و کنار جنبش های اسلام خواهی و مبارزه با سیاست های استعماری بر پا شد بروز انقلاب اسلامی سبب نگرانی شدید غرب بویژه آمریکا شد دولت آمریکا از 1971 به بعد جایگزین انگلیس در خلیج فارس شده و آن منطقه بخشی از استراتژی امنیت ملی خود می داند و با حضور نظامی و سیاسی و اقتصادی خود دائماً بر منطقه کنترل دارد . خلیج فارس از مهمترین مناطق استراتژیک جهان از صحنه بر خوردهای بین المللی قدرت هاست و بخصوص آمریکاست که سعی دارد اهداف امنیتی خود را از طریق جذب کشورهای دوست در منطقه جهت ایجاد پایگاههای نظامی عملی سازد .
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ، منطقه خلیج فارس با 20 میلیون بشکه در روز حدود 90% نفت مورد نیاز ژاپن ، 75% و30% آمریکا را تأمین می کرد . پس از شوک نفتی دوم 1979 و 1980 به علت تصمیمات اوپک و نیز وقوع انقلاب اسلامی ایران این مقدار تولید سیر ترولی یافت و جنگ ایران و عراق و عراق از کاهش آن را بیشتر نمود .
اقتصاد منطقه وابسته به در آمدهای حاصل از فروش نفت و گاز است و این منطقه از غنی ترین مناطق دنیا از جهت منابع طبیعی محسوب می شود .
دولتهای غربی و آمریکا با ایجاد ترس از همسایگان در بین دولتها منطقه و حوزه خلیج فارس ، آنان تشویق به خرید سلاح کرده اند که در عمل کارایی چندانی ندارد و چنانچه در جریان اشغال توسط عراق ( 1991 ) ، نیروی نظامی مسلح کویت و نیز اعضای شورای همکاری خلیج به عنوان هم پیمان کویت نتوانستند مانع اشغال این کشور توسط عراق شوند . در واقع ایجاد بازار فروش سلاح جهت جذب دلار های نفتی منطقه بوده است و بحران هایی چون جنگ عراق و ایران ، اشغال کویت توسط عراق ، اشغال افغانستان و سپس عراق توسط آمریکا به توسعه این بازارها در منطقه کمک می کند .
ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ، به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب و داشتن حکومت شاهانشاهی منعطف در مقابل سیاست های آمریکا و غرب به یک قدرت بزرگ منطقه ای تبدیل شده بود و به عنوان ژاندارم منطقه و ابر قدرت منطقه ای وابسته به آمریکا محسوب می شد . امّا پس از پیروزی انقلاب اسلامی و خروج ایران از نوع سلطه آمریکا ، تبدیل به یک پایگاه منطقه ای و جهانی علیه اهداف و سیاست های آمریکا شد که این نوع موضوع نگرانی شدید آمریکا را بهمراه داشت . (19)
* National Security Stratey
در نتیجه بحران های زیادی را در مورد ایران ایجاد نمودند که مهمترین آنان مسئله جنگ هشت ساله ایران و عراق ، جدایی طلبی قومیت ها و مسائل مربوط به جزایر ایرانی بود .
لازم به ذکر است که تنگه هرمز نیز نقش اساسی در منطقه داراست . در منطقه هرمز جزایر کوچک و بزرگ متعددی وجود دارد که در محدوده حاکمیت ایران یا عمان است . جزایر کوچک از لحاظ سکونتگاهی و اقتصادی اهمیت چندانی ندارند ولی به لحاظ عمیق بودن در آن منطقه جهت تردد گشتیها که از شمال آن عبور می کنند ارزش استراتژیکی دارند . به همین دلیل برخی از آنان به پایگاه نظامی تبدیل شده اند ( النظم ) . چند جزیره بزرگ که ارزش استراتژیکی بسیار زیادی دارند در قلمرو حاکمیت ایران است که عبارتند از : قشم ، هرمز ، لارک ، هنگام ، ابوموسی ، تنب کوچک ، تنب بزرگ . ایران با داشتن وسیع ترین طول ساحل در خلیج فارس ، تمام قسمت شمال این تنگه را در کنترل خود دارد . دهلیز جنوبی فلات ایران رو به تنگه باز می شود و یکی از بزرگترین مسیرهای ارتباطی داخل فلات ایران به تنگه هرمز مسیر کرمان به بندر عباس است بنابراین کنترل و حفاظت از بندر عباس به معنی حفاظت از امنیت ایران است و این موضوع آسیب پذیری حاشیه جنوبی آن را کاهش می دهد . کنترل تنگه از سوی ایران به معنای پیوستگی سواحل جنوبی ایران و حفظ ارتباط واحدهای دریایی ایران و حفظ این وحدت امکان دفاع از سواحل جنوبی کشورمان را می دهد . بنابراین تنگه هرمز نقش بنیادی در توان بین کشورهای حوزه خلیج فارس جهان با جهان ، در واقع اقتصاد منطقه ای خلیج فارس را به اقتصاد جهانی پیوند زده است . در نتیجه تمامی کشورهای حوزه خلیج فارس هم در صادرات کالا و نفت و هم در واردات

فایل : 21 صفحه

فرمت : Word