مقاله کامل تحليل وضعيت بحران آب در کشور و الزامات مديريت آن

تحلیل وضعیت بحران آب در كشور و الزامات مدیریت آن
چكیده
در این مطالعه، با بررسی شاخص‌های بین المللی آب و چشم انداز بحران آب در جهان در افق سال 2050میلادی تلاش كرده ایم تاابعاد بحران آب در كشور از منظر عرضه و تقاضا رابررسی نموده و با ارائه آمار و ارقام تطبیقی، توجه سیاستگذاران به اهمیتمدیریت منابع آب در كشور، در دو بخش عرضه و تقاضا راجلب نماییم‌. یافته‌های این پژوهش نشانمیدهد در شرایطی كهبخش كشاورزی بیش از 90 درصد از مصرف آب در كشور را به خود اختصاصمیدهد، به واسطه مشكلات ساختاری حاكم بر اینبخش، روند رو به رشد جمعیت و مصرف مواد غذایی و به رغم فشار گسترده به منابع آب‌های زیرزمینی كشور، كسری تراز بازرگانی اینبخش به بیش از 8 میلیارد دلار در سال 1392 رسیده است‌. بر اساس نتایج این مطالعه، ایران در حال حاضر در وضعیت “بحرانشدید” آب قرار داشته و با توجه به ثابت بودن منابع آبی، افزایش جمعیت و عدم توجه كافی به مدیریت منابع آب – در صورتاتخاذ نشدن سیاست‌های مناسب و به هنگام مدیریت منابع آب در هر دو بعد عرضه و تقاضا-تشدید شرایط نامطلوب منابع آبیكشور و تأثیرپذیری شاخص‌های امنیتی و اقتصادی امری اجتناب ناپذیر خواهدبود‌. بدین روی، بهبود مدیریت تقاضای آببهویژهدر بخش كشاورزی از طریق رعایت الگوی كشت بهینه ملی – منطقه ای، توجه بیشتر به شاخص “آب مجازی” در تبیین الگویتولید و تجارت محصولات كشاورزی و نیز توجه به ارزش اقتصادی آب از جمله الزامات، برای مواجهه با بحران آب است كه بایدمورد توجه برنامه ریزان كشور قرار گیرد‌.
واژگان كلیدی:بحران آب، امنیت اقتصادی، بهره وری آب، آب مجازی، تراز بازرگانی بخش كشاورزی‌.
1‌. مقدمه
ذخایر آب از منابع تجدیدشونده محسوب شده و فرآیند تجدیدپذیری آن به تبعیت از چرخه آب در طبیعت است‌. با این وجود، مقدار آبی كه از این طریق در سطح كره زمین یا در هر محدوده جغرافیایی مشخص پدید می آید، صرف نظر از تغییرات بین سالی، معین و ثابت است‌. به بیاندیگر،مقدار آبتجدیدشونده ای كه سطح كره زمین هم اكنون و به طور سالانه دریافت می نماید، برابر همان آبی استكه شاید هزاران سال پیش و از بدو به وجود آمدن تمدن‌های بشری دریافت نموده است‌. این در حالیاست كه توزیع مكانی و زمانی مقدار آب تجدیدشونده كاملاً متغیر بوده و متناسب با توزیع جمعیت ونیازهای آبی جوامع بشری نیست‌.
از مجموع كل آب‌های جهان، 4/97 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس‌ها تشكیل می دهد كهبه دلیل شوری در عمل قابل استفاده نیستند‌. ذخایر آب شیرین تنها 6/2 درصد كل حجم ذخایر آب‌های سطح زمین را تشكیل می دهد كه بخش بیشتر آن به صورت یخ در قطب‌های كره زمین ویخچال‌هایطبیعی و آب‌های زیرزمینی وجود دارد‌. به این ترتیب، از مجموع آب‌های كره زمین تنها 014/0 درصدآن قابل استفاده بوده و در واقع، حیات آدمی وابسته به همین مقدار ناچیز آب است.ملاحظه میشود به رغم اینكه بخش بیشتر سطح زمین را آب پوشانده، تنها بخش ناچیزی از آن برای بشر قابل استفادهبوده و در واقع، تمامبرنامهریزی‌های بشر باید با توجه به اینمحدودیتها صورت پذیرد‌.
در این پژوهش تلاش كرده ایم، به بررسی ابعاد بحران آب در كشور از منظر عرضه و تقاضابپردازیم‌. در این راستا ابتدا، شاخص‌های اصلی تبیینكننده وضعیت آب در سطح جهانی
و منطقه ای رابررسی نموده و در ادامه چشم اندازشاخصهای جهانی آب در افق سال 2050 میلادی راارائه كرده ایم‌. در بخش بعدی، چالشهای فرآروی حوزه آب در كشور را تجزیه و تحلیل نموده و در ادامه، مهمترین راهكارهای حفظ و صیانت از منابع آبی كشور به منظور تحقق توسعه پایدار و حفظ این ثروت بیننسلی را در دو بعد عرضه و تقاضا ارائه كرده ایم‌.
2‌. مهم ترین مشخصه‌های تبیینكننده وضعیت آب در مناطق مختلف جهان
با ورود به هزاره سوم وهمزمان با افزایش جمعیتبهویژه در كشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب بهمنظور تأمین نیازهای جمعیتی افزایش قابلملاحظهاییافته است‌. این موضوع به ویژه در مناطقی از جهان كه به صورت طبیعی همواره با كمبود آب مواجه بودند، بیشتر حایز اهمیت است‌. شاخص‌ها و مدل‌های متعددیبرای سنجش میزان آب كشورها به كار گرفتهمیشود كه در ادامه، به برخی از آنها اشاره می كنیم‌.
2 -1.وضعیت پراكندگی بارندگی در مناطق مختلف جهان
در حالی كه متوسط میزان بارندگی سالانه در جهان 813 میلیمتر است، میزان بارندگی در منطقهخاورمیانه و ایران به ترتیب 217 و 228 میلیمتر بوده كه كمتر از یك سوم متوسط بارندگی جهان است.
بررسی وضعیت مصرف آب به تفكیك بخش‌های اصلی نشان می دهد كه در بیشتر مناطق جهان (به غیراز قاره اروپا و آمریكا) بخش كشاورزی بیشترین سهم آب مصرفی را به خود اختصاص میدهد‌. سهم آبمصرف شده در بخش كشاورزیدر منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا به ترتیب 84 و 82 درصد است،در ایران 92 درصد آب مصرفی در بخش كشاورزی استفاده می شود‌.
جدول 1‌. توزیع مصرف آب به تفكیكبخشهای مصرفی در مناطق مختلف جهان در سال 2011
(درصد)
سهم ایران از منابع آب شیرین جهان نسبت به مناطق دیگر در سطح پایین تری قرار دارد‌. در حالی كه یك درصد از جمعیت جهان به ایران اختصاص دارد، سهم آن از منابع آب شیرین تنها 3/0درصد است‌. از مجموع 9/397 میلیارد مترمكعب بارندگی سالانه در كشور 66 درصد آن پیشاز رسیدن به رودخانه‌ها تبخیر می شود‌. كل منابع آب تجدید پذیر داخلی سالانه برابر5/128 میلیارد مترمكعب است و با احتساب 9 میلیارد مترمكعب منابع آب تجدید پذیر خارجی، حجم سالانه منابعآب تجدیدپذیر واقعی برابر 5/137 میلیارد مترمكعب برآورد می شود‌.
جدول 2‌. شاخص‌های اصلی منابع آب در ایران
2 -2‌. شاخص وابستگی به منابع آب خارجی
مقایسه شاخص “نسبت وابستگی به منابع آب خارجی” در ایران و كشورهای دیگرنشان می دهد كه منابع آب وارد شده از كشورهای همجوار تحت تأثیر موقعیت جغرافیایی آنها متفاوت است‌. وابستگی كشورها بهمنابع آب كشورهای همسایه یكی از
دلایل اصلی نزاع بر سر آب بوده است‌. طبق گزارش‌های سازمان ملل در نیم قرن اخیر، بیش از 1830 مورد مناقشه در زمینه آب در جهان رخ داده كه 37 مورد آن سبب بروز جنگ و یا انفجار سدها شده است‌. در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا كشورهای مصر، سودان و اتیوپی برسر تقسیم آب رود نیل و كشورهای عراق، سوریه و تركیه بر سر رودهای دجله و فراتتنشهای جدیدارند‌. میزان وابستگی ایران به منابع خارجی در سطح نسبتاً پایینی قرار داشته و حدود 7 درصد از منابعآب ایران از منابع خارجی تأمین می شود.هر چند شاخص وابستگی كشور به منابع آب ورودی ازكشورهای همسایه در سطح پایینی قرار دارد، اما محدودیت منابع آب در شرق كشور سبب شده است كه اختلافات جدی بین ایران و افغانستان در خصوص میزانبهرهمندی از آب رودخانه هیرمند كه از كشورافغانستان سرچشمهمیگیرد، وجود داشته باشد‌.
2 -3‌. بررسی وضعیت وابستگی بخش كشاورزی به منابع آب زیرزمینی
بررسی وضعیت زمین‌های كشاورزی تجهیزشده برای آبیاری در جهان در 4 دهه گذشته نشان می دهدكه سطحاین زمین‌ها در سال‌های1970 -2009 به طور متوسط از رشد سالانه 4/1 درصدی برخورداربوده است‌. بالاترین رشد سالانه به خاورمیانه و اقیانوسیه به ترتیب با 1/2 و 8/1 درصد اختصاص دارد.در دوره مورد بررسی زمین‌های كشاورزی تجهیزشده برای آبیاری در ایران با رشد سالانه 4/1 درصدیاز 2/5 میلیون هكتار در سال 1970 به 1/9 میلیون هكتار در سال 2009 افزایش یافته است.درحالی كهمیزان وابستگی زمین‌های كشاورزی تجهیزشده برای آبیاری به منابع آب زیرزمینی به طورمتوسط دردنیا 8/37 درصد است، ضریب یادشده در منطقه خاورمیانه 2/46 درصد و به طور خاص در كشور ایرانبرابر 1/62 درصد است‌. این موضوع، تأییدی بر سهم بالای بخش كشاورزی از مصرف
آب‌های زیرزمینیدر ایران در مقایسه با كشورهای دیگر و حتی منطقه خاورمیانه است‌.
جدول 3‌. زمین‌های كشاورزی تجهیزشده برای آبیاری در ایران و مناطق جهان
2 -4.شاخص بهره وری آب
ازشاخصهای دیگر مصرف منابع آب، شاخص بهره وری آب است كه نشان می دهد به ازای هر مترمكعبآب مصرفی، چند واحد تولید ناخالص داخلی به دست آمده است.برای محاسبه این شاخص،تولیدناخالص داخلی بر مقدار آب مصرف شده تقسیم می شود و عدد به دست آمده، به عنوان شاخص استفاده میشود‌. مقدار این شاخص به تبعیت از شرایط و ساختار اقتصادی كشورها متفاوت است‌. بررسیاین شاخص در بین كشورهای مختلف جهان تفاوت‌های آشكاری را بین كشورهایتوسعهیافته و در حالتوسعه نشان می دهد، به طوری كه مقدار كل این شاخص در سال 2011 بین 1/39 دلار تولید ناخالصداخلی به ازای هر مترمكعب آب مصرفی (دلار سال 2005) در كشورهای با درآمد بالا تا 1/2 دلار تولیدناخالص داخلی به ازای هر مترمكعب آب مصرفی در كشورهای با درآمد پایین در نوسان بوده است‌.
همان طور كه در جدول 4 ملاحظه می شود، در كشورهای توسعه یافته به دلیل سهم بالای بخش‌هایصنعت و خدمات از تولید ناخالص داخلی این كشورها و نیز فناوری‌های بالاتر در استفاده از منابع آب، شاخص بهره وری آباز مقدار بیشتری برخوردار بوده و بدان معناست كه به ازای هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به كشورهای كمتر توسعه یافته به دست می آید‌. این در حالی است كه بیشتر كشورهای توسعه یافته به دلیل قرارگرفتن درعرضهای بالاتر كره زمین، كمتر با محدودیت آبی دست بهگریبان بوده و با مشكلات كمتری در این زمینه مواجه هستند‌.
میزان بهره وری آب در كشور در سال 2011 برابر 3 دلار تولید ناخالص داخلی به ازاییكمترمكعب آب مصرفی (به دلار سال 2005) گزارش شده است كه در مقایسه با متوسط بهره
وری آب در سطح جهان (14 دلار تولید ناخالص داخلیبه ازاییك مترمكعبآب مصرفی)، در سطح بسیارپایین تری قراردارد‌. ضریب دسترسی جمعیت شهری و روستایی به آب بهداشتی در كشور به ترتیب 98 و 92 درصد بوده، در حالی كه متوسط حجم كل آب سالانه كشور رقم ثابتی است‌. تقاضا برای آبدر دهه‌های اخیر افزایش یافته است‌. بر این اساس، متوسط سرانه آب تجدید پذیركشور از 5500مترمكعب در سال 1340 به 3400 مترمكعب در سال 1357، 2500 مترمكعب در سال 1367، 2100 مترمكعب در سال 1376 و 1718 مترمكعب در سال 1390 كاهش یافته است‌. درصورت تداوم روند فعلی مصرف آب، این شاخص به حدود 1300 مترمكعب در سال 1400 كاهش خواهد یافت‌.
جدول 4‌. مقایسه شاخصبهرهوری آب به تفكیك سطوح درآمدی كشورها
(تولید ناخالص داخلی به ازاییك مترمكعب آب مصرفیبه دلار سال 2005)
مأخذ: بانك جهانی‌..WDI (2014)‌.
2 -5‌. شاخص فالكن مارك
این شاخص بر اساس مقدار سرانه منابع آبتجدیدپذیر سالانه هر كشور محاسبه می شود.سرانه آب 1700 متر مكعب در سال به عنوان شاخص تنش و میزان 1000 مترمكعب آب سرانه در سال به عنوان شاخص كمبود معرفی می شود‌. بر این اساس، كشورهایی كه سرانه منابع آب سالانه تجدیدپذیر بیش از 1700 متر مکعب دارند، مشكل بحران آب ندارند‌. كشورهایی كه سرانه منابع آب تجدیدپذیر بین1000 تا 1700 مترمكعب
دارند، كشورهایی با”تنش آبی” و كشورهایی كه سرانه آب تجدیدپذیر كمتر از 1000 مترمكعب در سال دارند، كشورهایی با “كمبود آب” هستند‌. گفتنی است كه سرانه آب كمتراز 500 مترمكعب در سال، فشار بسیار شدیدی به آن كشور تحمیل می كند‌. هر چند سرانه منابع آبتجدیدپذیر در دنیا 6079 مترمكعب است،اما به علت پراكندگی نامتناسب این منابع، منطقهخاورمیانه با سرانه 1559مترمكعب در شرایط بحرانی قرار دارد؛ اما مناطق دیگر از وضعیتمناسبتری برخوردارند‌. ایران نیز با سرانه منابع آب تجدیدپذیر 1718 مترمكعب در سال 2011 در آستانه ورود به شرایط تنش آبی است‌.
2-6‌. شاخص سازمان ملل
كمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل در تعیین شاخص بحران آب از معیار دیگری استفاده كرده است.این كمیسیون، میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر كشور را به عنوان شاخص اندازه گیری بحران آب معرفی كرده است‌. بر اساس این شاخص، هرگاه میزان برداشت آب یك كشور بیشتر از 40 درصد كل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد، این كشور با “بحران شدید آب ” مواجه بوده و اگر اینمقدار در حد فاصل 20 تا 40 درصد باشد، “بحران در وضعیت متوسط” و چنانچه این شاخص بین 10 تا 20 درصد باشد، “بحران در حد متعادل” و برای مقادیر كمتر از 10 درصد، این كشور “بدون بحران آب یا دارای بحران كم” است‌. میزان برداشت كشور از منابع آبی زیرزمینی داخلی در سال 2011 برابر 6079 مترمكعب گزارش شده است‌. بر اساس این شاخص، خاورمیانه با ضریب 55 درصد و كشور ایران با ضریب 3/72 درصد با بحران شدید آب مواجهند‌.
جدول 5‌. وضعیت شاخص بحران آب در مناطق مختلف جهان در سال 2011
3- چشم انداز شاخص‌های جهانی آب در افق سال 2050
مدیریت بهینه منابع آب در جهان تأمین كننده امنیت غذایی، معیشت افراد، توسعه صنعتی و پایداریمحیط زیست است‌. بر اساس گزارش سال 2012 سازمان همكاری اقتصادی و توسعه و طبقپیش بینی‌های به عمل آمده، تقاضای آب تا سال 2050 از افزایش 55 درصدی برخوردار خواهد بود‌. در این مدت، مصرف در بخش‌های صنعت، تولید برق و بخش خانگی به ترتیب با 400، 140 و 130 درصد از بیشترین مقدار افزایش برخوردار خواهد بود‌. این در حالی است كه مصرف بخش كشاورزیبا 14 درصد كاهش مواجه خواهد شد‌.
اگر الزامات سیاستی و سرمایه گذاری دولت‌ها و سیاستگذاری‌هایدیگر برای حمایت از بخش آب تقویت نشود، بحران آب به بدتر شدن خدمات آبرسانی برای میلیون‌ها نفر، كاهش اراضیكشاورزی، كاهش تولید مواد غذایی، افزایش سریع قیمت مواد غذایی و كاهش مصرف سرانه موادغذایی منجر خواهد شد‌. عدم توجه به توسعه تكنولوژی، ذخیره سازی منابع آب و اصلاحات سیاستیممكن است تقاضای آب برای مصارفی به غیر از كشاورزی را حتی با سرعتی بیشتر از
آنكه پیش بینیشده است، افزایش دهد، كه در این صورت موجب بدترشدن وضعیت منابع آب و تشدید بحران آبخواهد شد‌. در صورت تداوم روند فعلی سهم جمعیت مواجه با تنش آبی شدید از كل جمعیت جهان از 2/26 درصد در سال 2000 به 4/42 درصد در سال 2050 افزایش خواهد یافت و تعداد افرادی كه درسال 2050 شرایط “تنش آبی شدید” را تجربه خواهند كرد، به حدود 9/3 میلیارد نفر خواهد رسید‌.
جدول 6‌. جمعیت تحت تنش آبی در جهان در افق 2050
(میلیارد نفر- درصد)
بر اساس گزارش OECD، هر چند انتظار می رود میزان دسترسی به آب آشامیدنی بهداشتی در جهان در دهه‌های آینده افزایش پیدا كند، اما در افق سال 2050 همچنان نزدیك به 300 میلیوننفر از دسترسی به آب آشامیدنی و بهداشتی در جهان محروم خواهند بود‌. از سوی دیگر، تحت تأثیررشد بالاتر جمعیت نسبت به رشد زمین‌های زیر كشت، سرانه زمین قابل كشت در مناطق مختلف دنیا تا افق سال 2050 كاهشی خواهد بود؛ به طوری كه از 25/0 هكتار به ازای هر نفر در سال 2010 بهكمتر از 18/0 هكتار در سال 2050 كاهش خواهد یافت‌. همچنین، تحت تأثیر افزایش جمعیت، رشد مصرف سرانه و نیز ثابت بودن منابع آب تجدیدپذیر، میزان برداشت سالانه منابع آب شیرین (سطحیو زیرزمینی) به نسبت مجموع منابع آب تجدیدپذیر تا افق سال 2050 افزایشی خواهد بود و انتظارمی رود در افق سال 2050 منطقه خاورمیانه و

فایل : 32 صفحه

فرمت : Word