مقاله در مورد تفسیر آفرینش آدم و هبوط او در مرصاد العباد، مصیبت نامه و الهی نامه عطار

دانشگاه آزاد اسلامي
واحد اردبیل
دانشکده علوم انسانی
پايان نامه براي دريافت درجه کارشناسي ارشد ( M.A )
عنوان پایاننامه :
تفسیر آفرینش آدم و هبوط او در مرصاد العباد، مصیبت نامه و الهی نامه عطار (تطابق و عدم تطابق آن با آیات قرآنی)
استاد راهنما :
دکتر ابراهیم دانش
نگارش:
علی صادقی نیا
تابستان
1394
سپاسگزاری
من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق
از زحمات همه اساتید محترم بخصوص آقای دکتر ابراهیم دانش به عنوان استاد راهنما و دکتر فاطمه شیخلووند به عنوان مدیر گروه دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل تقدیر و تشکرمی نمایم.
تقدیم به
پدر و مادر گرامی ام
و
همسر عزیزم
که راهبر من به سوی دانش و دوستی بودند
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده 1
مقدمه 2
فصل اول
کلیات تحقیق
بیان مسأله 5
روش کار 8
پرسش اصلی پژوهش 9
سوالات فرعی 9
فرضیه ها 9
پیشینه پژوهش 10
اهداف پژوهش 12
روش پژوهش 12
ابزارهای گرد آوری اطلاعات 12
فصل دوم
آفرینش انسان در ادیان و قرآن
2-1- آفرینش انسان 14
2-2- انسان نماینده خدا در زمین 15
2-3- فرشتگان در بوته آزمایش 19
2-4- آدم در بهشت 22
2-5- چرا « ابلیس » مخالفت کرد ؟ 24
2-6- آیا سجده برای خدا بود یا آدم ؟ 25
2-7- بهشت آدم کدام بهشت بود؟ 25
2-8- گناه آدم چه بود ؟ 26
2-9- روایت قرآن و کتاب مقدس 27
2-10- مقایسه معارف «قرآن» با «تورات» 28
2-11- خدا چرا شیطان را آفرید ؟ 31
2-12- بازگشت آدم به سوی خدا 31
2-13- چرا جمله (( إِهبَطُوا )) تکرار شده است ؟ 32
2-14- مخاطب در إِهبَطُوا کیست ؟ 32
2-15- هدف آفرینش از دیدگاه قرآن 33
2-16- پیامبر و امام، هدف خلقت 36
2-17- قرب ربوبی 38
2-18- جهان آفرینش به سوی کمال 40
2-19- آدم در مسيحيت 41
2-20- شواهدي و تفاسيري از خلقت نو در مسيحيت 44
فصل سوم
آفرینش انسان در اساطیر، ادبیات و عرفان
آفرینش انسان از خاک 46
خلقت انسان در اساطیر یونان 49
خلقت انسان در اساطیر بین النهرین 51
آفرینش انسان در اساطیر زرتشتی 53
آفرینش انسان در اساطیر چین 54
آفرینش انسان در اساطیر آفریقا 55
آفرینش انسان در اساطیر مصر 57
منشأ پیدایش انسان از گیاه 57
نخستین جفت در اساطیر ایرانی 58
پیدایش انسان در اساطیر آفریقا 60
کاربرد عناصر ایزدی در آفرینش انسان 60
اساطیر مانوی و گنوسی 62
پیدایش انسان در اساطیر بابلی 63
آفرینش انسان در اساطیر چین و مصر 64
پیدایش انسان از نسل خدایان 64
آفرینش موجودی دیگر به همراه انسان 68
خلق انسان به شکل آفریدگار 70
آفرینش زن در مرتبة دوم 71
از دست دادن سعادت جاودانگی 74
جهان پس از مرگ 77
فلسفه آفرینش از دیدگاه عرفان، فلسفه وکلام 78
نظریه عرفا 78
نظریه فلاسفه 82
نظریه متکلمان 85
دیدگاه ملاصدرا 86
فصل چهارم
آفرینش انسان در مرصادالعباد، الهی نامه و مصیبت نامه
سیمای ‌ ‌‌‌انـسان‌ کامل در آثار عطار 90
آفرینش روح از دیدگاه عطار 95
خلقت آدم در چهل شبانه روز 97
داستان آفرینش آدم و حوا از دیدگاه عطار 98
سجده کردن فرشتگان بر حضرت آدم و خلیفه و جانشینی آدم برروی زمین 106
سجده نکردن شیطان بر حضرت آدم 108
فریفته شدن حضرت آدم و رانده شدن از بهشت (هبوط) 109
نفخ روح              114
تأویل واژه نور 115
مقام ابلیس 116
خانه ی عنکبوت 118
آفرینش انسان از دیدگاه شیخ نجم الدین رازی 118
اهداف خلقت آدم از دیدگاه نجم الدین رازی 125
خلقت و آفرینش انسان در مرصادالعباد 126
و مراد از امانت و عرض آن : انا عرضنا الامانة 126
فصل پنجم
بحث و نتیجهگیری
5-1- نتیجه گیری 131
فهرست منابع 136
چکیده :
هدف از پژوهش حاضر تفسیر آفرینش آدم و هبوط او در مرصاد العباد، مصیبت نامه و الهی نامه عطار (تطابق و عدم تطابق آن با آیات قرآنی) است. این تحقیق ما را به این نتیجه کلی میرساند که باورها و دیدگاههای نجم الدین رازی، عطار و اهل عرفان درباره آفرینش و هبوط انسان، درحقیقت ترجمه و تفسیر همان آیات و احادیثی است که درباره خلقت آدمی بیان شده است، اما در این میان تأکید و توجه اصلی عارفان از جمله نجم الدین رازی و عطار به دخالت مستقیم ذات پاک خداوندی – جل وعلا- در آفرینش و ساختن شکل و قالب انسان با ید قدرت خود و بدون دخالت غیر است و دلیل این مهم را اینگونه بیان میدارند که چون دل انسان، خزانه گنج معرفت خداوند است پس خداوند در خلقت آدمی به هیچ کس و هیچ موجودی اجازه دخالت نمیدهد، علاوه بر این عارفان و به ویژه نجم الدین رازی و عطار معتقدند که خلقت روح قبل از آفرینش جسم است و براین دیدگاه باور دارند که روح آدمی چندین هزار سال قبل از جسد او آفریده شده است و پس از خلقت جسم و قالب انسان ها، روح به کالبد آنان تعلّق میگیرد. از این رو عارفان به ویژه شیخ نجم الدین رازی و عطار، در ارتباط با خلقت انسان نظرات مختلفی را بیان میدارند از آن جمله گاهی هدف از آفرینش انسان را معرفت ذات خداوند میدانند و زمانی دیگر این هدف را محبت انسان به معشوق ازلی یا محبت حق به ذات پاک خود میدانند و گاهی هدف از خلقت او را، اعمال و عبادات او میدانند و در نهایت به احسان حق- جلّ و علا- به بندگان خود اشاره مینماید. این پژوهش در پنج فصل انجام شده که عبارتند از: فصل اول: کلیات تحقیق، فصل دوم: آفرینش انسان در ادیان و قرآن، فصل سوم: آفرینش انسان در اساطیر، ادبیات و عرفان، فصل چهارم: آفرینش انسان در مرصادالعباد، الهی نامه و مصیبت نامه، فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
واژگان کلیدی: آفرینش آدم، تفسیر، هبوط، مرصاد العباد، مصیبت نامه، الهی نامه، قرآن
مقدمه
در این تحقیق دیدگاههای شیخ نجم الدین رازی، عطار و قرآن مجید درباره چگونگی آفرینش انسان و هدف یا اهداف این پدیده عالم خلقت مورد بررسی قرار گرفته است. روش کار به این صورت بوده است که ضمن بیان دیدگاههای شیخ نجم الدین رازی، عطار و دیدگاههای قرآن نیز درباره آفرینش انسان بیان شود تا دیدگاههای ایشان به درستی معلوم و شناخته شود. «مرصاد العباد داستان دلکش و به هم پیوسته سرگذشت آدمی از آفرینش تا بازگشت ابدی است. نغزترین و گیراترین بخش کتاب «داستان آفرینش آدم» است و آن در واقع شعر عالی منثوری است که از خداپرستی عاشقانه عرفانی مایه گرفته است.»( نجم الدین رازی،1373: 27-26).
مهم‏ترین موضوعی که در سخنان عطار مطرح است، موضوع خدا، انسان و جهان است؛یعنی جهان آفرینش‏ که ارتباط آن با خدا فقط ارتباط خالق و مخلوق یا صانع‏ و مصنوع است و دیگر هیچ! از آن رو که به سبب عدم‏ سنخیت، جهان که جسم است و جهان خدا که روح کل‏ و مطلق، هیچ ارتباطی نمی‏توان میان آن دو برقرار کرد مگر آنکه مفصلی که از هر دو بهره‏ای داشته باشد در این میان قرار گیرد و این مفصل بنا بر نظر عطار و همفکرانش انسان است که آخرین خلقت است که هم‏ از روح الهی بهره‏ای دارد و هم از جسم جهانی. این است جهان‏بینی فلسفی یا بهتر بگویم عرفانی‏ عطار،که البته برای تبیین این جهان بینی باید نکاتی‏ را درباره نظر وی در زمینه آفرینش، جان و روح و نفس، عشق، حرکت کمالی انسان، خدا، رابطه انسان و خدا و سر انجام وحدت وجود بررسی کرد.
عطار در«مصیبت نامه» نظریه تکاملی خود را چنین‏ می‏آورد که از میان مخلوق میل آدمی به پیشرفت و ترقی است و این تمایل نمودار بلندی نفس اوست و همجنس بودنش با عالم الوهیت. انسان مرغی‏ است از عالم غیب فرود آمده و عمری به سرگشته تا باز به آشیان خویش رسیده است.این عشق به رجعت یکی‏ از آن جهت است که جهان جسمانی بار جان وی را نتواند کشید، و دیگر بدان سبب که هبوط او دلیل‏ نقص وی است و حال آنکه آدمی خواهان کمال است و کمالش در عروج به آنجاست که از نخست بوده. الهینامه نیز مانند کتب دیگر با ستایش خداوند و نعت رسول اکرم(ص)  و خلفای چهارگانه آغاز می شود و سپس در هشت بیت روح انسان را مورد خطاب قرار میدهد و برای او شش فرزند : نفس، شیطان، عقل، فقر، علم و توحید ذکر می کند، سپس بیدرنگ وارد اصل داستان میشود.
قرآن مجید نیز، کتاب زندگی و نسخه تکامل و سعادت و پیشرفت آدمی است، بنابراین به جا و ضروری است به یکی از سوالات اساسی انسان که همواره برای او مطرح بوده و هست«هدف ازآفرینش انسان چیست؟» و بشر میخواسته است بداند برای چه آفریده شده است و هدف از زندگی چیست؟ جواب داده شود.
در این راستا سوالات متعدد دیگری نیز مطرح است که به چند مورد از آنها اشاره میشود از قبیل : با آفرینش انسان کدام گره ناگشوده جهان هستی با دستهای ناتوان و ضعیفش باز شده است؟ آیا خلقت آدمی فایده و بهرهای دارد یا این که موجودی بیبهره و بیثمر است؟ و آیا انسان بدون دلیل پا به عرصه ی هستی گذاشته است ؟
در پاسخ به این پرسشها نظرات و دیدگاههای بسیار و متفاوتی بیان شده است که در جای خود قابل تأمّل و بررسی است ولی در این میان دیدگاه عارفان و به ویژه دیدگاههای شیخ نجم الدین رازی و عطار از اهمیّت و جایگاه ویژهای برخوردار است و با دیدی بارزتر و عمیقتر به این مهم پرداختهاند؛ از این رو نخست دیدگاههای شیخ نجم الدین رازی و عطار بیان میشود و سپس با دیدگاه قرآن مجید مقایسه میشود.
فصل اول
کلیات تحقیق
بیان مسأله:
دیدگاه های اهل عرفان درباره آفرینش انسان در حقیقت همان دیدگاه های قرآن و احادیث است. به عبارتی دیگر دیدگاه عرفا تفسیر و شرح همان آیات و احادیثی است که درباره ی خلقت آدمی آمده است، امّا در این راستا تأکید اصلی عارفان به دخالت مستقیم خداوند متعال در ساختن کالبد و جسم انسان با دست خود و بدون دخالت دیگران است و براین مبنا داستانها و سخنان داستان گونه زیادی بیان کرده اند از آن جمله «نجم الدین رازی» اندیشه های خود را با نقل حکایتی زیبا و نو بیان می دارد. وی از مأموریت فرشتگان مقرّب بارگاه ذات احدیت به منظور برگرفتن مشتی خاک و بردن آن به درگاه باری تعالی سخن میگوید. این خاک باید کالبد ابتدایی انسان را بسازد و لباس هستی و وجود را به او بپوشاند، اما هر کدام از این فرشتگان در انجام رسالت و مأموریت خود با عجز و خواهش خاک رو به رو می شوند چون که خاک آنها را به خداوند سوگند میدهد و از ایشان میخواهد که او را به حال خود رها کنند و دچار تشویشها و خطرهای ناشی از اختیار نسازند.
سه فرشته اول؛ جبرئیل، میکائیل و اسرافیل، با دستی تهی و سری افکنده از خجلت و شرم به سوی درگاه خداوند برمیگردند و داستان گریه و زاری و التماس و نافرمانی خاک را به حضور حق تعالی بازگو می کنند و سرانجام خداوند به عزرائیل دستور می دهد تا به سوی خاک برود و عزرائیل هم با جود این که در ترحّم و شفقت دست کمی از سه فرشته دیگر ندارد و با وجود این که دلش به حال خاک می سوزد و به رحم می آید، اما اجرای فرمان و دستور خدا را بر همه چیز برتری می دهد و ضمن آن که خاک را به گفتگو سرگرم می کند مشتی از آن را می رباید و به حضور حق- تعالی و تقدس- می برد(نجم الدین رازی،1373: 33-32). اما آن چه در این بحث شایسته و درخور توجه است آن است که خداوند در خلقت تمامی موجودات وسایط مختلف را به کار می گیرد ولی در کار آفرینش انسان، وساطت کسی را نمی پذیرد و خود دست درکار می کند و می فرماید: « انّی خالقٌ بشراً من طینِ » (سوره ی ص / آیه 71) به طـور ی که این کار ، افرادی را دچار اشتبـاه می کند و از آستان خداوندی می پرسند: آیا آسمان و زمین را تو نیافریده ای؟ خداوند متعال در جواب آنان بیان می دارد: « این جا اختصاصی دیگر هست که اگر آنها را به اشارت(کُن) آفریدم، این را به خودی خود میسازم بیواسطه که در او گنج معرفت تعبیه خواهم کرد»(سحابی، 1375: 31).
توضیح رازی برای این امر آن است که همان طور که امیران و حاکمان برای ساختن بناها خدم و حشم را به کار می گیرند و ننگ دارند ازاین که خود دست در کار نهند، اما آن گاه که تصمیم بگیرند جایگاهی برای قراردادن گنجینه های گران بهای خود بسازند تمامی اطرافیان خود را دور می کنند و بدون واسطه به کار می پردازند و پس از پایان کار، گنجینه خود را در آن جایگاه قرار می دهند، پس خداوند به این کار شایسته تر است؛ زیرا گنجینه او گنج معرفت و خزانه آن گنج سرای دل آدمی است؛ بنابراین خداوند متعال گِل وجود آدمی را برای پذیرفتن این گنج و این امانت باارزش چهل شبانه روز به نظر عنایت پرورش می دهد و آماده می سازد چنان که در روایت آمده است :« خمَّرتُ طینهَ آدم بِیَدی اَربَعینَ صباحاً» و از آن جا که از تأثیر تابش خورشید، سنگ خارا صدف گوهرهای گوناگون می گردد. « بنگر تا از خصوصیت(خمّرت طینه…) در مدت (اربعین صباحاً) که به روایتی هر روز، هزار سال بود، آب و گل آدم صدف کدام گوهر شود» (نجم الدین رازی،1373: 67 و68).

فایل : 113 صفحه

فرمت : Word