مقاله کامل پيمان سعدآباد

مقدمه
در تاريخ ايران ما شاهد تحولات، رويدادها و اتفاقات مختلفي در عرصة روابط داخلي و نيز روابط خارجي بوده ايم. برخي از اين رويدادها و تحولات در جامعة ايران تأثيرات بسزايي گذاشته است و به تبع آن توانسته تغييراتي را در ساختار تصميم گيري و در روند مختلف آن به جاي گذارد. سرزمين ايران بدين لحاظ تجارب بي شماري را پشت سر گذاشته و از رهگذر حوادث و اتفاقات ايجاد شده، توشه‌هايي براي خود برداشته است. در اين راستا از تحولات برجسته و منحصر به فردي چون انقلاب مشروطه ايران و همچنين ملّي شدن صنعت نفت مي توان نام برد. نقش آفريني ايران در اين وقايع قابل ارزيابي است و قاعدتاً اين پديده ها و اتفاقات نه تنها در سطح داخلي و منطقه اي بلكه در سطح جهان، تأثيرات شگرفي داشته است و اين مسئله نشان مي دهد كه ايران در مقاطعي از تاريخ، نقش پيشتاز و تعيين كننده اي در منطقه خاورميانه و در سطح جهاني داشته است و نمي توان اين نقش ها را انكار كرد.
در اين راستا، يكي از نقش هايي كه تا به حال مورد توجه و بررسي قرار نگرفته است، نقش ايران در همكاري هاي منطقه اي و در ايجاد صلح و ثبات و برقراري آرامش و امنيت در منطقه بوده است و اين نقش در انعقاد پيمان سعدآباد ظهور و بروز پيدا مي كند. در اين راستا، دولت ايران تلاش نمود كه بحث همكاري هاي منطقه اي با مشاركت دول همسايه را از طريق عقد پيماني دنبال كند كه بتواند به اين اهداف جامه عمل بپوشاند. بدين جهت با پيشنهاد ايران و مشاركت كشورهاي همسايه، پيمان سعدآباد در تاريخ 17 تير ماه 1316 برابر با 8 ژوئيه 1937 منعقد شد و هدف اصلي ايران از پيشنهاد پيمان سعدآباد، تأمين صلح و ثبات منطقه اي و جلوگيري از كشمكش هاي بين المللي به منطقه خاورميانه از طريق ايجاد موازنه ميان دول منطقه با دول قدرتمند جهاني بوده است و مقصود آن بوده است كه ايجاد موازنه و تأمين صلح و امنيت منطقه از طريق همكاري هاي منطقه اي صورت گيرد. در هر حال، پيمان سعدآباد با اهداف و آرمان هايي كه در ذهن دولتمردان ايران قرار داشت، شكل عملي به خود گرفت و دولتهاي منطقه را وادار كرد كه در تأمين صلح و ثبات منطقه اي با يكديگر تشريك مساعي كنند،
تا در پرتو همفكري و همبستگي ميان دول عضو پيمان، همكاريهاي منطقه اي را گسترش داده و در اين راستا، ضمن تأمين اهداف منطقه اي به ايجاد صلح جهاني نيز دست پيدا كنند و از رسوخ اختلافات و كشمكش هاي بين المللي ميان دول قدرتمند آن زمان يعني انگلستان، روسيه و همچنين آلمان به اين منطقه جلوگيري به عمل آورند و مانع گسترش اين اختلافات به منطقه خاورميانه شوند.
پيمان سعدآباد با حضور دول ايران، عراق، افغانستان و تركيه شكل گرفت. دولت ايران به عنوان مبتكر اين پيمان، آن را به كشورهاي همسايه پيشنهاد داد و اهداف آن را تشريح كرد و با موافقت اين دول، پيمان سعدآباد ميان نمايندگان دول چهارگانه ايران و افغانستان، عراق و تركيه در سال 1937 م به امضاء رسيد؛ تا از اين طريق دول عضو بتوانند به اهداف پيمان سعدآباد كه همانا در راستاي منافع ملي تك تك اين دول قرار مي گرفت، تحقق بخشند و آن را در اولويت سياست خارجي خود قرار دهند و با تمسك به پيمان سعدآباد بتوانند در عرصة روابط خارجي و بين المللي، تصميمات خود را اجرايي كنند. اينجاست كه به اهميت اين پيمان و تأثيراتي كه مي توانست در منطقه خاورميانه و حتي در عرصه جهاني داشته باشد، پي مي بريم.
اين پيمان از جنبة سياست خارجي براي ايران داراي اهميت فوق‌العاده اي بود. دولت ايران مايل بود از سياست سنتي خود در قبال ساير كشورها دست برداردو سياست خارجي جديدي را اتخاذ كند. قاعدتاً اتخاذ اين سياست جديد، با اهداف جديد تعريف مي شد. حل اختلافات همسايگي ميان كشورهاي منطقه اي و ايجاد تفاهم با آنان براي رسيدن به اهداف مشترك، از مسائل مورد علاقه ايران بود. در اين راستا، ايران سعي كرد با دول همسايه، روابط حسنه و دوستانه اي را برقرار كند كه اساس و پايه آن بر روي استقلال ملل مشرق زمين و‌ آزادي از يوغ استعمارگران و همكاري و مشاركت سياسي در امور منطقه اي و بين المللي باشد تا بدين وسيله به صلح پايدار در منطقه و در نظام بين المللي دست پيدا كنند. اين اهداف، از اهداف باارزشي بود كه تا قبل از انعقاد پيمان سعدآباد، معنا و مفهوم واقعي و حقيقي نداشت. اگر تا قبل از آن، كشورهاي منطقه اي به صورت دو جانبه با يكديگر قرارداد مي بستند؛ ولي از اين
تاريخ به بعد، قراردادهاي دوجانبه به قراردادهاي چندجانبه سوق داده شد. شايد مواد و متن پيمان سعدآباد، حاوي مطالب جديدي نباشد و آن خواسته هايي بود كه در قراردادهاي دوجانبة گذشته، ما بين دول منطقه اي مطرح شده بود. ولي پيمان سعدآباد، جزء اولين پيمانهاي منطقه اي بود كه اين خواستها و تقاضاها را در زير سايه يك ائتلاف جمع كرد و كشورهاي منطقه اي را در يك گروه براي رسيدن به اهداف مورد نظرشان، قرار داد. به عبارت ديگر اصول مورد نظر در پيمان سعدآباد شامل عدم تجاوز، برابري، عدم دخالت در امور داخلي يكديگر و… اصولي بودند كه در پيمانهاي مختلف به صورت دوجانبه بين ايران و كشورهاي همسايه منعقد شده بود. اما پيمان سعدآباد اولين توافق منطقه اي بود كه بيشتر اين اصول را در خود جاي داده بود.
پيمان سعدآباد را مي توان به لحاظ مصادف شدن با وقوع جنگ جهاني دوم نيز مورد ارزيابي قرار داد. وقوع اين جنگ، تأثيرات زيادي را در عرصه روابط بين الملل ايجاد كرد و به تبع آن پيمان سعدآبد نيز از اين مقوله بي تأثير نماند. به نحوي كه مي توان ادعا كرد، جنگ مورد نظر، سياستهاي پيمان سعدآباد را تحت تأثير قرار داد و باعث دگرگوني در جهت گيريهاي پيمان شد. و به دليل عدم اتخاذ سياست يكسان و مشترك مابين اعضاي اين پيمان و در نهايت با تشتّتي كه در بين اعضاي پيمان سعدآباد ايجادشد، اين پيمان از هم فرو پاشيد.
بنابراين ما در اين تحقيق برآن هستيم كه پيمان سعدآباد را از زواياي مختلف و گوناگوني، مورد توجه و بررسي قرار دهيم. پيمان سعدآباد چه بود؟ چه اهدافي را دنبال مي كرد؟ چگونه اين پيمان شكل گرفت و نقش ايران در اين پيمان چه بود؟ و اينكه اين پيمان چه نقشي را در همكاري هاي منطقه اي در خاورميانه ايفا كرد و به تبع آن چه تأثيراتي را در عرصه بين المللي ايجاد كرد و به نوبة خود نظام بين الملل و وقوع جنگ جهاني چه تغييراتي را در ساختار پيمان مورد نظر به وجود آورد؟ و در نهايت چه عواملي در فروپاشي پيمان سعدآباد نقش داشتند و دلايل فروپاشي چه بود؟ همة اينها سؤالاتي هستند كه در اين تحقيق به دنبال پاسخ هاي آن مي باشيم.
فصل اول:
كليات
طرح مسأله و تعريف موضوع تحقيق:
سياست حسن روابط با همسايگان از جانب ايران با امضاء طرح يك قرارداد در قالب عهد نامه عدم تعرض و حل اختلافات في مابين به صورت مسالمت آميز ميان نمايندگان ايران، تركيه، عراق به نتيجه رسيد و با ايجاد يك پيمان منطقه اي كه ديگر دولتهاي مستقل خاورميانه را هم در برگيرد، با مشاركت ايران، افغانستان، عراق و تركيه معاهده اي به امضاء رسيد كه به پيمان سعدآباد(1316 ش) معروف گرديد.
همان گونه كه از سؤال تحقيق پيداست، دغدغة اصلي نگارنده، بررسي پيمان سعدآباد و نقش آن در همكاري هاي منطقه اي مي باشد. و اثبات اين مسئله كه پيمان سعدآباد يك پيمان منطقه اي با مشاركت كشورهاي منطقه اي براي ايجاد همكاري و نزديكي ميان كشورها و تأمين صلح، امنيت، ثبات و آرامش در منطقه خاورميانه طراحي شده بود. پيمان سعدآ‎باد در سال 1937م در خاورميانه شكل گرفت و چهار كشور اين منطقه به امضاي آن مبادرت كردند. در عين حال، اين امكان براي ساير كشورهاي منطقه نيز وجود داشت كه براي تحقق اهداف پيمان مذكور، به جمع اين چهار كشور ملحق شوند و از طريق پيوند ميان اين كشورها،‌بتوانند منافع ملي خود را تأمين كنند و به تبع آن، در پرتو همكاري و هماهنگي مواضع و ديدگاهها در مورد تحولات، حوادث و اتفاقات پيش رو، بتوانند با حل اختلافات مرزي و ارضي ميان خود، صلح و ثبات را در منطقه تضمين كنند و در ادامه خدمتي به صلح بشريت كرده باشند. اين انگيزه ها و اهداف باعث شد، كشورهاي منطقه اي به ويژه كشورهاي مورد نظر با پيدا كردن راه حل مناسب و منطقي، اين اختلافات را حل و فصل كنند و موانعي را كه براي ايجاد نزديكي و همكاري ميان اين كشورها وجود داشت، برطرف ساخته و به يك ديدگاه مشترك و يكسان در قبال مسايل بين المللي دست يابند و در مواضع و سياست گذاريهايشان، از روش هماهنگي پيروي كنند تا بدين طريق به هماهنگي و همبستگي در مسايل مختلف منطقه اي و جهاني از طريق همكاري هاي منطقه اي دست يابند.
اين پيمان از آن جهت حائز اهميت بسيار است كه اولاً به ابتكار يكي از كشورهاي منطقه اي – يعني ايران – بوجود آمد و با توجه به نفوذ و دخالتي كه در آن زمان، قدرتهاي
بزرگ جهاني در ساير كشورهاي دنيا اعمال مي كردند، جزء معدود پيمانهايي بود كه در انعقاد آن دخالت بيگانگان، محلي از اعراب نداشت و هيچ تأثير گذاري و نقشي در ايجاد پيمان سعدآباد از طرف دول قدرتمند انگلستان و روسيه صورت نگرفت و ثانياً تا آن زمان انعقاد چنين پيماني با اهداف مورد نظر، بي سابقه بود. زيرا ايجاد و همچنين حفظ و بقاي چنين پيماني منوط به كمك و مساعدت هيچ كشور قدرتمند برون منطقه اي نبود و اگر تا آن زمان پيماني منعقد مي شد كه به طور مستقيم يا غير مستقيم، كشورهاي قدرتمند در آن نفوذ و مداخله داشتند، اين پيمان عاري از اين دخالت بود.
در مجموع هدف اين است تا با بررسي ابعاد و زواياي مختلف پيمان سعدآباد و دقت و غور در مواد آن و اهداف و انگيزه هايي كه به دنبال داشته و همچنين نقش و تأثير گذاري پيمان چه در حوزة منطقه اي و چه در خارج از منطقه، به ديدي روشن و شفاف در رابطه با پيمان مذكور دست يابيم و در اين مورد به شناخت مناسبي از وجوه مختلف پيمان سعدآباد برسيم.
اهداف تحقيق:
بايد گفت ايران نقش مهمي در تحولات منطقه اي قرن بيستم داشته است و در سياست خارجي ايران، منطقه خاورميانه از اولويت ويژه اي برخوردار بوده است و ارتباط و ايجاد دوستي و برادري، رفع اختلافات ميان كشورهاي منطقه و نزديكي و صميميت بيشتر ميان دول همسايه مورد توجه و اهتمام ايران قرار داشته است و ايران براي تحكيم روابط خود با كشورهاي منطقه و تأمين منافع ملي خود و در راستاي سياست هاي متخذّه كه داراي تأثيرات مهمي در سطح جهاني و بين المللي داشته است، ايجاد اين پيمان را پيشنهاد مي دهد. اين پيمان با اهداف مستقل ايران در عرصه سياست خارجي ارتباط تنگاتنگي دارد و مي توان ارزشمندترين دستاورد اين پيمان را كه در بطن پيمان سعدآباد، مورد توجه قرار گرفته است، همانا تأكيد بر استقلال و تماميت ارضي اين كشورها و همچنين ساير دول منطقه اي دانست. زيرا اين پيمان با هدف تأمين استقلال ميان كشورهاي منطقه از طريق پيوند ميان اين كشورها و همكاري در صحنه بين المللي و جهاني شكل گرفت. به عبارت
ديگر پيمان سعدآباد يك پيمان منطقه اي بود كه با مشاركت كشورهاي منطقه اي براي ايجاد همكاري و نزديكي ميان اين كشورها، طراحي شد. نكته با اهميت در مورد اين پيمان آن است كه بايد گفت به لحاظ انگيزه انعقاد چنين پيماني، عده اي آن را ساخته و پرداخته انگلستان دانسته اند و گروهي نيز دست شوروي را در انعقاد آن مشاهده كرده اند. تا الان بررسي هاي مختصر انجام شده از جنبة نفوذ و دخالت بيگانگان بوده است. ولي در اين تحقيق مي خواهيم آن را از جنبة مستقل و با استفاده از ديدگاهها و نظريات مطروحه در علوم سياسي و روابط بين الملل مورد بررسي قرار دهيم. به عبارت ديگر بررسي پيمان سعدآباد و اهداف و مقاصد آن و نقشي كه اين پيمان مي توانسته در سطح منطقه‌اي و همچنين در سطح جهاني ايفا كند، در راستاي تحقيق حاضر مي باشد و هدفمان آن است كه نقش مهم ايران را در صحنه روابط منطقه اي و بين المللي در گذشته روشن كنيم و ابهامات و ساده انگاري هايي كه در مورد وقايع و تحولات تاريخي بوده است، دريابيم و آن را در چارچوب نظريه هاي علوم سياسي و روابط بين الملل ـ نه به صورت توصيفي صرف ـ مورد ملاحظه قرار دهيم و اينكه با توجه به اين نكته، امروزه چگونه مي توان از ابتكارات سياست خارجي ايران در آن دوران به عنوان الگويي براي زمان حال و آينده و تأمين منافع ملي خود استفاده كنيم.
اهميت تحقيق:
همان طور كه عنوان شد، منطقة خاورميانه در سياست خارجي ايران از اهميت بسياري برخوردار بوده است و قاعدتاً ارتباط و دوستي و پيوند ميان كشورهاي منطقه اي، براي ايران مهم ارزيابي مي شد و طبيعي بود كه ايران تمايل داشته باشد با كشورهاي منطقه اي و همسايه خود، روابط خود را تحكيم و تثبيت كند. در هر حال اتخاذ اين عملكرد در راستاي منافع ملي كشورها قرار مي گرفت. با توجه به اين مسئله، دولت ايران تصميم گرفت پيماني را با مشاركت كشورهاي همسايه شكل دهد تا بتواند در راستاي سياستهاي متخذه ايران در عرصه سياست خارجي گام بردارد و منافع ملي كشورهاي عضو با پيوند ميان يكديگر، تأمين و تضمين گردد.

فایل : 183 صفحه

فرمت : Word