مقاله کامل بن سای آمیزه ای از هنر و باغبانی

«بن سای» آمیزه‌ای از هنر و باغبانی
شهروز حبيبي
كارشناس ارشد باغباني، عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد گرگان
چكيده:
Bonsai واژه‌ای ژاپنی است و به گیاهانی گفته می‌شود که با وجود داشتن اندازه‌ی بزرگ در طبیعت، برای نگهداری در محیط کوچک سازش یافته‌اند. این کلمه از دو واژه‌ی Bon به معنی سینی یا گلدان کوچک و Sai به معنی درخت یا گیاه تشکیل شده است.
هنر پرورش بن سای هزاران سال پیش در چین رونق پیدا کرد. چینی‌ها احترام خاصی برای آن قائل هستند. نگاره‌های بسیاری از این هنر در کتیبه‌های باستانی چین وجود دارد. وجود بن سای و طبیعت در خانه از نظر مکتب بودائیسم، مفاهیم خاصی هم دارد. کم کم این هنر از چین به ژاپن رسید. ژاپنی‌های خلاق به توسعه و تکمیل آن پرداختند. هم اکنون چین و ژاپن از مهمترین صادر کنندگان بن سای هستند.
بن سای مجموعه ای از باغبانی و هنر است که به واسطه آن گیاه با یک تغییر شکل تحمیل شده به یک مجسمه زنده تبدیل می شود. هنرمند با استفاده از مفاد زیبایی، وهمی از طبیعت را در غالب شکل مینیاتوری پدید میآورد. بنسای یک آرایش غیرطبیعی نیست بلکه در قالب یک تغییر شکل ساده، طبیعت اصلی را ذهن آدمی تداعی میکند.
بن سای در اصل واژهای ژاپنی و به معنی کاشت گیاهان در گلدانهای کم عمق است . به این ترتیب که گیاه در گلدانهایی کم عمق با خاک کم و در شرایط محدود کننده از نظر رشد قرار میگیرد و با آرایش زیبا وتربیت صحیح به درختی مسن ولی کوچک تبدیل می شود. برای تحقق این هدف تمام قسمتهای گیاه اعم از ریشه ها، تنه، شاخه ها، میوه ها و گلها حایز اهمیت هستند.
مقدمه
پرورش بن سای در واقع نوعی نگارگری روی گیاهان زنده است. هنرمند با حالات خاصی که به گیاه خود می‌دهد ضمن الهام از طبیعت، با بیننده صحبت می‌کند. بیشتر این گیاهان ظاهری کهنسال دارند. انسان با تماشای این درختان خود را در کنار طبیعت بکر جنگل احساس خواهد کرد. مشاهده‌ی تغییرات فصل‌ها از ویژگی‌های جذاب بن سای‌های خزان‌دار است.
تنوع گونه‌های گیاهی، بومی و منطقه‌ای بودن برخی گیاهان، زیبایی درختان کهنسال و … سبب شده است تا کشورهایی از جمله ایالات متحده، آلمان، ایتالیا، هند، کانادا و … به پرورش بن سای روی بیاورند. البته چین و ژاپن از نظر کیفیت و کمیت تولید، همچنان در رتبه‌ی نخست قرار دارند.
بن ساي به علت رشد در يك محيط محدود، از نظر تبادلات غذايي، اندكي با گياهي كه در باغچه يا جنگل رشد مي كند متفاوت است. يك درخت ريشه‌ي خود را براي جذب مواد غذايي در خاك گسترش مي‌دهد و شاخساره‌ي آن با توجه به ميزان مواد غذايي و نور و … كه از محيط مي‌رسد، رشد مي‌كند. درخت تا جايي كه ريشه توانايي ارسال مواد غذايي به بالا را دارد، قد مي‌كشد. بعد از آن درخت كم كم رو به پيري رفته و سرانجام خواهد مرد.
اما در بن ساي اين‌طور نيست. ميزان تبادلات ريشه و اندام هوايي در بن ساي، به پرورش دهنده آن بستگي دارد. اين ميزان هرچه بيشتر باشد، بن ساي بلندتر مي‌شود و بر عكس.
نكته‌ي مهم در بن ساي تعادل ميان اندام‌ها (زميني و هوايي) است. زماني كه اين تعادل در محيط يك گلدان ايجاد شود، مي‌توان گفت كه گياه به بن ساي تبديل شده است.
تفاوت ديگر بن ساي با گياه معمولي عمر بيشتر آن است. چون ريشه و شاخساره‌ي بن ساي دائم در حال هرس شدن هستند، همواره توليد اندام‌هاي جوان مي‌كنند. ريشه هم به علت كوتاه بودن قد درخت براي ارسال مواد غذايي زياد دچار مشكل نمي‌شود.
معيارهاي انتخاب گونه گياهي مناسب
براي انتخاب گونه‌ي مناسب بايد علاوه بر زيبايي گياه، موارد ديگري را هم در نظر گرفت. ميزان تابش مسقيم آفتاب، شدت نور و دماي محل نگهداري در انتخاب گونه تعيين كننده هستند. بسته به اينكه محل نگهداري فضاي بسته (اتاق) است يا فضاي آزاد، گونه‌ي گياه بايد تفاوت داشته باشد. البته در فضاي بسته هم در صورت وجود تابش مستقيم يا استفاده از لامپ‌هاي فلورسنت، مي‌توان از گونه‌هاي فضاي آزاد با رعايت برخي شرايط استفاده نمود. گياهان سايه پسند مثل فيكوس‌ها براي اتاق‌هاي كم نور و درختاني مثل نارون، انار و زيتون براي اتاق‌هايي كه روزانه چند ساعتي از تابش خورشيد بهره‌مند مي‌شوند، مناسب هستند. درختان زيبايي چون انواع افرا، بلوط، آزاد، ممرز و انواع سوزني برگ‌ها براي بن ساي فضاي آزاد بسيار مورد توجه قرار گرفته‌اند.
بن ساي‌هاي هميشه سبز، خزان‌دار، مثمر و غير مثمر
زيباترين بن ساي‌ها معمولاً گونه هاي خزان دار هستند. اين گياهان در فضاي باز به راحتي رشد مي‌كنند و در برابر تغييرات فصول عكس العمل نشان مي‌دهند. مشاهده‌ي گونه‌هاي خزان دار و تغيير رنگ برگ‌ها در پاييز و زمستان و جوانه زني مجدد آنها در بهار بسيار مورد توجه علاقمندان است. از جمله گونه‌هاي خزان دار مي‌توان چنار، ممرز، بلوط، افرا و … را نام برد.
سوزني برگ‌ها، سيتروس‌ها، فيكوس‌ها و … از جمله بن‌ساي‌هاي هميشه سبز هستند. جذابيت اين گونه‌ها به سبز بودن آنها در پاييز و زمستان بر مي‌گردد. بيشتر گونه‌هاي فضاي بسته هميشه سبز هستند.
نگهداري از بن ساي‌هاي غير مثمر مانند: فيكوس، برگ نو، افرا، راش و … قدري راحت‌تر است. پرورش گونه‌هاي مثمر مثل سيب، انار، به، خاس و … در صورتي كه از آنها ميوه بخواهيم قدري دشوار است. در اين موارد ميزان، نوع و زمان تغذيه‌ي مصنوعي بسيار مورد اهميت است.
طرق مختلف پرورش بن سای
پرورش نهالی
1- مابوری یا پرورش نهالی که از طبیعت گرفته می شود.
2- پرورش نهالی که از طریق خوابانیدن به وجود می آید.
3-پرورش نهالی که از طریق جدا کردن به وجود می آید.
4- پرورش نهالی که از قلمه زدن به وجود می آید.
5- پرورش نهالی که از طریق پیوند زدن به وجود می آید.
6- پرورش نهالی که از طریق کاشت بذر به وجود میآید.
7- پرورش نشا که از یک خزانه فراهم شده است .
روش تربیت بن سای ساقه
راست متقارن

روش ساقه راست نامتقارن
روش اریب

روش بادزده

روش نردبانی
ریشه‌ها
ریشه‌های گیاه بنسای شده، در عین استحکام، سلامت و گستردگی، باید ظاهری کهن به درخت ببخشند. در روشهای متقارن، نامتقارن و اریب، ریشه ها در تمام جهات گسترده شده اند. اما در روشهای بادزده، صخره،رویشی و …. ریشه ها غالباً در جهت خلاف انحنای تنه گسترده شده اند. تا بدین ترتیب به گیاه ظاهری متقارن ببخشند. تعدادی ازریشه ها روی خاک قرار داده میشوند تا قدمت درخت را از نظر ظاهری افزایش دهند و تصور فرسایش خاک را در سالهای گذشته در ذهن القا کنند. برای تحقق این مهم، در زمان انتقال گیاه به گلدان بزرگتر، تعدادی از ریشه ها را روی خاک قرار می دهند و روی آنها را با خزه اسفاگنوم و مقدار کمی خاک می پوشانند. در طی آبیاری های مکرر، این پوشش نازک، از بین میرود و پوست ریشه در معرض نور خورشید، سخت میشود و بدین ترتیب هدف ما در القای تصور کهن بودن گیاه تحقق می آید.
برای تشکیل ریشه های جدید در جهت مناسب، می توان ریشه را تا لایه کامبیوم خراش داد و روی آن را با خاک و خزه پوشاند. بعد از چند هفته، در محل زخم ریشه های جدیدی ایجاد میشود.
تنه
گرچه همه قسمت های گیاه بن سای شده مهم است ، اما تنه گیاه اولین قسمتی است که توجه ناظر را به خود جلب میکند .تنه بن سای باید پوستی ضخیم ، یک پارچه و تودرتو داشته باشد . تنه باید به گونه ای باشد که هرچه به راس نزدیک میشود ضخامت آن کمتر شود . روی یک تنه خوب نباید آثار زخم ناشی از سیم پیچی دیده شود .
شاخه ها
گیاهان در طبیعت ممکن است شاخه های در هم پیچیده داشته باشند . ولی در بن سای با سیم پیچی ، شاخه ها را به گونه ای تربیت می کنند ، که گیاه زیبا جلوه کند . معمولاً شاخه ها از نظر قطر و طول تفاوت دارند. شاخه‌های پایین تر ضخیم تر و بلندتر هستند و بخوبی در همه جهات گسترده می‌شوند. شکل هر شاخه به تنهایی نیز مد نظر است. در هنر بن سای بسیاری از شاخه های گیاه مطلوب به نظر نمی رسد . از این رو این شاخه ها را قطع می‌کنند.
برگها
در یک بن سای خوب برگ ها سبز ، متراکم و کوچک است . گیاهانی که برگهای بزرگ دارند یا تعداد برگ آنها کم است ،برای بن سای مناسب نیستند . گیاهانی که برگ های کمی دارند ،درختی خزان کرده را تداعی می کنند . برگ های بزرگ نیز نسبت به اندازه کلی درخت بن سای شده، نامتناسب به نظر می رسند، برای آن که اندازه برگها کوچک شود ، از روش بیبرگی یا هرس برگ استفاده می کنند. این روش در کاهش اندازه برگ موثر است ولی در تغییر اندازه گلها و میوه ها زیاد مورد توجه نیست.

فایل : 27 اسلاید + 12 ص

فرمت : Word