مقاله کامل تحلیلی بر ارث زوجه از اموال منقول
مقاله کامل تحلیلی بر ارث زوجه از اموال منقول
تحلیلی بر ارث زوجه از اموال منقول
چکیده
در مواد 949 تا 946 ق.م. آمده است: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد لیکن زوجه (فقط) از اموال ذیل: 1- از اموال منقوله از هر قبیل که باشد 2- از ابنیه و اشجار… هرگاه، ورثه از اداء قیمت ابنیه و اشجار امتناع کنند زن میتواند حق خود را از عین استیفاء نماید». از آنجا که به نظر برخی از فقها زوجه از عین زمین ارث نمیبرد، قانون مدنی هم به تبعیت از نظر این گروه، زنان را از عین زمین محروم کرده است، همچنین در صورت نبود هیچ وارث دیگری به غیر از زوج، شوهر از تمام ترکه زن متوفای خود ارث میبرد، لیکن زن فقط نصیب خود را ارث میبرد و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بدون وارث خواهد بود؛ مورد دیگر فرقی است که بین ارث زوجه دارای فرزند و نداشتن فرزند در قانون مدنی وجود دارد. در این نوشتار نظرات فقهای معاصر اعم از مخالف و موافق و ادله آنان در مورد ارثبری زن مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد و پیشنهاد اصلاح قانون ارث زنان از اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول داده شده است.
کلید واژه ها: ارث، ذات ولد، اموال منقول و غیرمنقول، عقار زمین
مقدمه
ازدواجیک رابطه حقوقی، اخلاقی، اجتماعی است، مسائل حقوقی آن از قبیل نفقه، اجرتالمثل، ارث و… در شرع و قانون مدنی مواد آن بیان شده است. برخی از مسائل حقوقی خانواده بسیار مشکل و پیچیده میباشد؛یکی از این موارد ارث است. در مورد ارث زنان از اموال منقول و غیرمنقول از جهت عین و قیمت نظرات و فتاوای متفاوتی وجود دارد؛ لذا به نظر میرسد قانونگذار میتواند با بهرهگیری و تمسک
به آن بسیاری از مشکلات خانوادهها را در این زمینه حل نماید. در این نوشتار ابتدا نظرات فقها و سپس مواد قانونی ارث زوجه صاحب فرزند و بدون فرزند و تنها وارث بودن زن مورد بررسی قرار میگیرد.
1)ارث در قانون مدنی
هر آنچه که از اموال شخص متوفی باقی میماند، جزو احوال شخصیه است. یعنی میزان برخورداری هر فرد از ارث، بستگی به عنوان و نسبت وی با شخص متوفی دارد، مانند: ابوّت (پدر بودن)، اموّت (مادر بودن)، بنوت (فرزند بودن)، زوجه، زوج و… میزان سهم هر یک از ورّاث را شرع تعیین نموده است. به طور کلی وراث به سه طبقه تقسیم میشوند: طبقه اول والدین و فرزندان، طبقه دوم، خواهر و برادر و طبقه سوم عمه، خاله، دایی و عمو قرار دارند و زوجین با سه گانه همراه هستند. در ذیل سهم معین (فرض) هر یک از زوجین در قانون مدنی بیان میشود:
– ماده 913 ق.م. (طبقه اول): «….هر یک از زوجین که زنده باشد، فرض خود را میبرد و این فرض عبارت است از نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه در صورتی که میت، اولاد یا اولادِ اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه در صورتی که میت، اولاد یا اولادِ اولاد داشته باشد و مابقی ترکه بر طبق مقررات مواد قبل ما بین سایر وراث تقسیم میشود».
– ماده 927 ق.م. (طبقه دوم): «… هر یک از زوجین که باشد فرض خود را از اصل ترکه میبرد و این فرض عبارت از نصف اصل ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه، متقربین به مادر هم، اعم از اجداد یا کلاله فرض خود را از اصل ترکه میبرند. هرگاه به واسطه ورود زوج یا زوجه نقصی موجود گردد نقص بر کلاله ابوینییا ابییا بر اجداد ابی وارد میشود».
– ماده 938 ق.م. (طبقه سوم): «… هر یک از زوجین که باشد فرض خود را از اصل ترکه میبرد و این فرض عبارت است از نصف اصل ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه. متقرب به مادر هم نصیب خود را از اصل ترکه میبرد، باقی ترکه مال متقرب به پدر است و اگر نقصی هم باشد بر متقربین به پدر وارد میشود».
1-1)ارث زوجین در قانون مدنی
مبحث چهارم سهم الارث قانون مدنی به طور کامل به نحوة ارث بردن زوجین در حالات مختلف اختصاص یافته که بیان میشود:
1-1-1)ماده 940 ق.م: «زوجین که زوجیت آنها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث میبرند». پس زوجین به شرطی از یکدیگر ارث میبرند که زوجیت و عقد نکاح آنها دائمی باشد (نه موقت)، از دین هم خارج نشده و قاتل مورث خود نیز نباشند.
2-1-1)ماده 946 ق.م: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد، لیکن زوجه (فقط) از اموال ذیل؛ 1. از اموال منقوله از هر قبیل که باشد 2. از ابنیه و اشجار ارث میبرد».
3-1-1)ماده 947 ق.م: «زوجه از قیمت ابنیه و اشجار ارث میبرد و نه از عین آنها و طریقه تقویم، آن است که ابنیه و اشجار با فرض استحقاق بقاء در زمین بدون اجرت تقویم میگردد».
4-1-1)ماده 948 ق.م: «هرگاه در مورد ماده قبل ورثه از اداء قیمت ابنیه و اشجار امتناع کند، زن میتواند حق خود را از عین آنها استیفاء نماید».
5-1-1)ماده 949 ق.م: «در صورت نبودن هیچ وارث دیگری به غیر از زوج یا زوجه، شوهر تمام ترکه زن متوفاة خود را
میبرد، لیکن زن فقط نصیب خود را و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده 866 ق.م. خواهد بود».
زوجین تنها وارثانی هستند که با همه طبقات جمع میشوند و دو سهم (فرض) دارند؛ سهم اعلی و ادنی (بالاترین و کمترین) اگر فرزند نداشته باشند، سهم اعلی برای زوج و برای زوجه و اگر فرزند داشته باشند، برای زوج و برای زوجه است. اصطلاحاً فرزند مانع تعلق سهم اعلی به والدین میشوند. مطابق فتوای برخی از فقها سهم زوجین مشخص بوده و کم و زیاد نمیشود. «لاینقص الزوج شیئاً من النصف او الربع و لایزاد علی ذلک و کذلک الزوجة لاتنقص من الربع او الثمن و لاتزاد علی ذلک…» (ر.ک. ابن البراج، 1406ق: ج2، ص139؛ طوسی، بیتا: ص64؛ فاضل هندی، 1420ق: ج2، ص229). حال این سؤال مطرح میشود که به چه دلیل زوجه از اموال غیرمنقول زوج مثل زمین ارث نمیبرد؟ سهم زوجه ذات ولد چگونه است؟ در موردی که زن تنها وارث است، به چه دلیل فقط سهم خود را ( ) میبرد و بقیه اموال زوج در حکم مال بدون وارث است؟ در حالی که اگر زوج تنها وارث زوجه باشد، تمام اموال زوجه را به ارث میبرد؟ برای پاسخگویی به این سؤالها برخی از فتاوای فقها مورد نقد و بررسی قرار میگیرد.
2)ارث و سهم زوجه
در این خصوص سه نظر بین فقهای شیعه وجود دارد:
– ابن جنید: «زوجه از عین تمام ماترک شوهر ارث میبرد» (بحرالعلوم، 1362: ج3، ص81).
– سید مرتضی: «زوجه از قیمت تمام اموال و ماترک شوهر ارث میبرد» (سید مرتضی، 1415ق: ص585).
– مشهور فقها: «زوجه فی الجمله از برخی اموال شوهر ارث نمیبرد». (ر.ک. سبزواری، 1423ق: ج2، ص835؛ شهیدثانی، 1413ق: ج13، ص185؛ نراقی، 1415ق: ج29، ص359).
در اینکه زوجه از چه اموالی عیناً و قیمتاً ارث نمیبرد و از چه اموالی فقط عیناً ارث نمیبرد و از نظر قیمت ارث میبرد، نیز بین فقها سه نظر وجود دارد.
1-2)ادله ابن جنید
1-1-2)قرآن
«و لکم نصف ماترک ازواجکم ان لم یکن لهن ولد فان کان لهن ولد فلکم الربع مما ترکن من بعد وصیةیوصین بها او دین و لهن الربع مما ترکتم ان لم یکن لکم ولد فان کان لکم ولد فلهنّ الثمن مّما ترکتم من بعد وصیة توصون بها او دین…» (نساء، 12). (برای شما مردان ماترک زنانتان است، اگر بدون فرزند باشند، ولی اگر ذات ولد باشند، سهم شما از آن چه به جای میگذارند، است؛ البته پس از پرداخت دیون متوفی و عمل به وصیت ایشان و زوجه غیرذات ولد از ماترک شما ارث میبرد و زوجه ذات ولد…)
کلمه «ما» در «ماترک» اسم موصول و شامل تمام اموال میشود، لذا اختصاص آن به برخی اموال نیازمند دلیل است. همچنین این کلمه چهار مرتبه تکرار شده و سیاقیکی است و تفاوت قائل شدن میان برخی، ترجیح بلامرجح و بدون دلیل است.
2-1-2)روایات
1-2-1-2)«…ان الزوج لاینقص من النصف شیئاً اذا لم یکن ولد و الزوجة لاتنقص من الربع شیئاً اذا لم یکن ولد…» (حرعاملی، 1414ق: ج26، ص155). (زوجی که از زوجه متوفی دارای فرزند نباشد، کمتر از نصف نمیبرد و زوجهای که دارای فرزند از زوج متوفی نباشد، کمتر از نمیبرد). بنابراین اگر کسی قائل شود، زوجه از عین زمینیا چیز دیگری ارث نمیبرد از سهمش کمتر میشود.
2-2-1-2) «عن ابی جعفر(ع) فی حدیث قال: ان الله ادخل الزوج و الزوجة علی جمیع اهل المواریث فلم ینقصها من الربع و
الثمن» (همان). (امام باقر(ع) فرمود: خداوند زوج و زوجه را بر تمام طبقات وارثین وارد کرد و سهم آنها را از (حداقل سهم زوج) و (حداقل سهم زوجه) کمتر قرار نداده، لذا اگر کسی قائل شود زن از عین برخی ماترک ارث نمیبرد، سهم زوجه از کمتر میشود).
3-2-1-2) «عن ابی بصیر قال قرأ علی ابوجعفر (ع) …. رجل توفی و ترک امرأته قال: للمراة الربع و مابقی فللامام(ع)» (همان، ص203). (از امام باقر و صادق (ع) نقل شده، چنانچه مردی فوت کند و تنها وارثش زوجه باشد، سهم زوجه است و مابقی اموال در حکم مال بلاوارث تحویل امام میشود). در این روایات برای سهم زوجه قیدی معین نشده، لذا نمیتوان آن را مقید به غیرزمین نمود، بلکه به طور کلی میفرمایند سهم زوجه است و استثنایی قائل نشدهاند. حال اگر ارث بردن زوجه از عین ارض، عقار و امثال آن جایز نبود، باید استثناء آن بیان میشد.
4-2-1-2)«عن ابی بصیر عن ابی عبدالله(ع) فی امراة ماتت و ترکت زوجها قال: المال کله له، قلت فالرجل یموت و یترک امراته قال: المال لها» (همان، ج6، ص203). (امام صادق(ع) در مورد زوجهای که فوت کرده و شوهر تنها وارث وی میباشد فرمود: همة اموال زوجه به شوهر میرسد، راوی میگوید: اگر مرد فوت کند و زن تنها وارث باشد، چه باید کرد؟ امام فرمود: تمام مال به زوجه میرسد). این روایت هم علاوه بر سهم زوجه، مابقی اموال شوهر متوفی را در مالکیت زوجه دانسته است. به همین مضمون حدیث دیگری نیز نقل شده (همان).
5-2-1-2)«…الفضیل بن یسار البصری قال: سالت اباالحسن الرضا (ع) عن رجل مات و ترک امرأةً قرابةً لیس له قرابة غیرها قال: یدفع المال کله الیها» (همان، ج26، ص205).
(فضیل از امام رضا(ع) سؤال کرد مردی فوت میکند و تنها وارث او همسرش میباشد که نسبت فامیلی هم با وی دارد امام فرمود: تمام ماترک زوج به زوجه داده میشود). اگر محرومیت زوجه از برخی ماترک جزو متفردات شیعه بود، امام(ع) باید این استثنا را بیان میکرد، اما ایشان هیچ استثنایی بیان نکردهاند.
ابن جنید با استناد به آیه سوره نساء و مجموع روایات معتقد است: «زوجه سهم خود را ( یا ) از عین ماترک ارث میبرد».
2-2)ادله سید مرتضی
سید مرتضی معتقد است: «زوجه تمام یا سهم خود را از عین برخی ماترک و از قیمت برخی دیگر به ارث میبرد». در نظریه سید مرتضی از سهم زوجه چیزی کم نمیشود، منتهییا از اراضی و ابنیه از جهت قیمت به وی پرداخت میشود (سیدمرتضی، 1415ق: ص585). وی معتقد است راه جمع بینحفظ ظاهر کتاب که به زن و ارث میرسد و روایاتی که زن را از برخی اموال غیرمنقول محروم ساخته، این است که سهم زن را از قیمت اموال غیرمنقول پرداخت مینمایند؛ همانطور که در مسأله «حبوه» (ارث اختصاصی پسر بزرگتر از برخی اموال) چنین استدلال کرده است.
3-2)ادله مشهور فقها
برخی از فقها معتقدند زوجه فیالجمله از عین و قیمت برخی ماترک زوج محروم میشود. ایشان به دلایل ذیل استناد کردهاند:
1-3-2)اجماع
عدة زیادی از فقها ادعای اجماع بر محرومیت زوجه از بخشی از ماترک زوج نمودهاند؛ از جمله محقق سبزواری، شهید ثانی، محقق نراقی، روحانی، شیخ طوسی و ابن ادریس به نقل از صاحب جواهر، طباطبائی و… میباشد. آنان معتقدند:
«اعلم انه انعقد الاجماع من علمائنا الا الاسکافی علی حرمان الزوجة عن شئ من میراث الزوج فی الجمله» (ر.ک. سبزواری، 1423ق: ج2، ص835؛ شهید ثانی 1413ق: ج13، ص185؛ نراقی، 1415ق: ج29، ص359؛ حسینی روحانی، 1412ق: ج24، ص389؛ نجفی، 1367: ج39، ص207؛ بحرالعلوم، 1362: ج3، ص81؛ طباطبائی، 1412ق: ج12، ص581). (زوجه از بخشی از ماترک زوج محروم میشود، غیر از اسکافی بقیه ادعای اجماع در این مورد کردهاند).
2-3-2)روایات
ظاهر و اطلاق آیه ای که سهم الارث زوجه را مشخص مینماید به وسیله روایاتی که به حد تواتر معنوی رسیده؛ تخصیص زده شده که برخی ذیلاً بیان میشود:
1-2-3-2)«…عن محمد بن مسلم عن الباقر (ع) «النساء لایرثن من الارض و لامن العقار شیئاً» (حرعاملی، 1414ق: ج26، ص207). (امام باقر(ع) فرمود: زنان از زمین و از عقار[1] ارث نمیبرند).
2-2-3-2) «…عن زرارة عن الباقر(ع): «لاترث النساء من عقار الارض شیئاً» (همان، ص208) امام باقر (ع) فرمود: زنان از عقار زمین ارث نمیبرند).
3-2-3-2) «…عن عبدالملک بن اعین عن احدهما علیهما السلام قال: لیس للنساء من الدور و العقار شئ» (کلینی، 1388ق: ج7، ص129). (امام باقر یا امام صادق علیهما السلام فرمود: زنان از خانهها و عقار بهرهای ندارند).
4-2-3-2)از عبدالملک نقل شده که امام باقر (ع) کتاب امام علی (ع) را خواست فرزندش جعفر آن کتاب را که مانند ران مرد قطور بود، آورد. در آن آمده: زنان از عقار مرد پس از مرگش هیچ بهرهای ندارد، سپس امام باقر(ع) فرمود: به خدا سوگند این دست خط امام علی(ع) و املایپیامبر(ص) است[2] (حرعاملی، 1414ق: ج 26، ص211، ح 17).
5-2-3-2) امام باقر (ع) فرمود: زن از قریهها، خانهها، سلاح و چهارپایان شوهرش ارث نمیبرد و از مال، فرش، لباسها و اثاث خانه ارث میبرد. مصالح ساختمانی، دربها، چوبها و حصیرها قیمت شده و حق زوجه از آنها داده میشود). شیخ طوسی همین حدیث را با سند دیگری از امام صادق(ع) روایت کرده است[3] (طوسی، 1363: ص153؛ همان، ج26، ص205).
6-2-3-2) از امام صادق(ع) پرسیدند: زنان از میراث چه بهرهای دارند، امام فرمود: از قیمت آجر، ساختمان، چوب و حصیر ارث میبرند، اما میراثی در زمین و عقار ندارند. راوی میگوید پرسیدم: دختران چه؟ (در برخی نسخهها به جای فالبنات فالثیاب دارد که امام فرمودند از لباسها ارث میبرند) امام فرمود: دختران از زمین و عقار ارث میبرند، پرسیدم چگونه است، در حالی که زن یا سهم الارث دارد؟ امام فرمود: برای اینکه زن با این خاندان بیگانه است و نسبتی ندارد که به سبب آن ارث ببرد. این حکم (محرومیت زن از زمین) بدان جهت است که شاید زن با فرد دیگری ازدواج کند و شوهر یا فرزندان وی که از قوم دیگری هستند، مزاحم زمین و عقار ورثه شوند) (کلینی، 1388ق: ج7، ص130؛ حرعاملی، 1414ق: ج26، صص207 و 206). این حدیث را طوسی و صدوق نیز روایت کردهاند (طوسی، 1363: ج4، صص152-151؛ صدوق، 1361ق: ج4، ص346).
7-2-3-2) برخی از امام باقر برخی از امام صادق و برخی از یکی از آن دو امام (علیهاالسلام) نقل کردهاند که فرمود: زوجه از خاک خانه یا زمین ما ترک شوهر ارث نمیبرد، فقط آجر و چوب قیمتگذاری میشود و یا سهم زوجه به او داده میشود[4] (حرعاملی، 1414ق: ج26، صص208-207؛ کلینی، 1388ق: ج7، ص128).
8-2-3-2) امام صادق (ع) فرمود: زنان از زمین خانهها ارث نمیبرند، ولی ساختمان و آجر قیمت شده و یا قیمت آنان پرداخت میشود، زیرا ممکن است زن با شخص دیگری ازدواج کرده و میراث ورثه را بر آنان تباه سازد[5] (حرعاملی، 1414ق: ج 26، ص 208؛ کلینی، 1388ق: ج7، ص 129).
9-2-3-2) امام صادق (ع) فرمود: برای زنان از آن جهت قیمت چوب و ساختمان قرار داده شده که مبادا ازدواج کرده و بیگانهای را بر ورثه وارد کرده و میراث آنان را تباه سازند[6] (حرعاملی، 1414ق: ج26، ص209؛ کلینی، 1388ق: ج7، ص129). همین روایت را شیخ صدوق به سند دیگرینقل کرده است (صدوق، 1361ق: ج4، ص348).
10-2-3-2) … به زراره گفتم: بکیر از امام باقر (ع) این حدیث را روایت کرد که زن از خاک خانه و زمین بجا مانده از شوهرش ارث نمیبرد، فقط ساختمان، تیر و چوب خانه قیمت شده و بهره او از قیمت ساختمان داده میشود، اما از خاک چه خانه و چه زمین چیزی به زن داده نمیشود. زراره گفت: در این هیچ شکی نیست[7] (طوسی، 1364: ج9، ص37؛ طوسی، 1363: ج4، ص154؛ حرعاملی، 1414ق: ج26، ص211).
11-2-3-2) …امام صادق (ع) فرمود: زنان از عقار ارث نمیبرند و از قیمت ساختمان و درختان ارث میبرند. مقصود امام (ع) از «بنا» خانه و از نساء «زوجه» است[8] (حرعاملی، 1414ق: ج 26، ص 211؛ صدوق، 1361ق: ج4، ص 348).
12-2-3-2) … امام رضا (ع) ضمن پاسخ سؤالهای محمدبن سنان نوشت: علت این که زوجه از عقار جز از قیمت آجر و مصالح ساختمانیاش چیزی ارث نمیبرد این است که عقار تغییر نمیکند ولی زن ممکن است رابطه زوجیت میان او و شوهرش گسسته شود و تغییر و تبدیل وی جایز است. اما پدر و فرزند چنین نیست و نسبت میان آنها گسست ندارد، در حالی
فایل : 35 صفحه
فرمت : Word
- کاربر گرامی، در این وب سایت تا حد امکان سعی کرده ایم تمام مقالات را با نام پدیدآورندگان آن منتشر کنیم، لذا خواهشمندیم در صورتی که به هر دلیلی تمایلی به انتشار مقاله خود در ارتیکل فارسی را ندارید با ما در تماس باشید تا در اسرع وقت نسبت به پیگیری موضوع اقدام کنیم.