مقاله کامل اخلاق زیستی و تبیین بایستگی های حفاظت و بهره وری از منابع آب در راستای آموزه های فقه محیط زیست

اخلاق زیستی و تبیین بایستگی های حفاظت و بهره وری از منابع آب در راستای آموزه های فقه محیط زیست
چکیده
زمینه:آب از جمله با ارزش ترین عوامل زیست محیطی است که سهم بسزایی در حیات و سلامت انسان دارد. مروری گذرا به منابع اسلامی نشان می‌دهد که استفاده بهینه از این موهبت الهی پیوسته مورد تأکید امامان معصوم بوده است. فقهای مسلمان نیز با بر شمردن دوازده نوع آب کوشیده اند تا بسته به شرایط مختلف اقلیمی از یک سو با طرح الگوی دینی، شیوه درست مصرف کردن آب را به عموم مسلمانان نشان دهند، از سوی دیگر، با تعیین شاخص های دینی، از هدر رفتن و آلودگی آن جلوگیری کنند . پرسش اصلی در بررسی اخلاقی ـ فقهی بهره وری از منابع آب آن است که آیا می‌توان رابطه ای منطقی و معنی دار بین اصول اخلاق زیستی، و آموزه های دینی مرتبط با محیط زیست به دست آورد. در این پژوهش بر آن هستیم تا با بهره گیری از منابع فقهی، الگویی اخلاقی ـ دینی در بهره وری و حفاظت از آب به عنوان یکی از عوامل طبیعی زیست محیطی ارائه کنیم.
روش کار: این پژوهش به صورت توصیفی و کتابخانه ای انجام و تلاش شده است، پس از توضیح مفاهیم، مبانی و اصول اخلاق زیستی، جایگاه دو اصل عدالت و ضرر نرسانی در آموزه های دینی (فقهی) مورد واکاوی قرار گیرد و بر اساس آن، چگونگی و پیامدهای بهره وری از منابع آب ارزیابی فقهی ـ اخلاقی شود.
یافته ها: بررسی حاضر بیانگر این واقعیت است که از یک سو، اصول اخلاق زیستی، اصولی جهان شمول بوده و به لحاظ خاستگاه عقلایی آن، از دیرباز مورد تأیید رهبران دین مبین اسلام بوده اند و از سوی دیگر، فقهای مسلمان قرنها پیش از تدوین این اصول، با تکیه به آموزه های دینی
(قرآن و سنت)، ضمن توجه به آنها و در قالب گزاره های فقه محیط زیست، در صدد بیان وظایف انسان ها در برخورد با منابع زیست محیطی از جمله آبهای سطحی و زیر سطحی بوده و هستند.
نتیجه گیری: دو اصل عدالت و ضرر نرسانی، دو اصل اخلاق زیستی حاکم بر بهره وری از منابع زیست محیطی، از جمله منابع آبی است و هر گونه استفاده از این منابع بدون در نظر گرفتن آنها، کاری غیر اخلاقی و هم زمان، عملی حرام خواهد بود.
واژگان کلیدی: اخلاق زیستی؛ محیط زیست؛ فقه محیط زیست؛ آب؛ عدالت؛ ضررنرسانی
اخلاق زیستی و تبیین بایستگی های حفاظت و بهره وری از منابع آب در راستای آموزه های فقه محیط زیست
انسان برای زندگی به دو محیط طبیعی و محیط اجتماعی نیازمند است. محیط طبیعی بر خلاف محیط اجتماعی که ساختار آن در اختیار انسان است، پیدایش و شکل گیری اش در اختیار انسان نبوده، تابع عمل او نیست. با این وجود، دستیابی انسان به دانش و صنعت، سبب شده است تا از دیرباز بر طبیعت یا همان محیط نخستین زندگیش سیطره پیدا کرده، از بسیاری از پدیده های طبیعی به سود خود، بهره جوید.
تأکید بر جانشینی انسان نسبت به خداوند از یک سو و آزادی انسان از سوی دیگر، سبب شده است تا این حق در متون دینی برای انسان به رسمیت شناخته شود، اما پیوسته به وی هشدار نیز داده شده است که چون مالک حقیقی زمین و منابع آن، خداوند است، تمامی انسان ها بدون هیچ تبعیضی حق دارند از این منابع به منظور توسعه و رفاه زندگی مادی خود استفاده کنند؛ همچنین چون بهره وری انسان می‌بایست در راستای اهداف الهی از خلقت زمین و منابع آن
باشد، دایره این بهره وری محدود بوده، نمی بایست به گونه ای باشد که منجر به نابودی یا تخریب آن ها شود.
تأثیر گذاری انسان بر طبیعت، سبب شده است تا بررسی عناصر طبیعی و چگونگی استفاده از آن ها از اهمیت ویژه ای برخوردار شود و بتوان از رهگذر آن، به سازوکارهایی اخلاقی ـ حقوقی در این باره دست پیدا کرد.
فقهای مسلمان نیز در بررسی آب، آن را به دو نوع کلی «مطلق» و «مضاف»، یعنی خالص و غیرخالص تقسیم کرده، برای آب مطلق، انواع مختلفی برشمرده اند که مهم ترین آن ها عبارت است از: آب دریاها، آب رودها، آب باران، آب چاه،آب راکد (طوسی، 1387. ، ج3، ص285-282). هرچند چگونگی بهره وری از هریکاز این انواع، از نظر فقهی احکام و مقررات خاص خود را دارد؛ اما پرهیز از هدر رفتن منابع آبی و به تعبیر دیگر، استفاده بهینه از آن همچنین خودداری از آلوده کردن آن ها دو محور اصلی در این احکام است.
1- دانش زیست محیطی و اخلاق زیستی
آن گاه که از محیط زیست سخن می‌گوییم، درباره دانشی گفتگو میکنیم که تنظیم کننده رابطه میان انسان و محیط بوده، مبتنی بر شناخت و بررسی عناصر تشکیل دهنده تنوع زیستی است. این دانش با تکیه بر چهار عنصر حفاظت، حمایت، پایداری و مهرورزی به طبیعت، در صدد است با تحلیل روابط در چرخه حیات، ضمن ارائه برنامه ای جهت ادامه زندگی بر روی زیست بومها، پویایی تنوع زیستی را فراهم کند.
از سوی دیگر، اصطلاح اخلاق زیستی برای اولین بار در 1970 توسط« رنسلر پاتر»، زیست شناس و سرطان پژوه آمریکایی به معنای «علم بقاء» و برای اشاره به حوزهای جدید از تحقیق
میان رشته ای به کار رفت که هدف آن حفظ زیست کره زمین و در نتیجه بقای انسان و بهبود کیفیت زندگی اوست.
بر این اساس، اخلاق زیستی رشتهای است که دانش زیست شناختی را با دانش نظام ارزش های انسانی، ترکیب می‌کند تا پلی میان علوم تجربی و انسانی ساخته، به انسانیت برای بقا، تداوم و بهبود وضع جهان متمدن کمک کند.
موضوع اخلاق زیستی بررسی موضوعات اخلاقی ناشی از کاربست رشته های زیست شناختی عنوان شده است. این رشته ها شامل پزشکی و سایر حرفه های مراقبت بهداشتی؛ همچنین سایر علوم زیستی از جمله علوم زیست محیطی، جمعیتشناسی و علوم اجتماعی است (پورمحمدی، 1387 ش. ، ص 39-38).
بدین ترتیب، هرگاه بخواهیم اصول اخلاقی حاکم بر دانش علوم زیست محیطی را مورد بررسی قرار دهیم، مجاز خواهیم بود که از عنوان «اخلاق زیستی» استفاده کنیم. هرچند توجه خواهیم داشت که دانش اخلاق زیستی دامنه ای وسیع تر از دانش زیست محیطی داشته، افزون بر آن، اصول اخلاقی حاکم بر سایر علوم زیست شناختی را نیز مطالعه و بررسی می‌کند.
الف ـ محیط زیست و تنوع پذیری منابع طبیعی
اگر محیط زیست را عبارت از «همه آن چیزهایی بدانیم که در اطراف ما وجود داشته، بر آن ها اثر می‌گذاریم، آن ها نیز بر ما اثر می‌گذارند» و به عبارت ساده تر «همه عناصر جاندار یا بی جان طبیعی که پیرامون انسان را فراگرفته و همه آنها با یکدیگر دارای ارتباطی متقابل هستند»؛ خواهیم توانست آن را به سه گونه: محیط طبیعی، محیط مصنوعی و محیط اجتماعی – انسانی تقسیم کنیم (فهیمی نیا، 1388 ش.ص20-19- حسینی و عمیق، 1385ش، . 96-91-یخشکی، 1381ش. ، ص15). صرف نظر از محیط مصنوعی که منظور از آن «همه چیزهایی است که به وسیله انسان به وجود آمده است»، مانند مناطق مسکونی و صنعتی؛ همچنین محیط اجتماعی-
انسانی که عبارت است از «محیطی که یک قوم یا ملت با فرهنگ خاص خود، در کنار هم زندگی کرده و با تأثیرات متقابل بر روی یکدیگر، آن را می‌سازند»؛ آن چه برای ما در این پژوهش اهمیت دارد، محیط طبیعی است. آن گاه که از محیط طبیعی سخن می‌گوییم، منظور تمامی عوامل طبیعی اطراف ما است که انسان در ایجاد آن نقشی ندارد، اما به طور گسترده یا محدود از آن استفاده می‌کند.
منابع طبیعی را می‌توان به گونه های مختلفی تقسیم کرد، اما این منابع براساسامکان قابلیت ماندگاری در طبیعت و عدم این قابلیت، به دو دسته کلی غیرقابل تجدید و تجدید شونده تقسیم می‌شوند. منابع غیرقابل تجدید، منابعی است که ذخیره ثابتی در جهان داشته و در یک محدوده زمانی مشخص به پایان می‌رسند؛ مانند سوخت های فسیلی و مواد معدنی. منابع تجدید شونده، منابعی است که با بکارگیری شیوه های مدیرتی صحیح می‌توان در یک چارچوب زمانی تعریف شده و به گونه ای خردمندانه، به صورت مستمر از آن ها بهره برداری کرد؛ همچون ماهی ها، حیوانات وحشی، جنگل ها، آب شیرین و هوا (خوش اخلاق، 1378ش. ، ص9 و بارو، 1380ش. ، ص120-119).
چنین تقسیمی گرچه ما را با دو نوع مختلف از منابع طبیعی روبرو می‌کند، اما مفهوم آن عدم امکان جابجایی منابع تجدید شونده به منابع غیرقابل تجدید نیست؛ زیرا مدیریت اصولی و بهره برداری خردمندانه، اصل اساسی پایداری و ایجاد قابلیت تجدید در منابع تجدید شونده است. بدون توجه به این دو اصل، این منابع نیز در اثر بهره برداری بی رویه یا عدم بکارگیری مدیریت و روش های اصولی در جایگزینی به موقع آن ها، ناپایا و غیرقابل تجدید خواهند شد.
ب ـ محیط زیست و روند تخریب آن
هرچند روند تخریب محیط زیست از دیرباز و با شروع زندگی انسان بر کره زمین، آغاز شد، اما شکل گیری انقلاب صنعتی در اروپا بر شدت آن افزود؛ چرا که از این پس، علم با تغییر هدف خود از شناخت طبیعت به ابزاری برای تسلط بر آن، نگرشی جدید نسبت به طبیعت برای انسان به ارمغان آورده است (اصغری لفمجانی، 1387ش. ، ص19-18).
چنین تغییر رویکردی، سبب شده است که انسان بجای استفاده از نیرویاندیشه خود در راستای حفاظت و بهبود معیارهای ارزشمند محیط زیست، از آن نعمت خدادای در جهت افزایش قدرت خود نسبت به طبیعت بهره جسته، به عاملی مؤثر در ایجاد آشفتگی در بستر طبیعت تبدیل شود. از این رو، جهان امروز، به ویژه از آغاز قرن بیستم، جهانی سراسر از بحران های زیست محیطی است، بحران هایی همچون: جنگل زدایی، تخریب مراتع، کویر زایی، کاهش منابع طبیعی، افزایش آلودگی های آب، خاک، هوا، صدا، اسیدی شدن آب های شیرین و افزایش پسماندهای خانگی و صنعتی (اصغری لفمجانی، 1387ش. ، ص19-18).
ب- آب و جایگاه آن در عوامل زیست محیطی
محیط زیست طبیعی به مفهوم تمامی عناصر جاندار یا بی جان طبیعی پیرامون انسان، شامل تمامی سطح زمین و جو اطراف آن است، اما بدون تردید، یکی از مهم ترین و مؤثرترین عوامل آن، «آب» است.
آب واژه ای است آشنا که نیازمند تعریف آن نیستیم؛ اما آن گونه که مرحوم دهخدا ساختار آن را واکاوی کرده است، پیشینه ای در زبان های باستان دارد. این واژه در زبان اوستایی به همین شکل امروزی آن یعنی «آب» بکار می‌رفته است، اما در زبان پهلوی به آن «آو» گفته می‌شده و در بعضی لهجه های فارسی از آن به «آف»، «آو» و «ااُوُو» نیز تعبیر می‌شود (دهخدا، لغت نامه، ص8).
حدود دو سوم سطح زمین پوشیده از آب است و ساکنان روی زمین به دو طریق از آن بهره مند می‌شوند: آب حاصل از بارش های آسمانی ER که معمولاً به صورت چشمه ها، رودخانه ها، دریاها در دسترس انسان قرار می‌گیرند و آب استخراج شده از سفره های زیر زمینی (نجاتی، 1388ش. ، ص33-32).
ارزشمندی آب در نظام دینی تا بدانجا است که بهترین نوشیدنی بهشت شمردهشده است: «سید شراب الجنة الماء» (کلینی، 1407ق. ، ج6، ص381-380-ج3، ص65-ج6، ص534). در قرآن هم حدود شصت آیه درباره آب وجود دارد که بخش زیادی از آن ها بین فرود آمدن آب از یک سو و استمرار حیات از سوی دیگر ارتباط برقرار می‌کند (نظریه گردش هیدرولیک) و مردم را به تأمل و تدبر در این باره دعوت می‌کند.
بر این اساس، آیات قرآنی در این باره به دو دسته تقسیم می‌شوند: آیاتی که حلقه اول گردش آب را که همان تبخیر، انتقال و بارش است، در بر می‌گیرند و آیاتی که سرچشمه آب های زیر زمینی و سطحی را بیان می‌کند که حلقه پایانی این گردش است (خانجی، 1377ش. ، ص 108-98).
خداوند در آیه 57 سوره اعراف در تبیین چرخه اول می‌فرماید: هو الذییرسل الریاح بشرا بین یدی رحمته حتی اذا اقلت سحابا ثقالا سقناه لبلد میت فانزلنا به الماء؛ او کسی است که پیشاپیش بادها را به مژده رحمتش فرستاد تا ابرهای پپُرُربار را جابجا کنند. ما آن ها را به سوی سرزمین های مرده می‌فرستیم و به وسیله آن ها آب را فرو می‌فرستیم.
سپس در آیه 21 سوره زمر چرخه دوم را چنین توضیح می‌دهد: الم تر ان الله انزل من السماء ماء فسلکه ینابیع فی الارض؛ مگر ندیده ای که خداوند از آسمان آبی فروفرستاد، پس آن را به چشمه هایی که در زمین است راه داد.
قرآن کریم با بیان وجعلنا من الماء کل شیء حی(سوره انبیا 21/30، حشر 59/7، فرقان 25/48، انفال 8/11، ملک 67/3-4، تکاثر 102/8، روم، 30/41، بقره، 2/205)، بر دو مطلب تأکید دارد: پیوند اصل حیات در روی زمین با آب؛ تأثیر آب در تمام فعالیت های حیاتی که به استمرار حیات بر می‌گردد. بر این اساس می‌توان مدعی شد که آب نخستین بستر حیات است و به همین جهت، امام باقر علیه السلام در توصیف آبمی فرمایند: «طعم الماء طعم الحیاة» (کلینی، 1407ق. ، ج6، ص381-380-ج3 و ص65-ج6، ص534).
شایان یادآوری است که حیات بخشی آب هرچند مهم ترین کارکرد آب است، اما نباید از ویژگی بسیار مهم پاک کنندگی آن نیز غفلت کرد. اگر آب نمیبود یا انسان فرصت استفاده از آن را پیدا نمیکرد، در مدت زمانی کوتاه، سراسر بدن و محیط پیرامون او را آلودگیها فرا میگرفتند و سلامت وی به خطر میافتاد. شاید به ملاحظه همین جهت باشد که امام صادق علیه السلام ضرورت وجود آب را برای انسان بیشتر از نان و غذا دانسته، در این باره می‌فرماید: «اعلم یا مفضل ا ن را س معاش الانسان و حیاته الخبز و الماء، فانظر کیف دبر الامر فیهما، ف ان حاجة الانسان الی الماء ا شد من حاجته الی الخبز» (مفضل بن عمر، 1404ق. ، ص45).
2ـ آب و جایگاه آن در فقه محیط زیست
آن گاه که بخواهیم پیرامون بایدها و نبایدهای دینی نسبت به عوامل زیست محیطی گفتگو کنیم، ناگزیر خواهیم بود با بهرهگیری از آموزههای موجود در قرآن کریم و احادیث معصومین، همچنین اصول و قواعد کلی به دست آمده از خرد انسانی که عالمان دینی در علم اصول فقه، درستی آن ها را به اثبات رسانده اند؛ احکام و تکالیف فردی و اجتماعی نسبت به آن ها را به دست آوریم. تردیدی نیست که موفقیت
چنین پژوهشی منوط به شناخت این عوامل در حوزه علوم زیست محیطی است؛ بدین ترتیب با دانشی میان رشته ای روبرو خواهیم شد که از آن با عنوان «فقه محیط زیست» یاد می‌شود.
هرگاه بخواهیم موضوع بهره وری از عنصر آب را از نگاه فقهی بررسی کنیم، می توانیم آن را در ضمن دو عنوان «میزان بهره وری» و «چگونگی بهره وری» مورد کنکاش قرار دهیم.
الف ـ آب و میزان بهره وری از آن
درباره چگونگی استفاده از منابع زیست محیطی دیدگاه های مختلفی وجود دارد. از یک سو، گروهی با محور قرار دادن مطلق انسان و اصل قرار دادن رشد اقتصادی، بر این باور هستند که برای استفاده از منابع طبیعی محدودیتی وجود نداشته، می بایست بیشترین بهره برداری را از طبیعت کرد (اقتصاد ضد سبز)؛ از سوی دیگر، بوم محوران با تأکید بر لزوم حمایت از محیط زیست، استفاده حداقلی از منابع زیست محیطی را توصیه می‌کنند (اقتصاد بسیار سبز) (فراهانی فرد، 1388 ش، . ص290).
عملی نبودن هر دو دیدگاه سبب شده است که گروهی در صدد یافتن راهی میانه بوده، به دنبال بهره برداری مدیریت شده از منابع طبیعی باشند، به گونه ای که ضمن حفظ پایداری این منابع و به حداکثر رساندن منافع آن ها، تا جایی که ممکن است از آلوده سازی محیط نیز احتراز شود.
دین مبین اسلام از یک سو، با پذیرش این که طبیعت در تسخیر انسان است، بر این مطلب تأکید می‌کند که همه چیز برای انسان و در خدمت انسان قرار دارد؛ اما از سوی دیگر با وضع قوانین بازدارنده، کوشیده است تا این بهره وری از طبیعت، نه موجب آسیب دیدگی خود طبیعت شود و نه با
استفاده بی رویه از آن، ماندگاری این نعمت های الهی برای سایر انسان ها در معرض تهدید قرار گیرد.
بر این اساس، آموزه های دینی، مسلمانان را به رعایت عدالت زیست محیطی فرا می‌خوانند تا همگان فرصت استفاده از منابع زیست محیطی را داشته باشند و این نعمت های خدادادی تنها در اختیار گروه خاصی قرار نگیرند؛ ما افاء الله علیرسوله من اهل القری فلله و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل کی لا یکون دولة بین الاغنیاء منکم (سوره انبیا 21/30، حشر 59/7، فرقان 25/48، انفال 8/11، ملک 67/3-4، تکاثر 102/8، روم، 30/41، بقره، 2/205).برای دست یابی به چنین هدفی، پرهیز از اسراف، یعنی خودداری از مصرف بی رویه از منابع طبیعی در دو سطح فردی و اجتماعی، مورد تأکید و اهتمام رهبران دینی قرار گرفته است.
بر این اساس، هرچند ذخایر آب زمین از دیرباز یک منبع زیستی قابل احیا محسوب می‌شود، اما از آن جا که این ذخایر در سطح جهانی مورد تهدید جدی قرار داشته و بیش از 40 درصد کشورهای دنیا به دلایلی همچون رشد جمعیت، توسعه کشاورزی و آبیاری، آلودگی منابع آب سطحی و زیر سطحی و سرانجام، استفاده های صنعتی با مشکل کم آبی روبرو هستند؛ نیاز به آب هر ساله حدود 2/3 درصد افزایش می‌یابد. چنین واقعیتی ما را ناگزیر می‌سازد تا بکوشیم ضمن استفاده از آب برای رفع نیازهایمان، از استفاده نامتعارف و زیاده روی در مصرف آن، بپرهیزیم. موضوعی که امامان معصوم علیهم السلام نیز پیوسته مسلمانان را به آن توجه می‌دادند.
موضوع اسراف در مصرف آب و لزوم پرهیز از آن، در قالب های مختلفی مورد گفتگو قرار گرفته است (حسینی، 1382ش. ، ص96-91).

فایل : 25 صفحه

فرمت : Word