مقاله فارسی بررسي اثرات سوء زيست محيطي ناشي از آلودگي نفتي در درياي خزر

بررسي اثرات سوء زيست محيطي ناشي از آلودگي نفتي در درياي خزر
زهره اسكندي – دانشجوي رشته زيست گياهي – دانشگاه آزاد اسلامي واحد گرگان
كميل حسيني اميرآبادي – دانشجوي رشته شيمي كاربردي – دانشگاه آزاد اسلامي واحد گرگان
استاد راهنما : خانم دكتر قائمي
چكيده :
امروزه انواع آلودگي هاي محيط هاي آبي( اقيانوس ها ، درياها ، درياچه ها و رودها ) به دليل اهميت آنها بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته اند . درياي خزر به عنوان بزرگ ترين درياچه جهان نيز دچار انوع آلودگي ها مي باشد . اگر چه بعضي از انواع آلودگي ها از مناطق ساحلي و مستقر در خشكي نشأت مي گيرند ، اما عامل عمده آلودگي در درياي خزر آلودگي نفتي مي باشد . مواد نفتي اگرچه در اندازه محدود توسط كشتي هايي بسار كهنه با تانگرهاي كوچك با گنجايش كمتر از 500 تن در درياي خزر حمل مي شوند و افزون بر آن بنادر فاقد محل دريافت و تسهيلات انبار كردن مناسب هستند ، از اين رو خطر ريزش اين مواد به دريا طي حمل و نقل قابل ملاحظه است . مطالعات و تحقيقات نشان مي دهد كه با توجه به كمتر بودن عمق درياي خزر در بخش شمالي و بيشتر بودن عمليات اكتشاف و استخراج نفت در اين بخش و با توجه به جهت جريانات آب درياي خزر كه به سمت بخش جنوبي است ، به نظر مي رسد كه عمليات حمل و نقل مواد نفتي بيشتر به ضرر بخش جنوبي است اين دريا كه ايران در آن قرار دارد تمام شود ، هرچند كه به دليل بيشتر بودن عمق دريا در بخش جنوبي ، اين موضوع مد نظر قرار نگرفته است. با توجه به اهميت درياي خزر از نظر شيلاتي ، اقليمي و اقتصادي ضروري است كه به موضوع آلودگي درياي خزر اهميت ويژه داده شود .
در اين مقاله سعي شده است كه ابعاد و علل آلودگي نفتي درياي خزر و تاثيرات آن و همچنين راهكارهاي مقابله با آن تا حدوده ي مشخص شود.
1- مقدمه
تا مدت هاي مددي اين تصور در ذهن بشر وجود داشت كه آب درياها و اقيانوس ها آنقدر گسترده است كه مي توان از ميزان مواد آلوده كننده آن چشم پوشي نمود . اما امروزه اين مساله با توجه به اثرات مستقيم و غير مستقيم آلودگي آب درياها به زندگي انسان بسيار جدي تر مطرح مي باشد . ]11[ آلودگي هاي محيط هاي آبي و دريايي در اثر عوامل مختلفي شكل مي گيرند كه يكي از مهم ترين اين عوامل نفت و مسائل مربوط به آن مي باشد ]10[ .
درياچه خزر با مساحت 400 هزار كيلومترت مربع بزرگترين درياچه روي كره زمين است ، وسعت آن بيش از 5 برابر درياچه سوپريو، يكي از بزرگترين درياچه هاي جهان در آمريكا مي باشد ]2[ . از اين رو خزر به علت بزرگ بودن آن به عنوان دريا شناخته شده است . همچنين درياي خزر در محل تلاقي خاورميانه ، اروپا و آسيا ، در منطقه هاي بسيار پر اهميت و استراتژيك قرار دارد . اين دريا به علت داشتن جزاير ، تالاب ها ، خليج ها و مصب رودخانه هاي مختلف و به واسطه ارزش هاي زيستگاهي براي گونه هاي كمياب و ويژگي هاي تنوع زيستي منحصر به فرد خود از اهميت اكولوژيكي به سزايي برخوردار است . كشور ايران به دليل داشتن مرزهاي گسترده دريايي در شمال و جوب در معرض خسارات زيست محيطي و اقتصادي ناشي از تردد كشتي ها و انتقال آب توازن آنها قرار دارد . در حال حاضر اگرچه خطرات بيساري محيط زيست درياي خزر را تهديد مي كند اما آلودگي حاصل از حمل و نقل مواد نفتي از بقيه تاثيرگذارتر است. به گونه اي كه باعث نگراني هاي جدي دراين زمينه شده است . امروزه بخش حمل ونقل نيز به عنوان يكي از آلوده كننده ترين بخش هاي اقتصادي مي باشد كه آثار و تبعات زيان آور آن در بخش هاي مختلف به اقتصاد ملي زيان وارد مي كند . ورود نفت به دريا مي تواند از طريق تراوش هاي طبيعي نفت و گاز و جريان رودخانه ها و يا توسط انسان از طريق فعاليت هاي كشتيراني و حفاري صورت گيرد . از ميان تمامي منابع آلودگي نفتي ، حوادث مربوط به نفتكشها و يا انفجار چاه هاي نفت ، از جمله خطرناك ترين آنها مي باشد كه در مدت زمان كوتاهي باعث فاجعه مي شوند . در اين ميان نفتكشها و لوله هاي انتقال نفت و گاز مهم ترين و متداول ترين روشهاي انتقال منابع هيدروكربن مي باشند . انجام عمليات با اندكي سهل انگاري و نيز ناآگاهي يا آگاهي نادرست از شرايط اقليمي ، تهديدات زيان بار زيست محيطي وجبران ناپذيري به همراه خواهد داشت . توجه به ويژگي هاي منحصر به فرد هر محيط آبي ، پيش از انجام عمليات لوله گذاري در بستر دريا ، آگاهي از شرايط فيزيكي وشيميايي ، زمين شناسي ، اقليمي و زيست محيطي مناطق مورد نظر لازم و ضروري است . خوردگي لوله هاي نفت و گاز در بستر دريا ، فرسودگي آن و از بين رفتن پوشش هاي حفاظ لوله هاي فلزي در محيط دريايي مي تواند باعث نشت نفت و گاز در اكوسيستم هاي آبي شود .
2- اهميت درياي خزر و حفظ محيط زيست آن
درياي خزر به لحاظ تاثير بر شرايط آب و هواي مناطق هم جوار و با برخورداري از جزاير ، تالاب ها ، خليج ها و مصب رودخانه هاي مختلف و زيست گاهي منحصر به فرد ، اهميت بوم شناختي (اكولوژيك) به سزايي دارد ]5[
در اهميت اين درياچه همين بس كه از نظر اقتصادي داراي دو نوع طلاي سياه نفت و خاويار مي باشد . منابع آبزيان اين دريا براي كشورهاي مجاور آن اهميت حياتي دارد . متوسط صيد آبزيان سالانه حدود 600 هزار تن است كه يك موقعيت ممتاز محسوب مي شود . ]7[ . به علاوه اين دريا محل طبيعي با ارزش ترين آبزيان يعني ماهي خاوياري است كه اهميت خاصي در سطح جهان دارد . 90 درصد خاويار جهان يعني سالانه بيش از 700 تن از اين دريا استحصال مي گردد.]3[ فلات قاره درياي خزر همچنين حاوي مقادير عظيمي ذخاير انرژي ( نفت و گاز) مي باشد كه در قسمت بعد امار و ارقام مربوط به آن آورده شده است .
اقليم حياتي حوزه خزر سبب گرديده كه در بخش هايي از آن به ويژه سواحل جنوبي ، جنگل هاي مطلوب و منحصر به فرد ايجاد شود و كشاورزي رونق داشته باشد و زمينه اشتغال و بهره گيري اقتصادي ساحل نشينان از اين اراضي فراهم آيد . همچنين درياي خزر به عنوان يك آبراه مشترك ميان 5 كشور ساحلي ، معبري مناسب براي حمل ونقل دريايي و كسب در آمد از طريق تجارت كالاست و در عين حال زمينه لازم را براي انجام سفرهاي تفريحي و بهره برداري از سواحل آن براي گردشگري در اختيار كشورهاي واقع در حاشيه قرا رداده است .]5[
درياي خزر 5 كشور همسايه دارد كه عبارتند از : ايران ، روسيه ، آذربايجان ، قزاقستان و تركمنستان . جمهوري اسلامي ايران كه ساحل جنوبي درياي خزر را در اختيار دارد ، نسبت به ساير كوشرها از لحاظ محصولات كشاورزي ، ماهيگيري و گردشگيري و نيز منابع جنگلي تا حد زيادي متاثر از حيط زيست خزر است . اگر چه ديگر كشورهاي ساحلي بيشتر در پي بهره برداري از منابع زير بستر دريا و افزايش درآمد ارزي خود هستند اما براي ايران حفظ محيط زيست دريا از اولويت بالايي برخوردار است .
3- منابع نفت درياي خزر
تاريخچه بهره برداري از منابع درياي خزر به قدمت تاريخي استحصال نفت است . منطقه درياي خزر داراي ذخاير تاييد شده نفت با براورد 17 تا 33 ميليارد بشكه است كه در حد پايين قابل قياس با قطر و درحد بالا قابل قياس با ايالات متحده است . در سال 2002 توليد نفت منطقه به حدود 6/1 ميليون بشكه توليد در سال 2010 به3 تا 9/4 ميليون بشكه در روز برسد كه بيش از
توليد ساليانه ونزوئلا ، بزرگ ترين توليد كننده آمريكاي لاتين مي باشد . براي اطلاعات بيشتر دراين زمينه جدول شماره 1 را مشاهده كنيد . رشد توليد نفت از 1992 به اين سود با افزايش بيش از 70 درصد ، در درجه نخست در كشورهاي آذربايجان و قزاقستان صورت گرفته است ]7[ و ]8[ .
جدول شماره 1 : ميزان ذخاير و توليد نفت كشورهاي درياي خزر ]7[و ]8[
4- علل آلودگي نفتي و اثرات آن
آلودگي نفتي در درياي خزر گاهي به واسطه حفاري نفتي ، اكتشاف منابع جديد و سرريز نفت از چاه ها به درياها ايجاد مي گردد. ]3[
اصولا در عمليات لرزه نگاري برا شناسايي لايه هاي ژئوفيزيك بستر زمين جهت يافتن مخازن نفت و گاز از امواج صوتي با شدت زياد و فواصل نزديك به هم استفاده مي شود كه نه تنها در شعاع ده متري از محل انفجار موج از بين رفتن ماهيان و پلانكتون هامي شود ، بلكه در فواصل دوتر باعث تغيير مسير مهاجرت ماهيان مي گردد و سروصداي ناشي از اين عمليات اثرات سوء بر مراحل رشد ماهيان از قبيل زمان بلوغ ، جفت يابي و تخم ريزي دارد . در بررسي عمليات لرزه نگاري بر روي آبزيان درياي خزر كه در سال 1370 د رمنطقه جنوب شرقي دريا انجام گرفت كاهش شديد گوشت و خاويار ماهيان خاوياري كاملا مشهود بوده است . حتي پيش از عمليات حفاري هزاران كيسه سيمان كه براي تثبيت دهانه مته در كف دريا ايجاد مي شود و همچنين گل و لاي ايجاد شده در عمليات حفاري مي تواند باعث بروز مشكلات زيست محيطي براي آبزيان آن ناحيه از دريا شود ]6[
نفتكش ها و لوله هاي انتقال نفت و گاز مهم ترين و متداول ترين روش هاي انتقال منابع هيدروكربن مي باشند . انجام عمليات با هر دو روش ياد شده با اندكي سهل انگاري ونيز نا آگاهي يا آگاهي نادرست از شرايط واقعي ، تهديدات زيست محيطي و جبران ناپذير به همراه خواهد داشت . خوردگي لوله هاي انتقال نفت و گاز در بستر دريا ، فرسودگي آن و از بين رفتن پوشش هاي حفاظ لوله هاي فلزي در محيط هاي دريايي مي تواند باعث نشست نفت و گاز در اكوسيستم هاي آبي شود . ]4[
البته وجود پالايشگاه ها در نوار ساحلي نيز از ديگر علل آلودگي نفتي مي باشد . ]9[ از ميان تمام منابع آلودگي نفتي ، حوادث مربوط به نفت كش ها و يا انفجار چاه هاي نفت از جمله خطرناك
ترين آنها مي باشد كه در مدت زمان كوتاهي باعث فاجعه مي شوند.به عنوان نمونه در سال 1971 ، حريق در يكي از چاه هاي نفت درياي خزر ، آلودگي وسيعي به دنبال داشت ]3[
طي ده سال گذشته حدود 100 ميليون تن نفت از بستر درياي خزر استخراج شده است كه حدود يك ميليون تن آن متاسفانه با آب دريا مخلوط شده است . در اواسط زمستان 1374 يك هزار تن نفت خام از يك خط لوله انتقال نفت از طريق رودخانه ولگا به درياي خزر نشت پيدا كرد . پيرو اين حادثه مسئولان محيط زيست ضمن هشداري اهالي منطقه را از خوردن ماهيان اين رودخانه براي مدتي منع كردند . تنها از طريق رودخانه كورا در آذربايجان سالانه 75 هزار تن مواد معلق نفتي و آفت كش وارد درياي خزر مي شود و محققان اعلام كرده اند تا شعاع 70كيلومتري اثري از فيتوپلانكتون ها مشاهده نمي شود . سالانه 200 هزار تن قير ، 100 هزار تن قطران وارد درياي خزر مي گردد . محققان در شهر اكوتاو قزاقستان اعلام مي كنند كه در بعضي از مناطق درياي خزر تا 11 برابر بيش از حد قابل تحمل موجودات زنده آلوده به مواد نفتي هستند . ]6[ . ارتفاع رسوبات نفتي ته نشين شده در مناطق ساحلي آذربايجان به بيش از 5 متر مي رسد .]3[ . جدول شماره 2 ميزان آلودگي هاي نفتي را در سال 1988 نشان مي دهد .]9[
جدول شماره 2 : ميزان انواع آلودگي هاي نفتي در سال 1988]9[
5- راهكارهاي مقابله با آلودگي نفتي
مشاركت فعال و مسئولانه كشورهاي حاشيه درياي خزر در حفاظت اين درياي بسته از آلودگي ها و رعايت ظرفيت هاي زيست محيطي در بهره برداري از منابع ، ساده ترين راه پيشگيري از بحران زيست محيطي درياي خزر به صورت قريب الوقوع مي باشد . پسنديده است كه دولت هاي منطقه هوشيار باشند تا محيط زيست كشور ونسل هاي آينده خويش را به توسعه اقتصادي نفروشند و از شركت هاي سرمايه گذار در صنعت نفت رعايت ملاحظات زيست محيطي را خواستار باشند . منابع تجديد شونده مانند ماهيان خاوياري قادر هستند درآمد ارزي پايدار براي دولت هاي منطقه فراهم
آورند . اهميت اين امر با توجه به آنكه ارزش يك كيلوگرم خاويار معادل حدود 100 بشكه نفت خام است آشكارتر مي شود ]3[
اگرچه توقف روند توسعه اقتصادي ممكن نيست ، اما براي دستيابي به يك امنيت زيست محيطي كه مستلزم تدابير اصولي و مديريت چند جانبه است پيشنهادهاي زير ارائه مي گردد . ]3[و]4[ :
كشورهاي منطقه كه همگي در منافع طبيعي و زيست محيطي اين دريا شريك هستند ، اقدام به تدوين استراتژي منطقه اي جهت بهره وري پايدار از منابع و ذخاير آن نمايند و سهم نسل هاي آينده را در اين طرح ريزي مد نظر قرار دهند .
اصلاح قوانين ملي ومنطقه اي در بهره وري از ذخاير زنده و غير زنده درياي خزر كه در خصوص آلودگي ها كاملا ضروري است و مشاركت و همفكري كشورهاي منطقه را مي طلبد .
حمايت و سرعت عمل در تشكيل كنوانسيون منطقه اي حفاظت از محيط زيست درياي خزر توسط كشورهاي حاشيه خزر.
رعايت نكات ايمني در نقل وانتقال محموله هاي نفتي
توسل به شيوه هاي مناسب اكتشاف و استخراج نفت از بستر دريا و انتقال آن به ساحل
ايجاد امكانات دريافت مواد نفتي در بنادر و ترمينال ها و تدوين مقررات منطقه اي جهت حمل ونقل و تخليه نفت با توجه به ظرفيت نفتكش ها
ايجاد مراكز منطقه اي مقابله با سوانح دريايي آلوده ساز و تدوين طرح هاي اضطراري مقابله با آلودگي نفتي
توجه به لرزه خيزي منطقه براي اكتشاف ، استخراج و انتقال نفت
تعيين وضعيت حقوقي درياي خزر
ارايه مكانيسمي براي پرداخت غرامت از سوي آلوده كننده زيست محيطي
انتقال اطلاعات به موقع در خصوص نشت و حوادث نفتي
كنترل و مانيتورينگ دائمي از نقاط مختلف درياي خزر به خصوص در مناطق نزديك به حفاري هاي نفتي ما را قادر مي سازد كه به محض تشخيص آلودگي براي رفع آن اقدامات لازم را انجام دهيم . براي پروژه هاي جديد نفتي نيز داشتن گزارش ارزيابي زيست محيطي (EIA ) بايد جزء الزامات پروژه در نظر گرفته شود .
اميد است با ارائه اين راهكارها و توجه هرچه بيشتر به مسائل ديگر زيست محيطي درياي خزر ، نگراني هايي كه در اين زمينه پيش آمده است هرچه زودتر رفع شود و درياي خزر با يك بحران زيست محيطي روبه رو نگردد.
جدول 3: اقدامات پيشگيرانه كاهش اثرات ضايعات نفتي ]1[
بحث و نتيجه گيري :
امروزه درياي خزر به انواع آلودگي ها دچار شده است كه از بين آنها آلودگي نفتي از بقيه موارد مهم تر مي باشد . آلودگي نفتي كه در اثر اكتشاف ، استخراج و انتقال و در مواردي در اثر سوانح به وقوع مي پيوندند ، اثرات زيابنار زيست محيطي را در پي خواهند داشت . اين اثرات هم از نظر بيولوژيكي روي موجودات تاثير مي گذارند و هم از نظر اقتصادي هزينه هاي هنگفتي را تحميل مي كند . با توجه به اينكه درياي خزرحاوي ذخاير غني نفت و گاز مي باشد و اقتصاد كشورهاي ساحلي عمدتا بر پايه درآمدهاي حاصل از همين ذخاير است ، لذا نمي توان توقف فعاليت هاي نفتي را از اين كشورها انتظار داشت.
مطالعات و تحقيقات نشان مي دهد كه با توجه به كمتر بودن عمق درياي حزر در بخش شمالي و بيشتر بودن عمليات اكتشاف و استخراج نفت در اين بخش و با توجه به جهت جريانات آب درياي
خزر كه به سمت بخش جنوبي است ، به نظر مي رسد كه عمليات حمل و نقل مواد نفتي بيشتر به ضرر بخش جنوبي اين دريا كه ايران در آن قرار دارد تمام شود .
با توجه به آنچه كه گفته شد براي دستيابي به يك امنيت زيست محيطي در منطقه خزر پيشنهادهاي زير ارائه مي گردد :
شناسايي و تعيين مناطق حساس ساحلي در درياي خزر و حفاظت از تنوع زيستي ساحلي و دريايي با ايجاد مناطق حفاظت شده
كشورهاي منطقه كه همگي درمناطق طبيعي و زيست محيطي اين دريا شريك هستند ، اقدام به تدوين استراتژي منطقه اي جهت بهره بري پايدار از منابع و ذخاير آن مي نمايند و سهم نسل هاي آينده را در اين طرح ريزي مد نظر قرار دهند.
ايجاد مكانيزم هاي سازماني در جهت توسعه مشاركت هاي منطقه اي براي انجام تحقيقات زيست محيطي درحوزه ي درياي خزر.
انتقال اطلاعات به موقع در خصوص نشت و حوادث نفتي.
منابع :
]1[ – اسماعيلي ساري، ع. آلاينده ها بهداشت و استاندارد در محيط زيست ، دانشگاه تربيت مدرس ، 1381.
]2[- بنان ،ن ، وضعيت اكولوژيك و آلودگي زيست محيطي درياي خزر
]3[- دانه كار ، اَ ، پيشگيري از بحران زيست محيطي در درياي خزر
]4[ – عباسي تركماني ، م ر ، آلودگي درياي خزر
]5[- كاسميوف ، آ .گ ، اكولوژي درياي خزر ، ترجمه ابوالقاسم شريعتي
]6[ – محمد پور دريايي ، ن ، آلودگي نفتي درياي خزر
]7[- مستقيمي . ب ، حفظ محيط زيست درياي خزر ، راهكارهاي ديپلماتيك
[8]-Effi moff , Igor , the oil and gas resource base of the Caspian region.

فایل : 10 صفحه

فرمت : Word