مقاله کامل تحليل ژئوپلتيكي از نقش اقتصادي و سياسي ايران در خاور ميانه

تحليل ژئوپلتيكي از نقش اقتصادي و سياسي ايران در خاور ميانه
استاد گرامي: جناب آقاي دكتر قاليباف
دانشجوي كارشناسي ارشد جغرافياي سياسي : دلارام احمدي
تابستان: 86/ دانشگاه تهران
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چكيده 2
مقدمه 4
ديدگاه‌هاي مهم ژئوپلتيك 8
جايگاه ژئوپلتيك ايران در نظريات مذكور 13
علايق ژئوپلتيك قدرتهاي جهاني نسبت به ايران در قرن بيستم 14
ويژگي‌ها و امتيازات ژئوپلتيك ايران در قرن بيستم 15
آثار علايق ژئوپلتيك در رفتار ابر قدرتها نسبت به ايران(نظام دو قطبي منعطف) 15
بررسي ويژگي‌هاي جغرافياي سياسي ايران و جايگاه ژئوپلتيك، بعد از انقلاب اسلامي تا پايان جنگ سرد 19
فرآيند شكل گيري جغرافياي سياسي و نقش ژئوپلتيك ايران در دوران پس از جنگ سرد تا پايان قرن بيستم 22
پيامدهاي فروپاشي شوروي و تأثيرآن بر ژئوپلتيك ايران 24
جهت گيريهاي سياست خارجي ايران نسبت به قدرتهاي جهاني 26
اهميت ايران در نظام بين الملل 26
ايران يك بازيگر تعادل بخش و سازنده 30
منطق تلا ش ايران براي كسب نقش بيشتر 36
اهداف امريكا در جلوگيري از افزايش نقش ايران 40
بيضي استراتژيك انرژي (خليج فارس و درياچه خزر) 47
خليج فارسي و نيازهاي انرژي آسيا : تأثيرات ژئوپلتيكي 52
حوزه درياچه خزر : انرژي و ژئوپلتيك 56
بازگشت هارتلند به مباحث ژئوپلتيك 65
نتيجه گيري 68
منابع و مآخذ 71
چكيده
ايران بر پايه تعاريف سنتي از قدرت منطقه اي كه هنوز اعتبار دارد، بزرگ ترين قدرت سياسي – اقتصادي در بخشي از جهان است كه مرزهاي آن از خاور مديترانه ، شمال آفريقا، غرب آسيا، آسياي مركزي، جنوب خليج فارس و شمالي‌ترين بخش هاي آسياي مركزي و قفقاز مي گذرد. اين وضع جغرافيايي، ناگزير به ايران ، قدرتي ژئواستراتژيك بخشيده است كه كشوري بالنده و مؤثر باشد. (معين الدين؛ 1385: صص 144-143. ايران با داشتن بيش ترين همسايه در اين منطقه و زمينه مناسب جهت مبادلات اقتصادي، موقعيت ارتباطي براي كشورهاي محاط در خشكي و امكان دريافت حق ترانزيت كالا و خدمات و ارتباط دادن آن ها با جهان، اتصال و پيوند دادن حوزه هاي ژئوپلتيكي مجاور (موقعيت چهارراهي)، كوتاه ترين ، با صرفه ترين و امن ترين راه انتقال انرژي ، امكان دريافت نفت در حوزه خزر با قيمت پايين تر، فروش نفت از خليج فارس بدون صرف هزينه انتقال، موقعيت بري و بحري توأم، در اختيار داشتن بيش ترين سواحل و ساحل شمالي تنگه هرمز، داشتن سواحل كافي در درياي خزر و امكان ارتباط آبي با چهار كشور ساحلي و… داراي امتيازات فراوان جهت احد از قدرت برتر منطقه اي است. (فيروزي؛ 1383: ص 78). در ميان كشورهاي منطقه خاورميانه ايران به دليل برخورداري از پايه هاي ذاتي قدرت و ويژگي هاي دروني ساخت قدرت و سياست از اهميت ويژه اي براي نظام بين الملل برخوردار است. در واقع هيچ كشوري به اندازه جمهوري اسلامي ايران در طول سه دهة گذشته موضوع صلح و امنيت منطقه اي و بين المللي نبوده است به همن دليل سرنوشت تحولات در ايران نه تنها در سطح نظام منطقه اي بلكه در سطح نظام بين المللي داراي
اهميت است. (برزگر. 1385. ص 153) اين مقاله در پي تحليل ژئوپلتيكي از نقش اقتصادي و سياسي ايران و خاورميانه مي باشد.
كليد واژه ها: خاور ميانه، ايران، اهميت سياسي، اقتصادي
مقدمه:
ايران در طول تاريخ گذشته خود، چه به هنگام اقتدار و چه در روزگار ضعف ، در مسائل منطقه اي و جهاني به ايفاي نقش سياسي پرداخته است. نقش آفريني سياسي ايران محدود به شكل گيري دولت و حكومت براي اداره امور سرزمين و سكنه آن نبوده است؛ با آنكه اين امر خود از ضروريات اوليه براي پيدايش دولت به حساب مي آيد.
نقش آفريني سياسي ايران، در زماني كه قدرتي بزرگ به شمار مي رفته است، در اشكال مختلف تجلي يافته است؛ تصرف سرزمينهاي همسايه و به انقياد كشيدن ملتها به روشهاي مسالمت آميز يا خشونت آميز يكي از اشكال اين نقش آفريني است كه از دوره هخامنشيان تا دوره قاجار كمابيش و به صورت متناوب به وقوع پيوسته است. بروز برخوردهاي نظامي و سياسي و شكل گيري دوره هاي نزاع مستمر يا توام با فراز و نشيب ميان حكومت ايران ودولتهاي مجاور آن، گونه اي ديگر از نقش آفريني سياسي ايران در دوره هاي قدرت بوده است. يونان ، روم، عثماني، روسيه ، هند ، تركها و قبايل زردپوست از جمله قدرتهايي بوده‌اند كه حكومت ايران با آنها درگيري سياسي و نظامي داشته است. گاهي نيز با شكل گيري فرايند همگرايي ميان ايران و برخي دولتها به هدف مقابله با دشمن و قدرت رقيب يا مداخله در امور منطقه اي مواجه مي شويم؛ نظير همگرايي صفويان با انگليسيها در برابر پرتغاليها و تقويت دولت تيموريان ( بابريان) در دوره سلطنت همايون در شبه قاره هند.
در دوره هاي ضعف حكومت در ايران ، رويدادهاي سياسي ويژه اي بروز نموده است؛ مهمترين رويداد سياسي اين دوره ها ، تبديل شدن ايران به هدف و موضوع رقابت براي قدرتهاي همسايه بوده است. بدين معني كه نيروهاي سياسي و دولتهاي قدرتمند مجاور
ايران كه بعضاً خاطره هاي نظامي ناخوشي از ايران داشتند، به تهاجم نظامي و تصرف ايران دست مي زدند. گاهي خلال تجاوز نظامي دشمن، نظام سياسي در فلات ايران فرو مي ريخت و دوره اغتشاش، هرج و مرج، نا امني و تجزيه طلبي فرا مي رسيد. انگيزه مهاجماني چون مغولان ، تركها، يونانيها، روميها، اروپاييان ، روسها و … از تجاوز به ايران و تصرف آن، علاوه بر جبران شكستهاي قبلي و ارضاي عقده هاي سركوب شده ، در دو ويژگي اصلي سرزمين ايران نهفته است:
الف) موقعيت جغرافيايي و فضاي سرزميني كه معمولاً به عنوان يك هدف سياسي و نظامي انديشه كشورگشايان را به خود معطوف مي داشته است. اين نقش آفريني سياسي فضاي سرزميني و موقعيت ايران به صورت يك پديده ثابت بروز كرده است و حتي در دوران معاصر ( دوره استعمار اروپايي و نيمه اول قرن بيستم، همچنين دوره جنگ سرد و پس از آن ) موضوع رقابت قدرتهاي جهاني بوده است و به نظر مي رسد. اين نقش آفريني تا تداوم ضعف نهاد حكومت و فقدان اقتدار ملي ( بر برد منطقه اي و يا جهاني ) همچنان ادامه پيدا كند.
ب ) ذخاير و ثروتهاي زميني و زير زميني . اين عامل در ادوار تاريخي گذشته و پيش از انقلاب صنعتي و ظهور استعمار جديد، در قالب فضاهاي واجد آب و مرتع براي تامين علوفه دامها و مواد غذايي مورد نياز انسانها ظهور داشت؛ به طوري كه به صورت يك هدف استراتژيك براي مهاجمان آسياي مركزي در آمده بود. از سوي ديگر در پرتو آرامش سياسي و امنيت داخل فلات ، شهرهاي بزرگ و فعال و برخوردار از ثروت و آذوقه پديد مي آمدند كه اين خود براي مهاجمان وسوسه انگيز بود و آنها را به تدارك تهاجم در
فرصت مناسب و در پي بروز ضعف در اركان حكومت ايران ترغيب مي كرد. اين چنين بود كه با اولين موج تهاجم ، شهرهاي آباد و بزرگ چون توس، نيشابور، سبزوار، ري ، تبريز ، كرمانشاه و … غارت و تخريب مي شدند.
پس از انقلاب صنعتي و نياز تكنولوژي و اقتصاد جديد در انرژي ،منابع و مواد اوليه ، ايران بشدت مورد توجه قدرتهاي استعمارگر اروپايي، روسيه و امريكا قرار گرفت بدين ترتيب دستيابي به منابع نفت و گاز و ذخاير زيرزميني فلزي و غيرفلزي و كنترل اين منابع به صورت موضوع رقابت قدرتها و بهانه اي براي دخالت بيگانگان در امور ايران در آمد. اين دخالتها و رقابت بر سر به دست آوردن امتياز بهره برداري از مزيتهاي اقتصادي و منابع ايران با بروز ضعف در اركان حكومت كه نقطه آغاز آن را بايد در دوره صفويه جست پديد آمد.
نفت به منظور تجارت، اولين بار در سال 1908 م در مسجد سليمان ايران كشف و استخراج شد. اولين محموله نفتي در سال 1912 م از طريق تنگه هرمز به خارج ارسال گرديد. از آن زمان تاكنون اين مادة خام منشأ بسياري از رويدادهاي سياسي و بين المللي گرديده است. نقش نفت در جنگ جهاني اول و دوم و پيشرفت‌هاي صنعتي بدست آمده در دهه هاي اخير حكايت از اهميت اين ماده حياتي دارد. «لردكرزن» بيان داشته است كه: متحدين، شناور بر موجي از نفت به پيروزي رسيدند. و «كلمانسو» نيز در مورد اهميت نفت مي گويد: ارزش يك قطره نفت با ارزش يك قطره خون سربازان ما برابر مي كند. ريچارد نيكسون رئيس جمهور پيشين آمريكا در اين خصوص مي نويسد: «نفت خون صنعت مدرن است و منطقه خليج فارس همانند قطبي است كه اين خون را به جريان مي اندازد و راه هاي دريايي

فایل : 73 صفحه

فرمت : Word